HENRYK SIENKIEWICZ - BEZ DOGMATU
Początek akcji:01.1883 rok, Rzym. Powieść ma formę pamiętnika, pisanego przez Leona Płoszowskiego- to mężczyzna około 35 lat (wówczas zaczyna pisać pamiętnik), pochodzący z bogatej rodziny- to potomek starego i arystokratycznego rodu. Jego cechą rodzinną jest dyletantyzm i kosmopolityzm.
Jego matka umarła przy porodzie, co spowodowało tragedię ojca (nie może dojść do siebie). Wychowany był przez ciotkę (która do teraz jest z nim bardzo związana)- uważa, że jest wyjątkowy i bardzo zdolny (niczym ojciec). Nieustannie poszukuje dla niego żony.
Leon jest przekonany o swojej wyższości, ale z drugiej strony nie uważa się za zdolnego ponad przeciętność- kokieteria nawet w rozmowie z samym sobą. Jest strasznie zadufany w sobie! Ma umysł syntetyczny- uogólnia obserwowane zjawiska. Jest sceptykiem.
„Imię moje legion”- to geniusz bez teki!
Nie lubi Polek- woli kobiety innych narodowości. Polka według niego to królowa, która ceni tylko dramat w miłości. Gdy poznaje swoją daleką kuzynkę- Anielkę- zmienia zdanie.
Jego przyjaciółmi jest małżeństwo Śniatyńskich. Śniatyński jest szczęśliwy, bo kluczem do jego filozofii są dogmaty życiowe- społeczeństwo i kobieta. Rozprawia praktycznie o wszystkim- uważa np. że dziennikarz i pisarz to literaci, a granica między fałszem a prawdą zostaje zatarta.
Leon zakochuje się w Anielce- ale nie jest pewien czy to szczęście czy tragedia… Jeśli się z nią ożeni, to wówczas klamka zapadnie. Jego ciągła niepewność co do małżeństwa wiąże się z jego pesymizmem, utratą wiary w cokolwiek.
Umiera ojciec Leona- z wiarą na ustach. Leon zaczyna się zastanawiać nad swoim sceptycyzmem. Myśli o Anielce i o swojej kochance- pani Davis (kusi go nieustannie, mimo, iż ma męża). Leon czasami myśli, że ją kocha.
Leon uważa się za ofiarę choroby wieku. Nie wie, czy kocha Anielkę czy tylko nie chce jej stracić- Anielka wychodzi wkrótce za mąż za Kromickiego.
Leon powoli zaczyna odrzucać swój sceptycyzm. Gdy Anielka odrzuca go po raz drugi- wyjeżdża, nie dając znaku życia nikomu. Ratuje się jednym słowem: „stało się”. Pozostaje obojętny na życie- nikogo nie kocha, nikogo nie nienawidzi. Czuje tylko wstręt! Wie, że kobieta nigdy nie złamie słów przysięgi małżeńskiej- zastanawia się, czy możliwa jest kradzież Anielki. Kobieta nigdy nie złamie praw kodeksu, dusza kobieca jest zawsze dogmatyczna!
Hamleta uważa za najlepsze źródło wiedzy, kompendium dotyczące psychozy. Czuje podziw dla Szekspira.
Próbuje na nowo przypodobać Anielce- zna doskonale psychikę kobiet. Wie, co mówić i robić, by uzyskać pożądany efekt.
Nieudolność życiowa Leona to według niego wynik determinizmu. Jest tak dlatego, że ma pierwiastki żeńskie w swojej duszy. Cierpi na chorobę woli- jak histeryczka. Jest niezwykle uczuciowy- przeżywa mistycznie sonatę Beethovena, którą gra Klara (kobieta beznadziejnie zakochana w Leonia- on do niej nic nie czuje). Miłość staje się jedyną wartością, w którą zaczyna wierzyć Leon. Tylko ona może stanowić fundament życia. Miłość zastępuje mu rozum- obserwuje i bada wszystko, co ma jakikolwiek związek z Anielką- jest już pewien, ze kocha ja bezgranicznie. Tylko ona teraz się liczy. Zauważa w sobie powoli polski sentymentalizm. Jest skrzywiony emocjonalnie, bo wychowały go refleksje i krytyka.
Leon wymyśla sprytny plan- chce powoli zastawiać sidła na Anielkę, „rzucać ziarna”. Zaczyna coś kiełkować- Leon robi wszystko z myślą o niej. W końcu otwarcie wyznaje jej miłość.
Pisanie pamiętnika jest jego naturą i namiętnością. Celem tego jest uświadamianie sobie faktów życia codziennego. Zarówno Anielka jak i Leon są nieszczęśliwi- ale ona jest wyposażona w swój dogmat.
Leon analizuje swój sceptycyzm- stwierdza, iż jest on bliżej dzięki niemu mistycyzmowi.
Klara wyjeżdża- nadal zakochana w Leonie- wzbudza to smutek w Leonie (ku jego zdziwieniu). Leon myśli o tym, by popełnić samobójstwo. Kupuje nawet rewolwer. Jego umysł jest pochłonięty myślą o zabiciu też Kromickiego. Ale nie jest w stanie tego zrobić!
Swoją miłość do Anielki porównuje często do uczucia jakie łączyło Dantego i Beatrycze (często przywołuje Boską komedię).
Anielka i Leon zawierają pakt platonicznego uczucia- przyjaźni- ale Leon jak zwykle dorabia do niego swoją ideologię. Myśli, ze pod tym paktem kryją się miłosne uczucia Anielki. Leon staje się więźniem swoich namiętności. Próbuje je tłumić- porównuje namiętność do psa, którego trzeba wiązać i głodzić!
Leon zleca zrobienie portretu Anielce- tak, by mógł bez ograniczeń patrzeć na ukochaną. W trakcie pozowania okazuje się, że Anielka jest w ciąży!
Leon proponuje związek Klarze- ta odmawia jednak z miłości do niego. Wie, ze ten jej nie kocha, tylko zrobi to z potrzeby bliskości z inną osobą.
Umiera Kromicki (popełnia samobójstwo z powodu kłopotów finansowych)- wiadomość ta jest zatajana przez całą rodzinę przed Anielką, by czasem nie poroniła. Anielka dowiaduje się jednak o tym i ze stresu traci dziecko. Z powodu powikłań- umiera wkrótce. Na łożu śmierci przyznaje, iż cały ten czas kochała Leona. Ten pragnie od razu do niej dołączyć- popełnia samobójstwo.
Z POSŁOWIA:
To pierwsza powieść współczesna Sienkiewicz po dłuższej przerwie. Pisze ją jako twórca dojrzały- postanawia ukazać chorobę wieku- bezdogmatyzm, wypływający z dekadentyzmu. Pojawiają się w tym okresie inne podobne pozycje: W wieku nerwowym Belmonta, Śmierć Dąbrowskiego, Dwa bieguny Orzeszkowej. W trakcie pisania koncepcja powieści zmienia się- pisarz dba, by każde słowo było realne i obiektywne.
Okres po napisaniu Trylogii był dla Sienkiewicza okresem trudnym- był wyczerpany twórczo i fizycznie. Pomysł powieści zrodził się w 1889 roku i był próbą odejścia od tematyki historycznej. Pierwotnym tytułem było: W pętach. Od początku miał świadomość swojego nowatorstwa. Powieść miała być eksperymentem, odmianą powieści psychologicznej. Podobnie jak Trylogia powstaje w skutek dokładnego zbierania materiału (sięga np. po Szekspira i Goethego). Na genezie powieści piętno odcisnęła introspekcja- to najbardziej osobista powieść Sienkiewicza. Niemal równolegle z powieścią zaczyna pisać własny pamiętnik. Płoszowski jest jakby antypodem postaci historycznych, jest przeciwieństwem ich prymitywności. Świat powieści opanowany jest przez lekturę i kontemplację sztuki. Na ich wzór bohater układa zjawiska swojego życia.
Zasadniczym zamiarem Sienkiewicza było ostrzeżenie, może też samooskarżenie.
Płoszowski jest modelową postacią dekadenta i schyłkowca. Kompromitująca gra uczuciami jest wyrazem jego bezwoli. Jego pamiętnik miał być „dokumentem ludzkim”- zbliża się tym do powieści eksperymentalnej Zoli.
Powieść wkrótce stała się modelowym dziełem polskich dekadentów. Przedstawione tu studiom charakteru i samoświadomości bohatera jest zarazem studium spektaklu, jaki na użytek własny i innych urządza Płoszowski.