Świat egipskich budowli okresów Predynastycznego, Starego Państwa i Średniego Państwa
1.W tym temacie omawiać będę architekturę od 4,5 tys. lat do końca 1650 roku p.n.e. Jest to przedział czasowy obejmujący: cały okres predynastyczny z pierwszymi egipskimi kulturami oraz wszystkie późniejsze dynastie rządzące w okresie Starego Państwa i Średniego Państwa, włącznie do dynastii XIII.
Hans Evers, słynny egiptolog, nazwał Egipt „państwem z kamienia”. Określił tym samym podłoże całej egipskiej sztuki - nie tylko architektury. To właśnie kamień był podstawowym materiałem budulcowym, rzeźbiarskim, na nim także malowano. Dzięki niemu też, sztuka egipska przetrwała do dzisiejszych czasów, a my możemy czerpać o niej wiedzę.
2.Na wygląd egipskich budowli miało wpływ wiele czynników. Głównymi z nich były: religia, warunki naturalne oraz ustrój społeczny.
Najwspanialszymi i najbardziej charakterystycznymi tworami egipskich architektów są piramidy. Ich funkcje oraz cel są ściśle związane z religią panującą w ówczesnym Egipcie. Wyposażenie grobowców wskazuje na wiarę w życie pozagrobowe. Egipcjanie tworzyli podobizny zmarłych, które stanowiły zastępczą siedzibę „duszy”, tzw. ka (niematerialnego sobowtóra człowieka, formę energii). Po śmierci ka była związana z materialnym życiem zmarłego. Posągi zastępujące ciało ka oraz ofiary grobowe były niezbędne dla dalszej egzystencji człowieka po śmierci. Jeżeli ich zabrakło, zmarłego czekał nędzny żywot w zaświatach. Dlatego też bardzo istotne stało się budowanie trwałych grobowców, odpowiednio wyposażonych dla zapewnienia dobrobytu zmarłemu, a także upamiętniających w inskrypcjach jego czyny, tytuły i dobra.
Odpowiedni pochówek władców był istotny również ze względu na ich rangę w państwie. Faraonów uważano za potomków bogów, bądź nawet ich samych. Świątynie oraz grobowce miały gloryfikować rządzących oraz być namacalnym dowodem potęgi boskiej i królewskiej władcy.
Kolejnym ważnym czynnikiem mającym ogromny wpływ na architekturę Egiptu, była natura. Wiąże się z nią nie tylko użycie do budowy określonych materiałów, ale także organiczny charakter budowli. Wynika on z silnego uzależnienia społeczeństwa od warunków naturalnych (geologicznych, klimatycznych i hydrologicznych). Zjawisko to możemy zaobserwować wśród detali architektonicznych, takich jak kolumny, które przybierają kształty papirusu.
Tereny te obfitują w takie rodzaje skał jak piaskowiec, wapienie, skały magmowe, kwarcyty, szarogłazy, klacyt. Kamień był najtrwalszym i najczęściej używanym budulcem. Jego obróbkę Egipcjanie doprowadzili do perfekcji, czego przykładem może być Wielka Piramida w Gizie. Trudne warunki wymuszały na mieszkańcach import wielu surowców, np. lepszej jakości drewna.
Życie na tym terenie było uzależnione od rzeki Nil. Prawie całą powierzchnię Egiptu pokrywają pustynie. Konieczna była, więc sprawna organizacja i współpraca mieszkańców w działaniu. Dzięki temu powstały pierwsze zręby państwowości, a jednocześnie dyscyplina i organizacja społeczeństwa umożliwiła powstanie monumentalnych dzieł architektury. Trwała hierarchizacja spowodowała jednak, że monumentalna architektura wiąże się wyłącznie z religią i kultem władcy.
3. Początków monumentalnej architektury Egipcjan, należy szukać wśród pierwszych oznak sztuki rzemieślniczej w okresie Predynastycznym (IV tys. p.n.e.). Rozwój obróbki kamienia, tak ważnej dla budowli, można dostrzec już w Maadi, na którą datuje się, tam znalezione, naczynia z bazaltu. Progres w rzemieślnictwie miał odbicie w idealnych opracowaniach kamieni do budowy piramid i komór grobowych. Kultura Nagada II (od ok. 3500 lat p.n.e.) kontynuowała tradycje kamieniarskie. Ograniczono jednak różnorodność form naczyń, za to zaczęto używać nowych rodzajów kamieni (serpentynu, brekcji, wapienia).
O formach budowli w okresie Predynastycznym wiemy niewiele. W Hierakonpolis odkryto szczątki platformy, na której, jak podejrzewa się, stała budowla sakralna. Kształt tych budowli próbuje się odtworzyć na podstawie dwóch hieroglifów przedstawiających kaplice: per-wer i per-nu. Już na paletkach z kultury Nagada I widnieją wyobrażenia per-nu. Podejrzewa się, że dachy kaplic wykonane były z trzciny lub mat. Dach per-wer przetrwał, jako forma architektoniczna w stropach kaplic przez cały okres trwania starożytnego Egiptu.
Architektura sepulkralna ma swój początek w prostych grobach-dołach o różnym kształcie (od okrągłych do prostokątnych). Były one wykopywane w żwirze na skraju pustyni. Zwłoki przysypywano kamieniami, tworząc kopczyk. Forma grobów ewoluowała i zaczęto je wykładać matami, tworzyć nad zwłokami strop z drewna, a także wzmacniać kamieniami i gliną. Już w kulturze Nagada I dzielono pochówek matą na części. U schyłku Nagada II komora grobu wypełniana była drewnem. Zwłoki z reguły układano na boku z podkurczonymi nogami (analogie do pochówków prehistorycznych), często też zawijano je w skóry. Grób wyposażano w ceramikę, narzędzia i biżuterię.
Wkrótce też pojawiły się pierwsze mastaby. Miały być lepszym zabezpieczeniem pochówku. Składały się z dwóch części: podziemnej komory grobowej oraz nadziemnego kopca o trapezoidalnym kształcie z dwoma niszami i otwartą kaplicą.
Można wyróżnić dwie funkcje grobów: ochraniały ciało zmarłego i jego wyposażenie (część podziemna), oraz zapewniały zmarłemu odpowiednich ofiar grobowych (część nadziemna). Ze względu na funkcje grobów architektura sepulkralna Egiptu wytworzyła indywidualne formy monumentalnych budowli.
4. Władca Narmer z dynastii 0 zjednoczył Górny i Dolny Egipt. Po jego panowaniu (ok. 3050 r. p.n.e.) rozpoczął się nowy okres w historii państwa. Założycielem kolejnej, I dynastii, był Menes (Horus-Aha), który rozpoczął budowę wielkich zespołów świątynnych w Nagadzie i Sakkarze.
Z tego okresu interesująca jest stela króla Wadżi (Dżeta/Węża), na której znajduje się wizerunek serechu, czyli fasady pałacu królewskiego. Pałace miały ceglane mury, a od zewnątrz szereg nisz i występów. Zaczęto też dekorować architekturę reliefami, a także granitem. Budowle stawiano głównie z suszonych cegieł, wiele z nich znajduje się w Abydos, Sakkarze i Hierakonpolis (stolica zjednoczonego Egiptu za I dynastii). Już za Nagada I budowano domy z cegieł, a w połowie okresu Predynastycznego - wykładano nimi grobowce. Za pomocą cegieł budowano skomplikowane konstrukcje, m. in. sklepienia kolebkowe. Technika ich wyrobu była, więc na wysokim poziomie.
Nekropole w okresie Archaicznym mieściły się w Sakkarze oraz Abydos. Kompleks sepulkralny Umm el-Gaab (okolica Abydos) był cmentarzyskiem faraońskim I i II dynastii. W Sakkarze odnaleziono groby głównie dworskich dostojników. Pochówki wznoszono z cegły, czasami używano kamienia do obramowań drzwi lub płyt posadzkowych.
Dzięki szerokiemu zastosowaniu cegieł wprowadzono zmiany w budownictwie grobów. Do połowy panowania I dynastii kopano dół, następnie odbywał się pogrzeb i złożenie zastawy do wnętrza grobu, a potem budowano część nadziemną. Z czasem zaczęto budować korytarze ze schodami prowadzącymi do komory grobowej. Nadbudowę grobowca można było więc przygotować wcześniej - przed śmiercią właściciela. Część nadziemna zaczęła się rozbudowywać - powstały pomieszczenia z magazynami ofiarnymi - a podziemna była coraz głębsza. Dzięki podziałowi dołu i drążeniu w skale komory grobowe mogły mieć kilka pomieszczeń. Pierwsze wykute w skale grobowce odnaleziono w Sakkarze (grób Udimu [Den]). Były to komory otwarte do góry, które przykrywano stropem. Z czasem nauczono się drążyć prowadzące do komór szyby, które zakrywano płytami lub blokami kamiennymi. W tym okresie można wyróżnić dwa typy nadbudowy grobowców, różne dla Górnego i Dolnego Egiptu. Na południu były one proste, lekko nachylone, na północy tworzono duże mastaby o ścianach z niszami i występami.
W Sakkarze odkryto pierwowzór późniejszego typu budowli sepulkralnej. Masywna bryła grobu otoczona została pomieszczeniami magazynującymi i zamknięta ze wszystkich stron murem.
Na ścianach mastab odkryto też polichromie o wzorze plecionki - pierwsze ornamenty rozwinięte z tradycji rozwieszania na ścianach dekoracyjnych mat.
5. Jadwiga Lipińska przyznaje, że okres Starego Państwa należy nazywać „epoką budowniczych piramid”. Wtedy to ta forma budowli sepulkralnej staje się najbardziej popularna wśród władców Egiptu. Konstruowano je z taniego, lokalnego kamienia, a następnie okładano sprowadzanym budulcem, lepszego gatunku. Najwięcej piramid postawiono na nekropoli memfickiej (ciągnącej się od Abu Roasz, przez Gizę, Zaijet el-Arjan, Abusir, Sakkarę, Dahszur, Mazghunę, Liszt, do Medum - ok. 70km). Najstarszą częścią tego cmentarzyska jest Sakkara z grobami dostojników dworskich z okresu Archaicznego. Tam też znajduje się zespół sepulkralny wzniesiony na polecenie faraona Dżosera (Neczericheta, III dynastia) przez jego wezyra i architekta - Imhotepa. Władca przeniósł stolicę do Memfis i tym samym zapoczątkował zwyczaj umieszczania królewskiego grobowca na stołecznej nekropoli. Piramida, którą wzniesiono w Sakkarze jest pierwszą tego typu monumentalną budowlą z kamienia, otoczoną mniejszymi budowlami kultowymi i murem. Ówczesna architektura kamienna naśladowała budownictwo ceglane - użycie niewielkich bloków przypominających cegły, konstrukcja ścian, sklepienia imitujące stropy z pni palmowych, kolumny naśladujące związane pęki trzcin, brak stabilności konstrukcji. Co ciekawe wszystkie kolumny z tamtego okresu nie są wolnostojące, a oparte o ściany lub skarpy. Pojawiają się detale architektoniczne takie jak: kolumny papirusowe, fryz ureuszy (węży), hekeron (ornament szeregu wiązek trzcin), gzyms w kształcie torusa (wałka), gzyms cavetto (poziomy, wklęsły gzyms w postaci ukośnie nachylonej płyty zasłaniającej belki stropowe), ozyriaki (posągi krola przedstawionego jako spowitego w całun Ozyrysa).
Piramidę Dżosera budowano w kilku etapach: wykuto w skale szyb, na dnie utworzono komorę, na powierzchni postawiono mastabę, którą silnie rozbudowano wzdłuż i wszerz, następnie nadbudowano na niej kolejne trzy mastaby, z których każda była mniejsza od poprzedniej. Wydrążanie w skalach szybów w tym okresie doprowadzono do perfekcji. Całą budowlę obłożono polerowanym wapieniem. Mur otaczający ozdobiony był szeregiem występów i nisz (jak w ścianach ceglanych z okresu Archaicznego). Do tego zespołu należy także niewielka kapliczka (serdab), w której umieszczano posąg-dom-ka. Dzięki niemu dusza mogła uczestniczyć w życiu ziemskim.
Następca Dżosera Sechemchet zaczął budowę własnego kompleksu z piramidą schodkową. Jednak jej nie ukończył. Sama metoda architektoniczna nie zmieniła się, aż do IV dynastii. Władca Snofru wzniósł trzy piramidy, co czyni go największym budowniczym Egiptu.
Podejrzewa się, że piramidę w Medum rozpoczął budować jeszcze władca z III dynasti - Huni - lecz ukończona została przez Snofru. Pierwszą konstrukcję wypełniono blokami wapienia i pokryto polerowanym białym kamieniem. Komora grobowa miała strop wspornikowy (stopniowo wysuwane bloki w kierunku wnętrza, aż do spotkania się ich z blokami z przeciwnej ściany), tworzący sklepienie pozorne. Wokół piramidy wybudowano kompleks świątynny z dolną świątynią, aleją procesyjną, murami oraz górną świątynią. Przy murze wybudowano piramidę satelitarną, wg Kozińskiego (polskiego badacza) mogły one być makietami wielkich piramid. Teorię tę potwierdza ilość piramidek równa ilości przebudowy piramid właściwych.
Piramida romboidalna, południowa w Dahshur powstała po przeniesieniu tamże rezydencji i nekropolii przez faraona. Jej nazwa jest wynikiem wyglądu, który z kolei powstał na wskutek wadliwego projektu budowy, co spowodowało zawalenie się. Jako jedyna, piramida ta, posiada dwa wejścia.
Piramidy za III dynastii wchodziły w skład kompleksów kultowych o ustalonym schemacie. Przy przystani wznoszono dolną świątynię (rozpoczęcie uroczystości pogrzebowych), tuż przy piramidzie powstawała właściwa, górna świątynia połączona z dolną rampą, albo kryptoportykiem (rodzaj portyku, w którym kolumny stoją tuż przy murze lub są w niego wtopione). Cały kompleks otoczony był murem. Północna piramida Snofru stała się jego grobowcem i była bezpośrednią poprzedniczką piramidy Cheopsa. Prawdopodobnie została wzniesiona z czerwonego piaskowca.
Cheops (Chufu/Medżed) wzniósł najbardziej doskonałą piramidę w dziejach, nazywaną z tego powodu Wielką Piramidą. Została wybudowana wokół naturalnego rdzenia skalnego z 210 warstw kamiennych bloków. Wnętrze wypełniono miejscowym wapieniem, a na zewnątrz nałożono wapienie z Tury. Zorientowano ją wg stron świata. Niestety jej wierzchołek (piramidion) uległ zniszczeniu. Do wnętrza prowadzi tunel ku niedokończonej komory w centrum piramidy. Kolejny korytarz prowadzi do również nieskończonej Komory Królowej o namiotowym stropie ze skośnie ustawionych płyt. Inny korytarz prowadzi do Wielkiej Galerii, której boczne ściany zbliżają się do siebie tworząc strop wspornikowy. Na końcu Galerii znajduje się korytarz, który prowadzi do Komory Króla. Jej ściany zostały wyłożone granitem. Nad stropem znajduje się 5 komór - jedna nad drugą - mających odciążyć strop Komory Króla. Ten jednak pękł z powodu przesunięcia komory z osi budowli.
Piramidę otaczał mur, a od strony wschodniej wybudowano trzy piramidy satelitarne i świątynię grobową.
Tuż obok Wielkiej Piramidy Cheopsa powstał grobowiec Chefrena (Chafre). U dołu piramida obłożona była granitem, wyżej wapieniem. Miała dwa wejścia. Zespół świątynny tego faraona zachował się najlepiej. Z mola nad kanałem można było przejść do dolnej świątyni. Zbudowano ją z wapienia numulitowego (eoceńskie wapienie zbudowane ze skamieniałych skorupek numulitów. Numulity to duże dyskowate pierwotniaki.), a ściany oblicowano granitem. Nie posiadała żadnych dekoracji. Dolna świątynia Chefrena była budowlą prekursorską dla wielu późniejszych. Wszystkie ceremonie pogrzebowe wymagały osobnego pomieszczenia. Przy budowie tej świątyni odeszło się od naśladownictwa wcześniejszych, ceglanych form. Mistrzowskie opanowanie obróbki kamienia pozwoliło na idealne techniczne i dekoracyjne wykorzystanie tego budulca. Bloki zestawiano ze sobą tworząc mur ciosowy (równoległe tylko górne i dolne krawędzie bloków, boczne o dowolnych skosach). Każdy element budulca starannie przycinano, tak by pasował do innych bloków. Właściwa świątynia Chefrena się nie zachowała, połączona była rampą z dolnym sanktuarium. Charakterystycznym elementem tego kompleksu jest Wielki Sfinks.
Ostatnią piramidą w Gizie jest grobowiec Mykerinosa (Menkaure). Dolne warstwy okładziny wykonano z granitu, a górne z wapienia. Projekt trzykrotnie zmieniano. Zastosowano tutaj nowy rodzaj sklepienia pozornego - wsparte o siebie skośnie płyty podcięto tak by imitowały łuk.
W czasie panowania V dynastii w Egipcie bardzo rozwinęła się architektura budowli sakralnych. W świątyni Sehure pierwszy raz pojawiły się nowe typy dekoracji architektonicznych: kolumny o kapitelu w kształcie pąków papirusu i trzonie wyobrażającym wiązkę łodyg; monolitowe, granitowe kolumny o gładkich trzonach i kapitelach naśladujących wachlarz liści palmowych. W świątyni Neferirkare w Abusir zastosowano kolumny w kształcie wiązki łodyg lotosu zwieńczone pąkami. Zmieniły się też plany świątyń. W czasie panowania Wenisa (Unis) powstał konkretny schemat budowy kompleksów. Otwarty dziedziniec wewnętrzny świątyni Wenisa otoczony był portykami z kolumnami palmowymi, ściany pokryto reliefami. Miał też westybul oraz właściwą świątynię, która składała się z pomieszczenia z niszami, przedsionka, sali głównej i magazynów. Rampę łączącą świątynie dolną i górną, ozdobiono płaskorzeźbami.
W przeważającej ilości Egipcjanie budowali świątynie poświęcone pośmiertnie władcom, znaczniej mniej ich było dla kultu bóstw. Podejrzewa się, że tworzono święte okręgi, po których jednak nie został ślad. Jedyną przetrwałą świątynią jest poświęcona kultowi słońca w Abu Gurab, wybudowana przez faraona Niuserre. Zbudowano ją na nekropolii memfickiej. Możliwe, że świątynie tego typu odgrywały jakąś rolę w kulcie zmarłych. Początek takiej budowli stanowiła dolna świątynia z rampą, prowadzącą do właściwego sanktuarium. Cały kompleks był otoczony murem. W centrum świątyni znajdował się obelisk, w którego bazie wybudowano pomieszczenia (m.in. sala sezonów - związek z kultem Re i rolnictwem, obliczaniem pór).
W tym czasie wyżsi dostojnicy dworscy budowali dla siebie mastaby. Najbogatsze grobowce konstruowano z cegły suszonej lub kamienia. Każdy budynek posiadał część podziemną (z komorą grobową) i nadziemną. Im bogatszy zmarły, tym więcej kaplic, pomieszczeń i magazynów miał grobowiec. Najbardziej rozbudowane datuje się na V i VI dynastię. Ściany dekorowano wyłącznie wewnątrz. Istotne były tzw. Ślepe wrota - kamienna imitacja drzwi dla ka i ba. Przed nimi stawiano stół ofiarny. W środku umieszczano także serdab z posągiem.
Od IV dynastii zaczęto wykuwać grobowce skałach - początkowo tylko w Gizie. Za VI dynastii takie pochówki bardzo się upowszechniły.
Grobowce prywatne zdobiono reliefami i malowidłami. W Sakkarze znajduje się najstarsza i najwspanialsza mastaba prywatna pisarza Hesire z czasów Dżosera. W środku mieściły się nisze, w których ścianę wyłożono drewnianymi płytami z reliefowymi przedstawieniami. W późniejszym czasie grobowce dekorowano płaskorzeźbami w wapieniu. Dekoracja korytarzy została wymuszona przez wierzenie, że ka zabraknie ofiar, a ich imitacje, mają zaspokajać duszę.
W architekturze monumentalnej okresu Starego Państwa wypracowano zasady oraz technikę budowy zespołów sepulkralnych. Z prostej mastaby uczyniono skomplikowaną konstrukcyjnie Wielką Piramidę. Z prostych planów kaplic stworzono bogate świątynie z wieloma pomieszczeniami. Rozwinięto sposoby dekoracji budowli używając różnych rodzajów skał, stosując kolumny, gzymsy i fryzy. Budowano setki mastab wokół piramid tworząc nekropolie o regularnej siatce ulic.
W okresie VI dynastii nastąpiła recesja w sztuce egipskiej przez osłabienie stosunków centralizujących władzę. Nie budowano już grobowców w ogromnych nekropoliach, a piramidy władców były ubogie i małe.
6.Po okresie walk władzę przejęła XI dynastia i rozpoczął się okres Średniego Państwa. Poprzednicy Mentuhotepa (księcia tebańskiego, któremu udało się zaprowadzić ład w państwie) budowali grobowce na tebańskiej nekropoli El-Tarif. Budowle te miały wykuty w skale dziedziniec z szeregiem filarów, za którymi znajdowały się komory grobowe. Za dziedzińcem budowano ceglane piramidy.
Mentuhotep zmienił dotychczasową tradycję i na miejsce pochówku wybrał dolinę Deir el-Bahari (koło Karnaku). Budowle tego kompleksu łączą w sobie tradycyjną architekturę z nowymi rozwiązaniami. Budowano dolną świątynię i aleję procesyjną z murami. Zostawiono również dziedziniec z portykiem. Wprowadzono innowacyjne elementy, takie jak: taras, mastaba otoczona portykami, podziemne pasaże, sala kolumnowa za dziedzińcem, kolumny poligonalne (ośmioboczne), sanktuarium na osi z ołtarzem. Była to więc budowla łącząca grobowiec, cenotaf i świątynię. Pod posadzką budowli chowano członków rodziny panującej. Cała konstrukcja wzniesiona została z piaskowca i wapienia, a także granitu. Wykonano również dekoracje reliefowe.
Świątynie w czasach Średniego Państwa dzielą się na: świątynie grobowe oraz świątynie poświęcone bóstwom. Większość świątyń faraonów budowano z cegły suszonej. Wyjątkiem jest świątynia Mentuhotepa-Nebhepetre w Deir el-Bahair, którą wzniesiono z kamienia.
Władcy XII dynastii wzorowali swoje kompleksy na tych z okresu Starego Państwa. W Liszt znajduje się świątynia Sezostrisa I. Posiadała dolną świątynię, rampę z białego wapienia, nisze z ozyriakami. Piramida Sezostrisa I zamknięta była w kompleksie murami - zewnętrznym i wewnętrznym - z białego wapienia. Inne świątynie XII dynastii nie zachowały się.
Niewiele zostało także świątyń kultu bóstw. Pozostała m.in. kaplica wzniesiona przez Sezostrisa I (kiosk Sezostrisa I/Chapelle Blanche) w Karanaku. Do jej budowy użyto białego wapienia. Nie ma ścian, a jej boki tworzą filary połączone niskim murem parapetowym. Wnętrze dzielą dwa rzędy filarów. Architrawy podtrzymują płaski strop z płyt. Na zewnątrz dekorowana jest gzymsem z torusem i cavetto. Miała wyjątkową dekorację reliefową. Przenoszono przez nią posąg bóstwa podczas procesji sakralnych. Była prototypem dla budowli z okresu Nowego Państwa.
W okresie Średniego Państwa po raz pierwszy zastosowano świątynię skalną z salą na barkę, a także kapitele hathoryckie (o kształcie głowy bogini Hathor) oraz kolumny poligonalne.
W czasie panowania XII dynastii architekci starali się by grobowce były jak najlepiej zabezpieczone przed kradzieżą - kosztem zewnętrznego wyglądu budowli. Po przeniesieniu stolicy w okolice Liszt, założono nekropolę w Fajum. Tamtejsze grobowce miały kształty piramid, ale budowano je z cegły - kamienne były tylko szkielety nośne. Z zewnątrz nadal okładano je lepszym kamieniem. Komory grobowe zabezpieczano poprzez budowę fałszywych korytarzy, kucie pomieszczeń w kwarcycie (bardzo twardy kamień), nie tworzono też do nich wejść (zakrywano otwór).
Piramidę Amenemhata I wzniesiono z kamieni i odłamków starszych budowli. Postawiono ją na sztucznym tarasie, budowle towarzyszące umieszczając niżej. Wejście znajdowało się wg tradycji od północy, a od zewnątrz znajdowały się „ślepe wrota”. Zbudowano tę piramidę wypełniając konstrukcję kamienną lżejszym materiałem. Piramida Amenemhata II pierwsza posiadała sklepienie tzw. namiotowe. Amenemhat III wybudował dwie piramidy w tym Czarną Piramidę w Fajum.
Piramidy te nie wnoszą żadnych innowacyjnych rozwiązań. Niezwykła jest tylko umiejętność wykuwania komór grobowych w kwarcycie.
Cmentarzyska na prowincji w tym czasie znajdowały się w pobliżu miast. W wykutych w skale grobowcach chowano dostojników i dworzan. Urzędnicy założyli nekropolę blisko królewskiej w Deir el-Bahari. Znajdują się tam głównie groby kute korytarzowo, u ich zboczy budowano ceglaną kaplicę i rampę, która prowadziła do dziedzińca otoczonego murami z cegły lub nieobrobionych kamieni. Kuto też serdaby, korytarz prowadził do kaplicy, a z niej pasaż do komory grobowej. Każda z nekropoli tego okresu charakteryzowała się innymi typami grobowców. Do dekoracji stosowano: licowanie, filary/kolumny, portyki, kolumny poligonalne, kolumny papirusowe, lotosowe i palmowe, nisze.
W czasach XII dynastii pojawiły się też formy budownictwa obronnego. Systemy łańcuchów fortyfikacji, jak np. Mur Księcia na Przesmyku Sueskim. Wybudowano wtedy 17 twierdz i wiele strażnic. Mury obronne miały parapety z blankami, hurdycje, machikuły. Wznoszone były z cegły.
Po władcach XII dynastii nastąpił upadek państwa egipskiego. Sztuka nie rozwijała się, a nawet powoli ubożała. Okres Średniego Państwa, to krótki rozkwit sztuki związane z rozwojem gospodarczym Egiptu. Architektura tego czasu wydaje się jednak nieznaczna.
Bibliografia
Jadwiga Lipińska, Sztuka starożytnego Egiptu, Warszawa 2008
Owen James, Ornament, Warszawa 2008
Ilustracje