WYCHOWANIE ESTETYCZNE
Czym są w istocie i jak funkcjonują w teorii wychowania pojęcia: „wychowanie przez sztukę” i „wychowanie estetyczne”?
W literaturze pedagogicznej terminy „wychowanie przez sztukę” i „wychowanie estetyczne” traktowane są czasem zamiennie. Jednakże specjaliści od tej problematyki wyraźnie rozróżniają te pojęcia.
Wychowanie przez sztukę.
Sztuka odwołuje się wprost do wyobraźni ludzi, a zatem odpowiada naturalnemu porządkowi rozwoju człowieka i stworzonej przez niego kultury. Zarówno w kulturze, jak i w rozwoju osobniczym obraz poprzedza ideę, wyobraźnia poprzedza myśl teoretyczną, więc w wychowaniu należy zachować ten porządek i kształtować te sfery osobowości, za pomocą których jednostka reguluje swoje stosunki z innymi ludźmi, z naturą i kulturą. Obcując z wartościami sztuki innych narodów ludzie uczą się także tolerancji na odmienność interpretacji- w różnych kulturach- problemów egzystencjalnych człowieka. Są też bardziej tolerancyjni wobec wszelkich nowości, sami zaś nabywają smaku estetycznego i zmierzają do reorganizacji materialnego otoczenia po to, aby żyć w nim pełniej. W „wychowaniu przez sztukę” działalność artystyczną i dzieła sztuki traktuje się jako narzędzia rozwoju człowieka. Wychowawca wykorzystuje wartości sztuki w celu wzbogacenia osobowości dziecka. Przekłada idee zawarte w dziełach na wewnętrzną treść życia jednostki, na jej postawy wobec świata.
Wychowanie estetyczne.
To takie procesy edukacyjne, których efektem jest ukształtowanie pewnego poziomu kultury estetycznej jednostki. Wyraża się to w dążeniu do rozwijania wrażliwości jednostki na wartości estetyczne tkwiące w sztuce i naturze, wyrobienie smaku estetycznego, przejawiającego się w tendencji do otaczania się pięknem oraz do wyrażania piękna we własnej działalności artystycznej.
Jak rozumie Irena Wojnar teorię wychowania estetycznego?
Teoria wychowania estetycznego jako nauka zajmuje się wychowaniem przez sztukę, wychowaniem do sztuki i wychowaniem za pomocą wartości estetycznych tkwiących w naturze lub wytworach techniki. Irena Wojnar stworzyła podstawy teoretyczne tej nauki, wiążąc ją z jednej strony z filozofią i estetyką, zaś z drugiej z teoriami poszczególnych dziedzin sztuki. Ze względu na liczne wartości możliwe do pedagogicznej analizy i wykorzystania w praktyce edukacyjnej (np. wyzwalanie spontanicznej twórczości u dzieci na zajęciach artystycznych) sytuuje się ona wyraźnie w grupie nauk pedagogicznych, nauk dotykających problemów sztuki i dostrzegających w sztuce jej liczne wartości możliwe do pedagogicznej analizy i wykorzystania w praktyce edukacyjnej.
Trzy znaczenia terminu „sztuka” wg Władysława Tatarkiewicza.
Władysław Tatarkiewicz wyróżnił trzy znaczenia słowa „sztuka”. Sztukę rozumiano jako:
umiejętność- w tym przypadku terminem sztuka określa się wyjątkowe zdolności człowieka, umiejętności te dotyczyć mogą nie tylko dziedzin artystycznych, ale i sportowych, cyrkowych, technicznych czy naukowych;
czynność- w tym znaczeniu sztuką nazywa się samą czynność prowadzącą do powstania dzieła;
wytwór tej czynności- w tym znaczeniu sztuką nazywa się całokształt wytworów działalności artystycznej- zbiór dzieł sztuki
Jakie najważniejsze funkcje przypisuje się sztuce?
„Funkcja” w przypadku nauk społecznych oznacza na ogół pewne pożytki, jakie przynosi ludziom kontakt, w tym przypadku ze sztuką.
Funkcje sztuki:
poznawcza- sztuka staje się źródłem wiedzy o człowieku, naturze, kulturze;
kształcąca- sztuka kształtuje intelekt, wyobraźnię, pogłębia wrażliwość emocjonalną jednostki, kontakt z arcydziełami wzbogaca psychikę odbiorców;
ludyczna- sztuka pełni funkcję ludyczną w dwóch zakresach:
kiedy jej treść pozwala odbiorcom na przyjemne spędzenie czasu wolnego
kiedy tworzenie sztuki jest przyjemnym zajęciem i pozwala na realizację twórczych uzdolnień
oczyszczająca- sztuka pozwala usunąć z psychiki ludzkiej nagromadzone w codzienności napięcia
terapeutyczna- sztuka umożliwia również terapię zaburzonych fragmentów psychiki człowieka. Istnieje wyspecjalizowana dziedzina praktyki leczniczej przez sztukę zwana auroterapią. Ludzie chorzy przez kontakt ze sztuką mają szansę przełamania swoich ograniczeń. Często dziedzina artystyczna jest jedyną płaszczyzną rzeczywistości, gdzie ludzie chorzy i zdrowi spotykają się na równych prawach;
kompensacyjna- sztuka kompensuje niedostatki teraźniejszości, ukazuje świat, w którym ludzie chętnie by funkcjonowali w pełnym wymiarze swych ambicji, możliwości zawodowych i społecznych. Dla biednych szczególnie pociągający jest świat bogaczy, dla chorych- jednostki zdrowe;
moralna- treści dzieł zawierają różnorodne wartości moralne. Można powiedzieć, że pełni ona tę funkcję w dwojakim znaczeniu, raz dlatego, że zmusza człowieka do wyboru pewnych wartości eksponowanych w dziele, po drugie, iż kształtuje jego wrażliwość moralną;
estetyczna- dzieła sztuki są źródłem wartości estetycznych, które kształtują smak estetyczny jednostki, wykorzystywane w życiu codziennym, a wyrażane za pomocą stroju, własnego stylu, przebywaniu w towarzystwie osób preferujących określony styl;
społeczna- posiada dwa znaczenia: po pierwsze jest integralną częścią kultury, która umożliwia zachowanie tożsamości kulturowej narodu; drugie znaczenie sztuki wyraża się w zbiorowym charakterze tworzenia określonego dzieła sztuki. Dotyczy to szczególnie muzyki, spektaklu teatralnego i filmu;
afirmatywna- sztuka ukazuje wielkość człowieka jako twórcy, gdyż jest on zdolny do tworzenia nowych wartości, ale także do kształtowania siebie.
Co składa się na proces wychowania estetycznego realizowany w szkole?
W dziejach oświaty problem wychowania estetycznego był rozmaicie rozumiany. Od dawna dostrzegano wartości wychowawcze działalności artystycznej dla rozwoju dziecka, ale zajęcia artystyczne długo nie mogły znaleźć miejsca w programach szkolnych. W programie edukacji dziecka wg J. Sturma duże znaczenie miały zajęcia teatralne. Teatr szkolny wystawiał sztuki klasyczne. Dzieci same przygotowywały wszystkie zasadnicze elementy przedstawienia, począwszy od scenografii, kostiumów, aż po współreżyserię spektaklu. Jednak szkoła Sturma była jedną z niewielu placówek edukacyjnych, w których przykładano taką wagę do działalności artystyczne uczniów. Na szerszą skalę wprowadzono przedmioty artystyczne do szkół angielskich. Szczytne hasła propagatorów idei estetycznego wychowania uczniów w szkole natrafiały jednak na znaczną barierę w postaci braku wykwalifikowanej kadry pedagogicznej.
Zagadnienie kształcenia kadr nauczycielskich do realizowania przedmiotów artystycznych jest szczególnie istotne w dobie współczesnej. Istnieje współzależność pomiędzy kształtowaniem postaw twórczych dzieci a ich osiągnięciami szkolnymi i zawodowymi w przyszłości. W okresie powojennym jednym z najistotniejszych punktów nowej polityki kulturalnej państwa była akcja masowego upowszechniania sztuki w społeczeństwie oraz stworzenie warunków do swobodnej kreacji artystycznej wszystkim obywatelom. Zadania te miały realizować placówki kultury oraz szkoły. W procesie edukacji estetycznej społeczeństwa nie wystarcza tylko powierzchowny, często przypadkowy kontakt człowieka z dziełem sztuki. Przedtem należy nauczyć ludzi właściwego odczytywania znaczeń, odbioru wartości, które są zawarte w tym dziele.
W latach sześćdziesiątych Irena Wojnar zaproponowała koncepcję integracji estetycznej przedmiotów szkolnych. Idea ta polega na tym, że zagadnienia estetyczne realizuje się na wszystkich przedmiotach szkolnych. Jej zdaniem we współczesnej szkole trzeba radykalnie zmienić sposób prowadzenia zajęć i uczynić go bardziej elastycznym w realizacji. Chodzi tu zwłaszcza o wprowadzanie nowych technik wyzwalania twórczości intelektualnej dzieci.
Główne zadania wychowania estetycznego młodego pokolenia spoczywają na szkole. To właśnie szkoła, obok rodziny, kształtuje smak estetyczny, daje podstawy wiedzy o sztuce, organizuje doświadczenia uczniów podnosząc w ten sposób poziom ich kultury estetycznej.
Jakie są główne działy teorii wychowania estetycznego?
Teoria wychowania estetycznego jako subdyscyplina pedagogiczna aspiruje do nauki scalającej cząstkowe teorie i metodyki wychowania poprzez konkretne dziedziny sztuki.
Wychowanie estetyczne jest wychowaniem przez: plastykę, muzykę, literaturę, film, teatr, taniec. Każda z tych dziedzin sztuki oddziałuje na różne zmysły człowieka i posługuje się innym językiem artystycznym.
W wychowaniu plastycznym oddziałuje się przede wszystkim na zmysł wzroku, przez który docierają do jednostki informacje o otaczającym ją świecie. Podstawowym celem wychowania plastycznego jest przygotowanie wychowanka do odbioru plastyki oraz poprzez plastykę przygotowanie go do realizacji zadań ważnych dla społeczeństwa. Sztukę traktuje się tu jako środek wychowania całego człowieka, a zwłaszcza jego sfery estetycznej i moralnej. Twórczość plastyczna jest jedna z pierwszych manifestacji artystycznych dzieci.
W wychowaniu muzycznym istotne znaczenie maja następujące elementy: kształcenie wrażliwości muzycznej odbiorcy, rozwijanie umiejętności praktycznych w zakresie opanowania umiejętności wokalnych i gry na instrumencie, dostarczenie wiedzy o muzyce oraz nauczanie rozumienia specyfiki estetyki muzycznej. Są to podstawowe zadania wychowania muzycznego rozumianego jako proces kształtowania wrażliwości emocjonalnej jednostki, jej intelektu i woli. Muzyka pełni również rolę terapeutyczną.
Literatura od najdawniejszych czasów służyła wychowaniu młodych pokoleń. Dzieła literackie określają pozytywne wzorce wychowawcze, są źródłem wiedzy o kulturze. W wychowaniu literackim środki literackiego wyrazu i realizowane przezeń wartości są czynnikiem kształtowania osobowości.
Film oddziałuje na wyobraźnię odbiorcy poprzez sugestywny ruch, kolorowy obraz oraz dźwięk. Jest to sztuka ruchu i złudzenia. Podstawowym celem wychowania filmowego jest kształtowanie kultury filmowej odbiorców. Zakres tego pojęcia obejmuje określoną postawę widzów wobec sztuki filmowej wyrażającą się w osiągnięciu dojrzałości do odbioru, rozumienia i krytycznej oceny treści filmu, rozróżnienia pozycji wartościowych od kiczu.
Teatr od wieków był wykorzystywany jako narzędzie wychowania młodzieży. Operuje swoistym językiem, który oddziaływuje na wszystkie zmysły odbiorcy. Celem wychowania teatralnego jest przygotowanie widza do współdziałania ze sceną, z tym co się tam dzieje. Niezwykle ważnym momentem w wychowaniu teatralnym jest uczestnictwo dzieci i młodzieży w teatrze amatorskim. Muszą tu oni sami wykonywać podstawowe składniki scenografii teatralnej, zaadaptować tekst literacki na warunki sceny, nauczyć się ról, ruchu scenicznego i poddać swoją grę koncepcji reżysera. Współtworzenie wartości artystycznych w zespole sprzyja pełnej socjalizacji młodzieży.
Wychowanie przez taniec nie stanowi odrębnej dziedziny teorii wychowania estetycznego, ze względu na walory edukacyjne tej dziedziny umieszcza się ją przy muzyce lub teatrze. Środkiem artystycznego wyrazu jest ciało tancerza. Wychowanie przez taniec obejmuje następujące zadania: dostarczenie młodzieży wiedzy o tańcu jako dziedzinie sztuki i jako wartości integrującej społeczeństwo, praktyczną naukę różnych tańców oraz kształtowanie smaku estetycznego poprzez uczestnictwo w widowisku tanecznym.
Jaką rolę w wychowaniu estetycznym odgrywają twórczość i wyobraźnia?
Władysław Tatarkiewicz na podstawie studiów nad problematyką twórczości wyraził pogląd, iż kreacja człowieka ujawnia się poprzez dwie właściwości- ujawnia się w nowości wytworu i swoistej energii umysłowej, wydatkowanej na jego wyprodukowanie. Tylko wysoki poziom twórczości przesądza o uznaniu danego dzieła za twórcze. Badania nad twórczością wskazują na jej ogromne znaczenie, to właśnie ona poprzez twórców rozwinęła cywilizację techniczną i artystyczną, to twórcy, poprzez swoje dzieła, apelują do sumień wrażliwych ludzi ukazując ważkie problemy współczesności. Poprzez twórczość środowisko człowieka zostaje wzbogacone o nowe jakości, które ukazują inne perspektywy jego funkcjonowania.
Wśród wielu dyspozycji zaangażowanych w edukację człowieka szczególne miejsce zajmuje wyobraźnia. W psychologii wyobraźnię traktuje się jako źródło twórczych zachowań człowieka. Wyobraźnia jest zatem źródłem twórczości..
Sztuka jest jedną z dziedzin ludzkiej aktywności, w której bardzo silnie zaangażowana jest wyobraźnia. Występują liczne związki między sztuką i wyobraźnią ujmowane z perspektywy pedagogicznej. Wyobraźnię uznaje się za źródło sztuki i równocześnie drogę do jej poznania. Bez wyobraźni nie byłoby sztuki, ale bez sztuki nie byłoby wyobraźni, jaka obecnie jest. Jeden czynnik nie może występować bez drugiego. Bowiem sztuka i twórczość artystyczna dziecka będąc wytworem wyobraźni jest też środkiem jej wzbogacania i kształtowania. Częsty kontakt ze sztuka wzbogaca wyobraźnię odbiorcy wyzwalając jego twórcze możliwości. Dzięki wyobraźni człowiek dociera do istoty wartości zawartych w dziele sztuki i ona też pozwala mu budować siebie samego, własną osobowość.