Pieniądze

Pieniądze - Środek płatniczy, wymyś­lony przez Fenicjan w miejsce handlu wymiennego. Od wieków pojawiały się w sztuce jako: zapłata, pokusa, siła obracająca tryby świata, przekleństwo czy błogosławieństwo. W większości przypadków twórcy zwracali uwagę na ich zdradliwy wpływ na człowieka i je­go życie.

Biblia (NT) - 1) Przypowieść o zagu­bionej i z trudem odnalezionej drachmie obrazuje sytuację grzesznika, który po­błądził, ale odnalazł drogę do Boga i z radością przyjmowany jest w niebie. 2) Przypowieść o talentach (minach) opowiada o trzech sługach, z których dwaj pod nieobecność pana w dwój­nasób powiększyli jego majątek. Trzeci oddał mu jeden talent, czyli kwotę, jaką wcześniej otrzymał. Rozgniewany pan wypędził sługę, mówiąc; Każdemu bo­wiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma. 3) Oddaj­cie więc cesarzowi to, co należy do cesarza, a Bogu to, co należy do Boga. To słowa, które Chrystus wypowiada do arcykapłanów, kiedy zapytali go o kwe­stię podatku płaconego Rzymowi. Jezus spojrzał na monetę z podobizną cesarza i wyrzekł powyższe słowa. 4) Za zdradę Chrystusa otrzymał Judasz 30 srebrni­ków, czyli ustaloną przez prawo cenę niewolnika. Według tradycji zdrajca od­niósł kapłanom wszystkie monety, a po­tem powiesił się z rozpaczy.

Mitologia - Według wierzeń Greków, zmarły, by mógł przepłynąć Styks, mu­siał opłacić przewoźnika Charona. Oplata za przejazd wynosiła jeden obol, którą to monetę wkładano w usta zmar­łego. W rzeczywistości była to sym­boliczna kwota przypadająca zmarłemu w wyniku podziału jego majątku. Nie mogła ona dostać się komuś innemu, ponieważ zmarłych uważano za nie­śmiertelnych.

J. da Yoragine „Legenda na dzień św.

Aleksego" - Zgodnie ze średniowiecz­nym wzorcem osobowym ascety, Alek­sy ofiarowuje zabrane z domu pieniądze biedakom. Dla siebie nie pozostawia nic; świadomie wybiera życie w skraj­nym ubóstwie.

J. Kochanowski „O żywocie ludzkim (Fraszki to wszytko...)" - patrz: prze­mijanie.

J.Kochanowski „Pieśń V", Ks. II

(Pieśń o spustoszeniu Podola przez Ta­tarów) - Słowa: Skujmy talerze na tale-ry, skujmy, A żolnierzowi pieniądze go­tujmy! nawołują szlachtę polską do re­zygnacji z części majątku na rzecz opła­cenia wojska, które walczyłoby w obro­nie granic Rzeczpospolitej. ,

Molier „Skąpiec" - Imię głównego bohatera, Harpagon, pochodzi od łacińs­kiego słowa harpago, tzn. hak do chwy­tania, rabuś, łupieżca. Stało się ono z czasem synonimem skąpstwa. Ten dusigrosz i kutwa nie wahałby się do­prowadzić do nieszczęścia własnej có­rki, próbuje wyłudzić lichwę od swego syna. Jedynym jego życiowym celem jest napełnianie szkatułki, droższej mu niż rodzina. Gromadzenie pieniędzy słu­ży wyłącznie ich pomnożeniu, nie zaś wydawaniu. Nawet w momencie roz­wiązania akcji, gdy wydawałoby się, że Harpagon zmienia się, nadal szuka on własnej szkatułki i obawia się utraty majątku.

L Krasicki „Żona modna" - patrz: dom.

J. Słowacki „Kordian" - W akcie II opisana historia miłosna Kordiana i Wioletty. Dla niej jedyną motywacją do kontynuowania tego romansu był majątek Kordiana (Gorzkie pocałowa­nia kobiety - kupiłem...). Gdy Kordian obwieszcza kochance swoje bankruct­wo, ona odchodzi.

J. Słowacki „Fantazy" - Aby Dianna nie musiała robić ofiary ze swej miłości do Jana i wychodzić za Fantazego (patrz: ofiara), major Hawryłowicz w momencie śmierci oddaje zaoszczędzone przez siebie pieniądze, prosząc hrabiego Respekta o zgodę na małżeńst­wo Jana i Dianny. Pieniądze majora zdecydowały o szczęściu młodych.

H. Balzac „Ojciec Goriot" - 1) Głów­nym tematem powieści jest pieniądz oraz jego kreatywna i destrukcyjna moc. Tytułowy bohater, mieszczanin zdoby­wający majątek w czasie Rewolucji, poświęcił swoje pieniądze dla dobra córek: Delfiny i Anastazji. W zamian za to nie otrzymał nic, a nadmierna hojność doprowadziła go do bankructwa. Patrz: córka, ojciec. 2) Balzac opisuje także dzieje młodego Eugeniusza Rastignaca (patrz: uczeń i mistrz), jako przedstawi­ciela nowej epoki, w której o pozycji człowieka świadczyć będzie nie tylko jego pochodzenie, ale przede wszystkim stan majątkowy.

H. Balzac „Eugenia Grandet" - Two­rząc postać ojca Grandet, Balzac nawią­zał do Molierowskiego Harpagona. Grandet, prawdziwy sknera i kutwa, oszczędza każdy grosz, czyniąc z życia żony i córki prawdziwy koszmar. Żadna z nich nie orientuje się w stanie jego majątku. Grandet nie lokuje wszystkich pieniędzy w interesach; część przecho­wuje w drewnianych beczkach, w piw­nicy. Dopiero na łożu śmierci decyduje się on oddać złoto córce, opatrując swoją wolę następującymi słowami: Zdasz mi z niego sprawę na tamtym świecie.

Ch. Dickens „Kolęda prozą, czyli opo­wieść wigilijna o Duchu" - Bohaterem tej noweli jest Ebenezer Scrooge, kolej­ny Harpagon w galerii postaci literac­kich. Nieczuły na ludzką krzywdę, od­grodzony od świata i skoncentrowany na zarabianiu pieniędzy, nie ufa bliźnim, lekceważy tradycję (święta Bożego Na­rodzenia nazywa niepotrzebnym wymysłem i stratą czasu) i samotnie brnie przez życie. Szkoda mu każdego grosza wydanego na innych, a także na samego siebie (żyje więcej niż oszczędnie). Pie­niądz stał się dla niego bożkiem, „zło­tym cielcem". Dopiero odwiedziny du­chów w noc wigilijną odmienia jego życie.

E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - Je­dyną drogą do odzyskania Katarzyny jest, według Heathcliffa, zdobycie pie­niędzy, co zapewniłoby mu wyższą po­zycję społeczną. Przez kilka lat nieobec­ny w Wichrowych Wzgórzach, zjawia się niespodziewanie jako człowiek ma­jętny, dojrzały i gotowy do zemsty. Pieniądze pozwalają mu na odebranie Hindleyowi Wichrowych Wzgórz, ale nie ułatwiają zdobycia Katarzyny. By zemścić się na dawnych wrogach, Heat-hcliff gromadzi w swoich rękach cały majątek Lintonów i Earnshawów. Oka­zuje się jednak, iż pieniądze nie zjednały mu przychylnej opinii, nie dały ukoje­nia. Patrz: miłość trudna.

G. Flaubert „Pani Bovary" - Wycho­wana na romantycznej lekturze, Emma Bovary chce żyć niczym bohaterki prze­czytanych powieści. Żyjąc ponad stan, folgując swym zachciankom, zaciąga długi u miejscowego lichwiarza. W sy­tuacji krytycznej, gdy nie ma pieniędzy na spłacenie pożyczki, a jej mężowi grozi bankructwo, pani Bovary popełnia samobójstwo.

E. Zola „Nana" - Naturalistyczna po­wieść Zoli jest na poły biografią pro­stytutki Nany, która z paryskich ryn­sztoków przechodzi prosto do salonów. Jedynym kapitałem posiadanym przez Nanę jest jej ciało, które sprzedaje chęt­nie, ale za wysoką cenę. Utrzymanka mężczyzn z socjety i świata teatru, dochodzi do wielkiego majątku, by potem zaprzepaścić wszystko. Zdobyte pieniądze wydaje na bieżące potrzeby, resztę poświęca na wychowanie swego synka. Umiera w nędzy.

E. Zola „Wszystko dla pań" - Tytuł powieści to nazwa magazynu dla pań, założonego przez Oktawa Moureta. Z niewielkiego sklepu z konfekcją zmie­nia się on w największy dom mody w Paryżu, a zarazem doskonałą „ma­szynkę do robienia pieniędzy". Sam Mouret przedstawiony został jako „cza­rodziej" wybornie znający naturę ko­biet, ale i bezlitosny przedsiębiorca, który nie zrezygnuje ze swych roszczeń względem innych przedsiębiorców. Po­tęgę pieniądza rządzącego nowym świa­tem obrazuje nieustannie rozrastający się magazyn „Wszystko dla pań", który „pożera" sąsiadujące z nim kamienice i prowadzi do bankructwa drobnych właścicieli.

F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara"

- Rodion Raskolnikow, ubogi student, decyduje się zabić lichwiarkę nie tylko po to, by udowodnić samemu sobie słuszność swej filozofii, lecz także po to, by ją okraść. Zabiera z mieszkania Alo-ny Iwanownej kosztowności i pieniądze, a potem ukrywa je w bezpiecznym miejscu. Pomimo że będzie cierpiał ok­rutną biedę, nigdy nie skorzysta z tych zasobów.

B. Prus „Lalka" - 1) Historia miłosna Wokulskiego i Izabeli Łęckiej to także opowieść o bogaceniu się i wykorzys­tywaniu pieniędzy dla zdobycia serca ukochanej kobiety. Majątek Wokulskie­go pozwala mu wykupić weksle Łęc-kich, składać hojne datki na organizacje charytatywne, jak i folgować zachcian­kom panny Izabeli. Dla niej jednakże najważniejsza jest pozycja społeczna mężczyzny bądź jego sława (Rossi, Molinari). Zakończenie tej historii pokazu­je, iż wobec niskiego pochodzenia, w świecie arystokracji nie będą się liczyć ani praca, ani posiadane pienią­dze. Patrz: miłość trudna. 2) Jednym z tematów powieści są zmiany gospoda­rcze i społeczne zachodzące w Polsce w latach siedemdziesiątych XIX wieku. W miejsce handlu opartego nie tylko na wymianie pieniężno-towarowej, ale i na wzajemnym zaufaniu kontrahentów, wchodzi nowy kapitał, reprezentowany przez ludzi bez nazwiska .i bez charak­teru (młody Szlangbaum, Marusze-wicz). Sprzedaż sklepu Wokulskiego to podzwonne dla starego świata handlu, który odejdzie w przeszłość jeszcze przed końcem stulecia.

S. Żeromski „Doktor Piotr" - patrz: konflikt pokoleń.

S. Żeromski „Ludzie bezdomni" -

O pozycji lekarzy warszawskich nie decydują ich umiejętności, ale dochody uzyskiwane z wizyt pacjentów, dlatego też odrzucają oni projekt Judyma, by leczyć także ludzi ubogich. Podobnie jest w Cisach, gdzie zarządcy uzdrowis­ka dążą do utrzymania jak największej liczby bogatych kuracjuszy, a Judym nie może przeforsować projektu osuszenia stawów, będących źródłem licznych chorób wśród miejscowej ludności. Że­romski opisał tu świat skorumpowany, bez reszty oddany pieniądzom, gdzie nie ma miejsca na wzniosłe idee.

G. Zapolska „Moralność pani Duls-

kiej" - Pieniądze są w życiu Dulskiej jedną z najważniejszych wartości. By je zdobyć, nie waha się wynajmować mie­szkania kokocie. Co prawda, jak sama mówi, nie bierze jej pieniędzy dla siebie, ale płaci nimi podatki, jednak ta sytuacja doskonale charakteryzuje moralność Dulskiej. W sprawie z Hanką najbardziej bolesna staje się dla niej koniecz­ność wydania tysiąca koron. Dlatego też potem odmawia Juliasiewiczowej wy­najęcia mieszkania, bo musi sobie „od­bić" to, co straciła.

W.S. Reymont „Ziemia obiecana" -

Pieniądz jest siłą napędową wszystkich działań, jakie podejmują „Lodzermen-sche". Bezwzględna walka, jaka toczy się w mieście, zmusza ich nieraz do zachowań podłych. Karol Borowiecki poślubi prymitywną Madę Miiller, by zdobyć środki na odbudowę spalonej fabryki, zrywając tym samym zaręczyny z Anką. Patrz też: miasto.

F.S. Fitzgerald „Wielki Gatsby" - Ty­tułowy bohater przypomina nieco Stani­sława Wokulskiego z „Lalki". Podobnie jak tamten stara się wzbogacić, by zdo­być serce ukochanej kobiety. W czasach prohibicji handluje alkoholem, zajmuje się także przemytem broni. Zarobione pieniądze częściowo inwestuje w „le­we" interesy, a częściowo wkłada we wspaniały dom, który przygotowuje na przyjęcie Daisy. Majątek nie zapewnił mu jednak wzajemności Daisy, nie po­mógł też zdobyć przyjaciół. Przez ob­cych i znajomych traktowany był jak nuworysz, który za wszelką cenę stara się zaimponować posiadanymi pienię­dzmi. Patrz: śmierć, uczta - wieczerza - przyjęcie.

A. Gide „Fałszerze" - Jednym z wąt­ków powieści jest rozprowadzanie przez dzieci (najmłodszych fałszerzy) podra­bianych pieniędzy. Robią to one nie dla osiągnięcia zysku, lecz by przekonać się, na ile można oszukać dorosłych. Gdy mocniej potrzeć, wykonane ze szkła monety, na wierzchu pozłacane, widać, czym są naprawdę. Jest to analo­gia do bohaterów powieści, którzy noszą maski, by ukryć swe prawdziwe oblicze.

J. Galsworthy „Saga rodu Forsy-te'ów" - Głównym bohaterem powieści jest Soames Forsyte, członek szanowa­nej rodziny burżuazyjnej, zwany przez wszystkich Posiadaczem (stąd tytuł I to­mu sagi). Soamesowi wydaje się, że za pieniądze można kupić nie tylko przed­mioty czy dzieła sztuki (sam jest słyn­nym kolekcjonerem), ale także ludzi i miłość kobiety. Jego małżeństwo z Ire­ną jest nieustanną próbą pozyskania jej względów przy pomocy prezentów, cza­sem nazbyt kosztownych (olbrzymi i lu­ksusowy dom w Robin Hill). Pieniądze nie pomogły mu jednak w utrzymaniu małżeństwa, wzbudzały jedynie niechęć Ireny, która czuła się własnością swego męża.

Z. Nałkowska „Granica" - 1) Ponie­waż Zenon Ziembiewicz nie ma pienię­dzy na dalsze studia w Paryżu, za radą matki decyduje się zaciągnąć pożyczkę u starosty Czechlińskiego. Tym samym staje się jego dłużnikiem, a więc kimś od niego zależnym. 2) Dzięki pieniądzom Zenona Justyna mogła urządzić matce pogrzeb. Bogutowa nie została pocho­wana w zbiorowej mogile. 3) Kiedy Justyna poinformowała Zenona o tym, że jest w ciąży, Ziembiewicz wręczył jej pieniądze, pozostawiając prawo do de­cydowania kochance. Pieniądze te Bo-gutówna przeznaczyła nie na przyszłe wychowanie dziecka, ale na zabieg przerwania ciąży.

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" - 1) Podstawowym mankamentem życia codziennego w Moskwie lat trzy­dziestych jest brak pieniędzy, dlatego też kiedy Woland na pokazie w Yarietes rozrzuca czerwonce, cała publiczność zbiera banknoty. By ukarać chciwość moskwiczan, Szatan zamienia pieniądze w etykietki, którymi następnego dnia wypełnione są kasy w całym mieście. 2)W Związku Radzieckim posiadanie ob­cej waluty było zakazane pod karą wię­zienia. Kiedy znaleziono u Nikanora Iwanowicza Bosego dolary (dziwne, nieznane banknoty - ni to niebieskie, ni to zielone - z podobizną jakiegoś star­ca), został on aresztowany. 3) Sięgając do biblijnego wątku zdrady Jezusa przez Judasza, Bułhakow pisze, iż Juda z Ki-riatu zdradził Jeszuę wyłącznie dla ko­rzyści majątkowych (największą namię­tnością jego życia były pieniądze). Na polecenie Piłata został on zasztyletowa­ny w noc po śmierci Ha-Nocri, a otrzy­mane od Sanhedrynu trzydzieści tetra-drachm podrzucono do pałacu Kajfasza wraz z notatką: Zwracam przeklęte pie­niądze.

A. Camus „Dżuma" - Epidemia dżumy staje się dla Cottarda, kryminalisty i kom­binatora, szansą na zatajenie popełnio­nego morderstwa. Z czasem odkrywa on jednak, że warunki panujące w Oranie są doskonałą okazją do wzbogacenia się. Cottard nielegalnie handluje alkoholem i żywnością, a także ułatwia ludziom opuszczenie miasta. Powoli staje się jednym z zamożniejszych orańczyków. Z końcem epidemii wie jednak, że prze­grał, a zarobione pieniądze nie uchronią go przed wymiarem sprawiedliwości.

J. Andrzejewski „Popiół i diament"

- Młode pokolenie Polaków, wzorem dorosłych, chce czynnie uczestniczyć w życiu publicznym. Sposobem na to może być posiadanie broni. Aby ją kupić, młodzi chłopcy kradną pieniądze swoim rodzicom. Historia kończy się tragicznie śmiercią młodego Kotowicza (por. A. Gide „Fałszerze").

E.M. Remarque „Cienie w raju" -

Ameryka początku lat czterdziestych jest rajem dla uchodźców z Europy. W tym raju przy pomocy pieniędzy można zdobyć wszystko - od artykułów spożywczych począwszy, na nowej toż­samości skończywszy. Wszystko jest kwestią ceny.

J. Steinbeck „Na wschód od Edenu" -

1) Głównym celem Katarzyny, żony Adama, było zdobycie majątku, dlatego też opuściła ona rodzinę, by pracować w luksusowym domu publicznym. Dla pieniędzy nie waha się popełnić morder­stwa: zabija właścicielkę domu publicz­nego, by samodzielnie prowadzić dom „U Kate". Zapewnia klientom najbar­dziej perwersyjne rozrywki dla podbicia ceny usług, a zarobione w ten sposób pieniądze zostawia w większej części sobie. 2) Adam Trusk wykorzystuje nowy wynalazek, chłodziarkę, do zbicia majątku. Chce sprzedawać konsumen­tom z Północy kalifornijską sałatę. Pier­wszy jej transport dociera jednak po czasie (sałata zgniła), a Adam ponosi fiasko finansowe. 3) Kaleb Trusk, by wynagrodzić ojcu straty na handlu sała­tą, postanawia sam zarobić pieniądze. Wchodzi w spółkę z Willem Hamil-tonem, dzięki czemu zarabia 15 tysięcy dolarów. Kiedy ojciec odmawia przyję­cia pieniędzy, Kaleb pali banknoty.

E. Kazań „Układ" - W społeczeństwie amerykańskim pieniądze są głównym wyznacznikiem pozycji społecznej. To one decydują o kręgu przyjaciół. Poma­gają w osiągnięciu wolności (gdy się je ma, każda zachcianka jest możliwa do spełnienia, np. Eddie miał własny samo­lot i w powietrzu mógł do woli napawać się wolnością), ale także ograniczają człowieka (przekonał się o tym Eddie, gdy chciał spełnić ostatnie życzenie ojca i wynająwszy samolot, odwieźć chorego w jego rodzinne strony, a miał tylko 500 dolarów). Ameryka tu to kraj jedynego bożka - Świętego Dolara.

A. Szczypiorski „Początek" - Okres okupacji, a szczególnie czas likwidacji getta warszawskiego, był dla Wiktora Suchowiaka okazją do zarobienia du­żych pieniędzy. Zajmuje się on wy­prowadzaniem Żydów z getta i zapew­nianiem im nowego lokum. Względy sentymentalne nie wchodzą tu w rachu­bę, a lata wojny wspominać on będzie jako okres największej prosperity.

M. Druon „Królowie przeklęci" -W powieści Druona znajdujemy potwie­rdzenie tezy, że pieniądze kierują bie­giem historii. To dla pieniędzy Filip Piękny wytoczył proces templariuszom, który - według autora - był jedną z przyczyn wojny stuletniej. Obok po­staci ze świata historii pojawia się tutaj rodzina Spinella Tolomei, właściciela lombardu, wierzyciela wielu znanych osobistości. Dzięki sprytowi, przebieg­łości i talentowi do obracania pienię­dzmi, udaje mu się ocalić lombardczy-ków paryskich przybyłych z Włoch, jak i poznać wiele tajemnic państwowych.

T. Keneally „Lista Schindlera" - Au­striacki przedsiębiorca, Oskar Schind-ler, przybywa do Krakowa, by tu wzbo­gacić się dzięki produkcji wyposażenia wojennego. W niedługim czasie staje się jednym z najbogatszych i najbardziej wpływowych ludzi w mieście. Wysokie dochody zapewniło mu zatrudnienie da­rmowej siły roboczej (Żydów). Gdy zapada decyzja o likwidacji obozu w Płaszowie i wywiezieniu więźniów do Oświęcimia, Schindler pomaga swoim pracownikom. Za własne pieniądze wy­kupuje od Amona Gótha więźniów, któ­rych nazwiska znalazły się na tytułowej liście. Pomoc Żydom, jak i utrzymanie ich w swojej fabryce na terenie Moraw, kosztowały go cały majątek. Po wojnie, w uznaniu jego zasług, Żydzi uhonoro-

wali go odznaczeniem „Sprawiedliwy wśród narodów".

J. Głowacki „Antygona w Nowym Jorku" - Bezdomni żyją z dnia na dzień. Jeżeli ktoś zdobył dolara, to może myśleć o nocy w ciepłej kotłowni, a nie na ławce w parku, a gdy ma dwa dolary, to jest w pełni szczęśliwy, bo oprócz nocy w cieple może jeszcze pozwolić sobie na butelkę politury, która jest jedynym „rozweselaczem" w tym świe­cie. Okazuje się, że bogactwo to rzecz względna. Niekiedy za bogacza uznaje się posiadacza 20 dolarów (np. Anita, która przyznała się do tej sumy, by móc opłacić przywiezienie zwłok Johna do parku i pochówek).

* „Pecunia non olet". (pieniądz nie śmierdzi) (Cyceron)

* „Pieniądzom trzeba rozkazywać, a nie służyć im". (Seneka)

* „Za pieniądze ksiądz się modli, Za pieniądze lud się podli, Za pieniądze patron stawa, Za pieniądze dobra sprawa".

(piosenka ludowa „Teraźniejsze świata żądze")

* „Pracując dla samych dóbr materialnych budujemy sobie więzienie. Zamykamy się w samotni ze złotem rozsypującym się w palcach, które nie daje nam nic, dla czego warto byłoby żyć". (A. de Saint-Exupćry)

* „Money makes the world go round!" (Pieniądze sprawiają, że świat się kręci) (musical „Kabaret")

* Psu, który rna pieniądze, mówią: „Szanowny panie psie".

(przysłowie arabskie)

* „Pieniądze dają wszystko, nawet dzie­ci". (H. Balzac)

* „Pieniądze są tylko środkiem, by móc przestać myśleć o pieniądzach".

(L. Aragon)

* „Łatwiej ofiarujemy nasze serce niż nasze pieniądze".

(N. Coward)

* „Pieniądze często kosztują bardzo dużo". (R.W. Emerson)

* „Pieniądze! Ze wszystkich wynalazków ludzkości ten wynalazek jest najbliższy szatanowi".

(A. Makarenko)

* „Uczony dobrze zna wartość pieniądza, ale bogaty nie zna wartości wiedzy". (Wolter)

---