Stany Zjednoczone (United States, Stany Zjednoczone Ameryki, USA), państwo w Ameryce Pn., nad O. Spokojnym, O. Arktycznym i O. Atlantyckim oraz Zat. Meksykańską, między Kanadą na pn. a Meksykiem na pd.; pow. 9372,6 tys. km², 291,6 mln mieszk. (2003), Amerykanie pochodzenia eur. (ponad 70%), afryk. (12%), Indianie (gł. w rezerwatach); Polonia ponad 5,5 mln; protestanci, katolicy, wyznawcy islamu, judaizmu, sekty (m.in. mormoni); stol. Waszyngton; ponad 40 zespołów miejskich powyżej 1 mln, największe: Nowy Jork, Los Angeles, Chicago, San Francisco, Filadelfia, Detroit, Boston, Waszyngton; koncentracja miast na wybrzeżu O. Atlantyckiego (Megalopolis); j.u. ang.; republika związkowa; składają się z 50 stanów i stołecznego Dystryktu Kolumbii. Południkowy układ krain geogr.; na zach. młody system górski Kordylierów z najwyższym (McKinley 6194 m) i najniższym (Dolina Śmierci, 86 m p.p.m.) punktem Ameryki Pn.; w środk. części W. Równiny i Niz. Wewnętrzne przechodzące ku pd. w Niz. Zatokową; na wsch. stare Appalachy oddzielone Niz. Atlantycką od oceanu; klimat od zwrotnikowego na pd. i Hawajach do umiarkowanego na pn. i subpolarnego na pn. Alaski; gł. rz.: Missisipi z Missouri (najdłuższa w Ameryce Pn.), Kolorado, Kolumbia; w kotlinach Kordylierów obszary bezodpływowe (W. Kotlina) i zasolone jeziora (W. Jezioro Słone); na granicy z Kanadą W. Jeziora; lasy (29% pow.) iglaste na Alasce (na pn. tundra), mieszane nad W. Jeziorami, liściaste na pd.-wsch., wiecznie zielone z zaroślami palmowymi na Florydzie i Hawajach; w Kalifornii lasy iglaste z daglezją i twardolistne z sekwoją oraz makia; prerie na W. Równinach i półpustynie w kotlinach Kordylierów; ok. 50 parków nar. (Yellowstone, Everglades, Yosemite, Wielkiego Kanionu). Najlepiej rozwinięte państwo świata (ponad 25% produktu świat. brutto); gospodarka oparta na usługach i przemyśle; świat. producent węgla kam. (Appalachy), ropy naft. i gazu ziemnego (Teksas, Luizjana, Alaska), fosforytów (Floryda), siarki; wydobycie rud miedzi, uranu, molibdenu, wanadu, wolframu, tytanu; największa produkcja energii elektr. na świecie, gł. z elektrowni cieplnych; wszechstronnie rozwinięty przemysł przetwórczy; wielki producent samochodów (General Motors, Ford) z centrum w Detroit, samolotów (Boeing, Lockhed, Douglas), okrętów, taboru kol., ciągników, maszyn; przemysł elektron., rafineryjno-petrochem. (Houston), chem., spoż., hutnictwo metali; w Nowym Jorku centra produkcji leków, kosmetyków oraz poligrafii; przemysł skoncentrowany na pn.-wsch. (Megalopolis), nad W. Jeziorami, w Kalifornii i nad Zat. Meksykańską; wysokotowarowe rolnictwo; strefy upraw: kukurydzy, soi, roślin pastewnych (region Corn Soy Belt), pszenicy (Wheat Belt), bawełny (Cotton Belt); sadownictwo i warzywnictwo w Kalifornii, na Florydzie; hodowla bydła (na pn.-wsch. mlecznego), trzody chlewnej, drobiu; rybołówstwo; turystyka zagr.; najdłuższa na świecie sieć linii kol. (220 tys. km) i drogowych (5,1 mln km), w tym transkontynent.; 320 tys. km rurociągów; żegluga śródlądowa, zwł. na Drodze Wodnej Św. Wawrzyńca i Missisipi; gł. porty śródlądowe: Duluth, Detroit, Chicago, mor.: Houston, Corpus Christi, Long Beach; 1. miejsce w świat. wymianie handlowej.— Terytorium ob. S.Z. zamieszkiwali pierwotnie Indianie; od pocz. XVII w. trwała kolonizacja eur.: ang., fr., hiszp., przejściowo szwedz. i hol.; zalążkiem państwa stał się związek 13 kolonii bryt. ze wsch. wybrzeża, które 1776 wypowiedziały posłuszeństwo W. Brytanii (Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych) i 1775-83 wywalczyły niepodległość; suwerenności S.Z. zagroziła wojna 1812 z W. Brytanią, zw. drugą wojną o niepodległość; S.Z. dążyły do ochrony swoich interesów na półkuli zach. (doktryna Monroego, izolacjonizm). W końcu XVIII i XIX w. szybka ekspansja S.Z. na zachód, m.in. po wojnie z Meksykiem 1846-48 zdobyły znaczne obszary na pd.-zach.; konflikt między przem. Pn. a roln. Pd. doprowadził do oderwania się 1860-61 od Unii 11 stanów Południa (1861 utworzyły odrębne państwo p.n. Skonfederowane Stany Ameryki) i wojny secesyjnej 1861-65; zwycięstwo Północy uratowało jedność państwa. Po wojnie w S.Z. głębokie zmiany gosp., społ. i polit.; gwałtowny wzrost liczby ludności (masowy napływ imigrantów, gł. z Europy), wewn. migracje na zachód i do miast; od końca XIX w. polit. i gosp. dominacja S.Z. w Ameryce Łac. (panamerykanizm), rozszerzanie wpływów na Dalekim Wschodzie (polityka „otwartych drzwi”). Do I wojny świat. S.Z. przystąpiły 1917 po stronie ententy; wzięły udział w paryskiej konferencji pokojowej, ale nie ratyfikowały traktatu wersalskiego i nie przystąpiły do Ligi Narodów; 1929 S.Z. dotknął wielki świat. kryzys gosp., którego skutki udało się przezwyciężyć dzięki programowi reform prez. F.D. Roosevelta (Nowy Ład). Do II wojny świat. S.Z. przystąpiły po ataku jap. na Pearl Harbor (7 XII 1941) i wypowiedzeniu im wojny przez Niemcy i Włochy; wcześniej podpisały Kartę atlantycką i świadczyły pomoc W. Brytanii i ZSRR na mocy ustawy o pożyczce i dzierżawie z 1941; uczestniczyły w działaniach woj. na wszystkich frontach; amer. atak atom. na Hirosimę i Nagasaki (VIII 1945) przyspieszył zakończenie wojny na Pacyfiku, zmuszając Japonię do bezwarunkowej kapitulacji. Po wojnie S.Z. jako mocarstwo świat. zerwały z izolacjonizmem; prowadziły politykę powstrzymywania ekspansji ZSRR i komunizmu (udział w paktach NATO, SEATO, ANZUS, w wojnie koreań. 1950-53 i wietn. 1965-73, kryzysie kub. 1962), następnie politykę odprężenia; w latach 90. S.Z. — jedyne po rozpadzie ZSRR supermocarstwo — nadal wspierają procesy pokojowe i demokr. w świecie, zwł. na Bliskim Wschodzie i Bałkanach; poparły rozszerzenie strefy bezpieczeństwa w Europie (przyjęcie do NATO państw Europy Wsch.); 1994 utworzyły strefę wolnego handlu z Kanadą i Meksykiem (NAFTA); po IX 2001 (ataki terrorystyczne w Nowym Jorku i Waszygtonie, zniszczenie World Trade Center) interwencje zbrojne w Afganistanie (2001, obalenie talibów) i Iraku (2003, obalenie Saddama Husajna).

---