Od apostołów do X wieku
Pierwszeństwo prymatu kształtowało się stopniowo.
Około roku 100 religijno - duchowe znaczenie Kościoła rzymskiego było jeszcze nieuchwytne. Pierwszo planowa rola Rzymu polegała na pomocy materialnej dla uboższych Kościołów.
Św. Klemens Rzymski (+ 101) napisał List do Koryntian - gminy, w której - jak sam określa - „kilku zuchwalców” (1,1) złożyło prezbiterów z urzędu, piastowanego przez nich w „sposób nienaganny i zasługujący na powszechny szacunek” (44,6). W Liście czytamy: „Kościół Boży, który przebywa w Rzymie, Kościołowi Bożemu, który przebywa w Koryncie”. Oznacza to, że Kościół Rzymski czuje się odpowiedzialny za dobro całego Kościoła.
Kolejnym świadectwem mówiącym o prymacie Rzymu jest List do Rzymian św. Ignacego Antiocheńskiego (+ ok. 107), w którym czytamy: „Ignacy, zwany również Teodorem, Kościołowi, który dostąpił miłosierdzia w majestacie Ojca Najwyższego i Jezusa Chrystusa, jedynego Syna Jego; umiłowanemu i oświeconemu wolą Tego, który chciał to wszystko, co istnieje, dla miłości Jezusa Chrystusa, Boga naszego; Kościołowi, który pierwsze dzierży miejsce, a leży w miejscowości przez Rzymian zamieszkałej…”.
Św. Ireneusz z Lyonu (+ 202) w Adversus Hereses pisze na temat Rzymu: „[…] ponieważ trwałoby to zbyt długo, aby w dziele takim jak to pokazywać sukcesję we wszystkich Kościołach, ograniczymy się tylko do jednego spośród nich, Kościoła największego, najstarszego i znanego wszystkim, który dwaj najszlachetniejsi apostołowie założyli i ustanowili w Rzymie; […] ponieważ z tym Kościołem ze względu na jego szczególniejsze pierwszeństwo powinien koniecznie zgadzać się każdy Kościół, to znaczy wierni wszędzie; z nim, w którym zawsze, dla dobra wszystkich, została zachowana tradycja pochodząca od apostołów”.
Hegezyp (+ ok. 185) zwalczający gnozę wyprowadził sukcesję, celem poznania autentyczności tradycji katolickiej. Pisze, że sukcesji należy szukać w Rzymie.
Kolejnym mówiącym o Rzymie i jego pierwszeństwie jest Tertulian (+ po 220). W mowie do gnostyków pisał tak: „Chcecie godniej zaspokoić waszą ciekawość, używając jej dla waszego zbawienia? Udajcie się do Kościołów apostolskich, gdzie katedry Apostołów stoją jeszcze na swoim ich miejscach, gdzie czyta się ich autentyczne listy[…] Jeśli jesteście[…] na pograniczu Italii, macie Rzym, którego autorytet również nam służy za oparcie. Szczęśliwy to Kościół! Wraz ze swoją krwią Apostołowie przelali w niego całą swoją naukę. Piotr poniósł w nim męczeństwo podobne do Pana. Paweł został skazanu an śmierć podobną do Janowej”.
Niektórzy teologowie przypisują wyraźny przykład powszechnej władzy biskupa Rzymu dla Wiktora I (189 - 199), który to podjął decyzje co do świętowania Wielkanocy. Chodziło o to czy Wielkanoc świętować w bezwarunkowo w niedzielę czy może według judaistycznego zwyczaju 14 Nisan. Wiktor I zwołał Synod w Azji. Wszystkie Kościoły opowiedziały się za zwyczajem niedzielnym. Przeciw był tylko Kościół w Azji Mniejszej. Rzym wypowiedział się.
Jednym z większych zagadnień, jakim zajmował się Kościół III wieku było rozstrzygnięcie, czy wszystkie grzechy dokonane przed chrztem świętym faktycznie zostają zmazane po przyjęciu sakramentu. Czy nawet ciężkie grzechy tj. morderstwo, cudzołóstwo i odpadnięcie od wiary zostają zmyte? I tu decydujący głos miał Rzym, który z tym problemem spotkał się wcześniej od innych wspólnot.
Około roku 250 Cyprian prosi papieża Stefana, aby ten wypowiedział się co do Marcjana z Arles, który członków swojej wspólnoty, którzy podczas prześladowań zaparli się wiary na zawsze wykluczył z Kościoła i nie dopuszczał ich do pokuty. Stefan pisze tak: „Dlatego też, najdroższy bracie, potężne zgromadzenie biskupów zespolone jest wzajemną zgodą i objęte więzią jedności, aby inni spieszyli na pomoc, a jako dobrzy i miłosierni pasterze gromadzili owieczki Pana w owczarni…”. Trzeba tu zauważyć, że to nie Cyprian pisze do Galii, ale sam prosi papieża aby ten się wypowiedział w tej sprawie. Jak można zauważyć, już wtedy słowo papieża miało duże znaczenie.
O jedności Kościoła katolickiego - to tytuł dzieła Cypriana (+ 258) - mówi, że każdy chrześcijanin powinien trwać w Kościele katolickim; istnieje tylko jeden Kościół, ten, który zbudowany jest na Piotrze. Piotr jest fundamentem Kościoła….
Około roku 260 „Patriarcha Aleksandrii Dionizy mocno podkreślił realne rozróżnienie Osób, tak że niektórzy niechętnie do niego nastawieni zarzucali mu „tryteizm” (wyznawanie trzech bogów, zob. św. Atanazy, „De sententia Dionysii” PG 25, 485) i posłali teksty jego listów w tej sprawie do papieża Dionizego Rzymskiego. Papież napisał dwa listy — jeden prywatny do patriarchy (na który ten ostatni dał odpowiedź wyjaśniającą), drugi publiczny, z którego podajemy fragmenty, Aluzja do Marcjona sięga do teorii gnostycznych, w których występują niezliczone postacie Boże. Papież jasno stawia zadanie teologii katolickiej: obronić troistość Osób, zachować Jedność Bożej natury”.
Od około IV wieku rysuje się obraz Rzymu jako, instancji, która będzie odwołaniem dla innych Kościołów. Do tej pory synody odbywały się jako regionalne, a novum oznacza, że Rzym będzie odwołaniem.
W 325 roku miało miejsce zebranie biskupów w Nicei, które przeszło do historii jako Sobór Nicejski, na którym uchwalono - oprócz sprawy Ariusza i świętowania Wielkanocy - temat władzy w Kościele. I tak w kanonie szóstym czytamy: „Należy utrzymać w mocy starożytny zwyczaj w Egipcie, Libii i Pentapolis, tak ażeby biskup Aleksandrii miał władzę nad nimi wszystkimi, albowiem taką władzę ma biskup Rzymu”. Kanon ustala tu uprawnienia terytorialne.
Biorąc pod uwagę herezje Ariusza potępioną w Nicei (325), Kościół staje w pewnym kryzysie. I tak w 341 roku papież Juliusz I zastrzega sobie prawo rozwiązywania konfliktów między biskupami. Breviarium Fidei opisuje to tak: „Po Soborze Nicejskim (325) część biskupów odwołała swoje podpisy położone pod symbolem wiary. Nowo wybrany (328 r.) patriarcha Aleksandrii, Atanazy, gorliwie wystąpił w obronie prawowierności. W ciągu trzydziestu lat będzie zmuszony pięć razy do opuszczenia swojej stolicy biskupiej. Drugie wygnanie (340-346) spędził w Rzymie, gdzie papież Juliusz I zwołał synod biskupów. Na tym synodzie Atanazy został uniewinniony, a papież w 341 r. wystosował list w jego sprawie oraz jego zwolenników do głównych przeciwników w Antiochii (tekst u Atanazego w „Apologia contra Arianos”, 21-35 — PG 25, 281-308). Papież zastrzega sobie prawo rozstrzygania zatargów między biskupami oraz domaga się, by jego na pierwszym miejscu informowano w tych sprawach.”. K. Schatz zastanawia się czy w tym piśmie Juliusza I chodzi o kolegialność czy może o prymat? Jak zauważa sam - chodzi o jedno i drugie, które pozostają w nierozerwalnej jedności.
W końcu zaczyna się mówić o Rzymie jako instancji kontrolnej i odwoławczej. „Po liście Juliusza I synowie Konstantyna (zm. 337): Konstans, władca Zachodu, zwolennik prawowierności nicejskiej, oraz na Wschodzie Konstancjusz, sprzyjający przeciwnikom Atanazego, zwołują sobór w Sardyce (dzisiejsza Sofia). Biskupi wschodni odmawiają udziału w soborze, w którym ma brać udział Atanazy; zbierają się razem w liczbie 75 i ekskomunikują Juliusza oraz przywódców soboru, m.in. Hozjusza z Kordoby. Ten ostatni wraz z legatami papieża i dziewięćdziesięciu innymi ojcami potępia biskupów intruzów Aleksandrii i Ancyry oraz przywódców partii antynicejskiej. Nie ogłaszają żadnego nowego Symbolu wiary, ale wydają kilkanaście kanonów dyscyplinarnych, podkreślając tradycyjne prawo papieża do unieważnienia wyroku wydanego przez synod prowincjonalny na biskupa. Kanony te uchodziły w V wieku za decyzje Soboru Nicejskiego”. Godne uwagi jest uzasadnienie faktu, że biskup Rzymu ma się trudnić kontrolą. Powszechnym autorytetem religijnym jest ten, który przypada Kościołowi rzymskiemu jako Kościołowi Piotra. Ten autorytet daje jasne zadanie do sprawdzania konfliktów kościelnych.
W dalszej kolejności spór o arianizm umacniał pozycję Rzymu. Papież Juliusz I i początkowo jego następca Liberiusz (352 - 366) należeli do tych już nielicznych, którzy kontynuowali myśl Atanazego.
Po wygnaniu biskupa Liberiusza i po ustanowieniu antybiskupa została zerwana kościelna wspólnota z Atanazym.
Później okres papiestwa Leona I Wielkiego był jednym z piękniejszych epoki antycznej. Wyrosło to z tego, że Kościół rzymski, zbudowany na fudamencie Piotra i Pawła, a szczególnie chodzi tu o Piotra. Myśl ta mówi, że biskup Rzymu jest następcą Piotra. Według Leona I Wielkiego, papież jest z jednej strony „dziedzicem Piotra” w rzymskoprawnym sensie, z drugiej strony jest tym, który posiada jego klucze. Mówił także, że papież jest „zastępcą Piotra”, tak jak Piotr jest zastępcą Jezusa. W nauce Leona I Wielkiego zauważamy, że: Piotr z Chrystusem, sprawuje prymat nad wszystkimi Kościołami; biskup Rzymu, dziedzic i sukcesor Piotra, sprawuje ten prymat w Kościele; stolica Piotrowa jest gwarantem wiary i porządku kościelnego.
Synody rzymskie z roku 371 i 372 określiły, że zgromadzenia synodalne są nielegalne dopóki nie zostaną zatwierdzone przez papieża.
Synod z roku 382 stwierdza, że Kościół rzymski ma pierwszeństwo przed innymi wspólnotami nie na mocy synodalnej, ale z ustanowienia Chrystusa.
Innocenty I pisze list do biskupów afrykańskich, zatwierdzając uchwały synodów lokalnych w sprawie pelagianizmu (wśród listów św. Augustyna list 183-PL 33, 788), przypomina tradycyjną naukę o prerogatywach Stolicy Piotrowej, a w nim „…Wierni przykładom starej tradycji… zwróciliście się do nas [zapytując] o zdanie i tym samym umocniliście w słuszny sposób… potęgę naszej religii. Potwierdziliście, iż należy się odwołać do naszego sądu, wiedząc, co się należy Stolicy Apostolskiej, wszyscy bowiem, którzy ją zajmują, starają się iść za Apostołem, od którego powstało samo biskupstwo i wszelka jego powaga. Idąc za nim nauczyliśmy się zarówno potępiać zło, jak i zatwierdzać rzeczy godne, pochwały. Pilnując [waszego] pasterskiego urzędu, sądzicie, że nie należy deptać przepisów Ojców, którzy dzięki zamysłowi Bożemu, nie zaś ludzkiemu, postanowili, aby — o jakąkolwiek by sprawę chodziło, choćby z bardzo odległych prowincji — nie uważano jej za zakończoną, dopóki wiadomość o niej nie dotrze, do tej Stolicy, a ona nie potwierdzi całą swoją powagą słusznych wyroków tak, aby i inne kościoły (podobnie jak wszelkie wody, które pochodzą ze swego pierwotnego źródła i spływają w różnych kierunkach świata czystymi strumieniami z nieskalanej krynicy) brały stąd to, co mają nakazywać, kogo mają oczyścić, a kogo skalanego brudem nieoczyszczalnym pozbawić wody godnej czystych ciał”.
Od początku V wieku dochodzi do głosu uznanie dla biskupa Rzymu, bez którego sobór nie jest ważny. Tę świadomość ma większość Ojców wschodnich.
Od V do IX wieku trwają konflikty, które dotyczą Rzymu. I tak na przestrzeni wieków mamy do czynienia ze sporami, które jakoś burzą prymat Rzymu. Schizma Akacjusza (481 - 519), która powstała na skutek ekskomuniki Akacjusza dokonanej przez papieża. Spór o Trzy Rozdziały, który doprowadził do upadku autorytetu papieskiego na Wschodzie, a także i na Zachodzie. Potępiono wtedy Teodora z Mopsuestii, Teodoreta z Cyru i Ibasa z Odessy oraz ich pisma. W VII wieku mamy monoteletyzm - spór dotyczący jednej woli w Chrystusie. Kolejny konflikt to spór o obrazy (730 - 843), w którym cesarze kolejno Leon III, a po nim także Konstantyn V niszczyli święte obrazy i to spotkało się ze sprzeciwem Rzymu, który wziął w obronę cześć oddawaną obrazom.
Do połowy V wieku Kościół rzymski ustalił faktycznie prymat nad Kościołem Zachodnim. Na pewno przyczyniło się do tego, oprócz teologicznych czynników także: pozycja Rzymu jako starożytnej stolicy i jedynej apostolskiej stolicy Zachodu, a także rola papieży jaką odegrali w czasach najazdów barbarzyńskich.
W 431 roku sobór w Efezie wypowiada się co do papieża tak: „Nikt nie wątpi i całemu światu jest znane, że święty i błogosławiony Piotr, głowa i książę Apostołów, filar wiary i fundament Kościoła katolickiego, otrzymał od Pana naszego Jezusa Chrystusa, Zbawcy rodu ludzkiego i Odkupiciela, klucze królestwa oraz władzę odpuszczania i zatrzymywania grzechów. On to [Piotr] aż do tej chwili i na zawsze w osobach swych następców żyje i sprawuje władzę sądzenia”. W Efezie ojcowie soborowi bez sprzeciwu przyjeli to co odczytał legat papieski na temat prymatu jurysdykcyjnego Piotra, który dziedziczony jest przez biskupa Rzymu.
W 448 roku odbył się sobór w Konstantynopolu, w którym trzeci kanon określa prymat Rzymu jako pierwszeństwo honorowe.Wiek VI to kształtowanie się pentarchii (pięciu patriarchatów), których ważność była następująca: Rzym, Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima. Od soboru Konstantynopolitańskiego III (680 - 681) za ekumeniczny uznawano, tylko ten sobór, na którym byli zebrani przedstawiciele pentarchii.
W 451 roku na soborze chalcedońskim padło sformułowanie „Piotr przemówił przez Leona” oraz uznano nadrzędny i ogólnokościelny charakter papieża.
Św. Augustyn (+430) naucza, że: heretykiem nie jest ten, co nieświadomie błądzi w wierze, lecz ten, który się przeciwstawia nauce katolickiej, wyrażonej w „regule wiary” i przez Kościół określonej. Ta reguła zawarta jest w Symbolu chrzcielnym, uchwałach soborów i orzeczeniach „Stolicy Piotrowej”, w której zawsze uznawano prymat Stolicy Apostolskiej (Ep. 43 3, 7). Odnośnie Augustyna, można dodać jego powiedzenie „Roma locuta, causa finita”.
VIII i IX wiek mocno idealizuje pentarchie określając pięciu patriarchów jako pięć kolumn, na których opiera się Kościół. Pierwsze miejsce bez wątpienia przypada Rzymowi. Lecz jeśli zapytamy - czy Kościół rzymski jest pierwszym z szeregu pięciu? - to co się stanie. W tym czasie raczej między biskupem Rzymu a pozostałymi panuje stosunek równości niż podporządkowania.
Nie wiadomo do dziś czy Kościół Wschodni uznawał coś więcej z prymatu oprócz właśnie prymatu tylko honorowego.
W II połowie IX wieku Anastazy Bibliotekarz pisze tak: trony patriarchów są pięcioma zmysłami Kościoła, wśród których Rzym wciela zmysł wzroku, ponieważ ostrzej dostrzega i utrzymuje z innymi ściślejszą wspólnotę.
Sobór Nicejski II to ostatni sobór uznawany przez oba Kościoły. Sobór ten choć przeprowadzony w jedności z Rzymem, nie zakończył sporu o obrazy. Zwycięstwo ortodoksji nastąpiło w 843 roku po objęciu władzy przez Michała III. W tym już jednak Rzym nie brał udziału.
Por. K. Schatz, Prymat papieski od początków do współczesności, Kraków 2004, s. 17.
Por. F. Drączkowski, Patrologia, Lublin 1999, s. 33.
Por. tamże, s.34.
Cyt. za tamże, s. 40.
Cyt za H. Seweryniak, Świadectwo i sens, Płock 2001, s. 455.
Por. H. Seweryniak, tamże, s. 455.
Por. H. Seweryniak, cyt. za tamże, s.455 - 456.
Por. T. Dereziński, Urzeczywistnianie się Kościoła uniwersalnego w Kościele partykularnym w świetle literatury posoborowej, Lublin 2002, s. 218.
Por. K. Schatz, tamże, s. 40.
Por. K. Schatz, tamże, s. 41.
Por. F. Drączkowski, tamże, s. 142.
BF IV, Św. Dionizy:List o zwolennikach Sabeliusza.
Por. K. Schatz, tamże, s. 38.
BF II, Św. Juliusz I: List do Antiocheńczyków.
Por. K. Schatz, tamże, s. 46.
BF II, Synod w Sardyce (343 - 344).
Por. K. Schatz, tamże, s. 47.
Por. K. Schatz, tamże, s. 53.
Por. F. Drączkowski, tamże, s. 339.
Por. H. Seweryniak, tamże, s. 458.
Por. H. Seweryniak, tamże, s. 458.
BF II, 4.
BF II, 6.
Por. T. Dreziński, tamże, s. 218.
Por. F. Drączkowski, tamże, s. 380.
Por. K. Schatz, tamże, s. 83.
Por. K. Schatz, tamże, s.86 - 94.