Wokulski romantyk czy pozytywista?

Po klęsce powstania styczniowego nastąpił upadek wartości romantycznych starego pokolenia. Młodzi odrzucali tradycję literacką: Biblię, historię, folklor, a tematem twórczości stała się teraźniejszość; krytyka rzeczywistości. Młode pokolenie końca lat sześćdziesiątych, które ujrzało na własne oczy klęskę powstania styczniowego, wystosowało protest wobec ideologii romantycznej.

W Lalce Bolesław Prus ukazał siłę niszczącego idealizmu. Materią powieści są stracone złudzenia tych, którzy przyjęli romantyczną ideę.

W literaturze okresu pozytywizmu odnajdujemy jednak osobowości nie zupełnie pasujące do tej epoki. Stanisław Wokulski był osobowością na styku dwóch światów, posiadał stare cechy bohatera romantycznego, jak i nowe pozytywisty.

Odpowiedź na pytanie czy Wokulski jest bohaterem romantycznym czy pozytywistycznym jest stosunkowo trudna i nie jednoznaczna.

Istnieje bowiem wiele cech osobowości Wokulskiego przemawiających za jego romantycznym podejściem do życia, jednak nie trudno odnaleść również pozytywistyczne elementy w stosunku bohatera do świata. Można powiedzieć, że reprezentuje on idealistów epoki pośredniej, z pogranicza romantyzmu i pozytywizmu.

Pochodził on ze zubożałej rodziny szlacheckiej . Od wczesnej młodości życie nie szczędziło mu cierpień, krzywd i poniżenia. Jego młodość przypadła na epokę romantyzmu; wtedy również ukształtowały się światopogląd i ideały Wokulskiego. Wychowany na poezji romantycznej wierzył w miłość czystą i bezinteresowną. Wybitnie zdolny został, przez własnego ojca, szlachcica, zmuszony do poniżającej pracy w jadłodajni u Hopfera. Tam jednak zetknął się ze studentami akademii medycznej, którzy zaszczepili mu romantyczny rewolucjonizm. To z kolei pchnęło go do udziału w powstaniu styczniowym, po którym został zesłany na Syberię. Zrozumiał wtedy, że idee romantyzmu już dawno przebrzmiały. Spotkał wybitnych uczonych, Czerskiego, Czekanowskiego i Dybowskiego i dzięki nauce czuł się wreszcie wolny. Szanowano go i podziwiano, a jego wynalazki znalazły uznanie w petersburskich towarzystwach naukowych.

Pełen nowych sił i optymizmu powrócił do kraju, aby służyć mu swą wiedzą. Tu jednak spotkało go rozczarowanie, nie zapomniano, że był subiektem. Z głodu i nędzy postanowił ożenić się z bogatą kupcową i u boku zazdrosnej, ograniczonej żony spędził cztery lata.

Czterdziestoletniego kupca z apatii wyrwała miłość, którą pojmował na sposób romantyczny. Obiektem uczuć była panna Izabela Łęcka.

Miłość do Izabeli napotkała na trudności przede wszystkim przez nierówność społeczną obojga ludzi. Dlatego była to od początku romantyczna miłość, dla której przeszkodą stał się konwenans i układy społeczne. Mając świadomość tej różnicy dzielącej go od ukochanej, całą energię wykorzystywał, by zbliżyć się do niej.

Miłość do Izabeli była uczuciem wszechogarniającym, paraliżującym umysł Wokulskiego, jedyną jego ideą był na tym etapie romantycznym typem kochanka na miarę Gustawa z IV części Dziadów. Tragiczne zakończenie miłości powoduje, że Wokulski próbował popełnić samobójstwo. Epizod ten jest charakterystyczny dla bohatera romantycznego.

Jednak zaślepienie miłosne nie zabiło w nim człowieka myślącego, dlatego też miłości tej towarzyszyło rozdarcie wewnętrzne. Bezustannie walczył w nim pozytywista z romantykiem, społecznik ze skrajnym indywidualistą, idealista z racjonalistą.

Wokulski stał na granicy dwóch światów: upadającego świata arystokracji (kraina Izabeli) i wstępujący świat kapitalizmu do którego należy Wokulski jako bogaty kupiec. Pokrywa się to zresztą ze zderzeniem odchodzącego romantyzmu i nadchodzącego pozytywizmu (racjonalizm bohatera).

Niejasny koniec powieści jak najbardziej przemawia za romantycznością Wokulskiego. Nie wiemy dokładnie jak dalej potoczyły się losy Stanisława, czy zginął w ruinach zasławskiego zamku, czy też poświęcił swe dalsze życie nauce i wynalazkom w pracowni Geista, jak wcześniej planował. Taka tajemniczość, niejasne okoliczności śmierci, metamorfoza to typowe cechy bohatera romantycznego.

W wielu kwestiach postać Wokulskiego spełnia z kolei cechy bohatera realistycznego (pozytywistycznego). Miał szacunek dla nauki, pragnął wiedzy i przyznawał jej prymatu nad irracjonalizmem. Był silną i przedsiębiorczą jednostką po powstaniu energicznie wziął się w garść i organizował sobie życie. Doszedł do fortuny własną pracą i wysiłkiem. Zajmował się działalnością filantropijną i społeczną. Zauważał nędzę biedoty, starał się jej pomóc, realizując hasło pracy u podstaw.

Elementy romantyczne były w przypadku tego bohatera nieco odwrócone. Wokulski jako młodzieniec rzucił się w wir nauki, walki powstańczej, potem zaś nastąpił prywatny wątek biografii miłość. W przypadku typowego bohatera romantycznego było zazwyczaj odwrotnie. Całe jego późniejsze życie zdało się potwierdzić tezę, iż był to romantyk zabłąkany w epoce pozytywizmu.

Patrząc na życie Wokulskiego odnosimy wrażenie ogromnego bogactwa przeżyć i niezwykle interesującej egzystencji, dzięki właśnie połączeniu cech charakterystycznych dla obu tych epok. Nasuwa się jednak myśl, że gdyby posiadał w sobie więcej realizmu, być może udałoby mu się uniknąć ogromnej tragedii życiowej, jaką była nieszczęśliwa miłość do Izabeli Łęckiej. Wielka miłość i to co romantyczne w Wokulskim zniszczyło go unicestwiło nawet te pierwiastki, dzięki którym mógł być użyteczny dla świata.

---