Demografia

Nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium.

Zajmuje się ona opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego.

Słowo `demografia' użyte zostało po raz pierwszy przez A. Guillarda (1855r.) - powstało z dwóch greckich słów - `demos' (lud) i `graphea' (opis).

Subdyscypliny demografii

• Demografia ogólna - przedmiotem jej jest rozwiązywanie problemów teoretycznych dotyczących pomiaru i opisu struktur oraz procesów demograficznych

• Demometria - to nauka o metodach pomiaru i predykcji procesów demograficznych za pomocą aparatu matematyczno-statystycznego

• Demografia opisowa - zajmuje się opisem struktur i procesów demograficznych

• Demografia historyczna - zajmuje się opracowaniem metod oraz opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach (wyniki badań publikowane są w kwartalniku „Przeszłość demograficzna”)

• Demografia potencjalna - stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i innych cech

• Demografia społeczna - zajmuje się społecznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych

• Demografia ekonomiczna - zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych

• Doktryny demograficzne - zajmujące się formułowaniem teorii rozwoju ludzkości

Powiązania demografii z innymi dziedzinami

Ścisłe związki z innymi dziedzinami:

• Ze statystyką -dostarcza ogólnych metod pomiaru procesów masowych demografia powiązana jest bezpośrednio

• Z ekonomią - każde opracowanie demograficzne interesuje ekonomistę dlatego, że człowiek, a ściślej biorąc jego zdolność do pracy, jest decydującym czynnikiem rozwoju ekonomicznego; praca człowieka ma zawsze aspekty demograficzne; proces reprodukcji ludności jest jednocześnie procesem reprodukcji pracy

• Z polityką społeczną -zespołem idei oraz działań zmierzających do polepszenia całokształtu warunków życiowych ludności oraz stosunków międzyludzkich

• Z socjologią

• Z psychologią - związki te realizują się w badaniach społecznych i kulturowych uwarunkowań postaw prokreacyjnych ludności

• Z medycyną - demografia jest związana bezpośrednio w zakresie oceny przeciętnego dalszego trwania życia, w badaniach umieralności czy dzietności

Demografię charakteryzuje interdyscyplinarność - korzysta z dorobku innych dziedzin nauki.

Jednostka, cechy i zdarzenie demograficzne

Jednostki demograficzne

Jednostkami demograficznymi badania są osoby, pary małżeńskie, rodziny i związane z nimi gospodarstwa domowe:

Jednostki dzielimy na:

1. Proste - to osoby - nie podlegają podziałowi

2. Złożone - są to pary małżeńskie i rodziny - składają się z kilku osób, między którymi występują więzi

Podstawową jednostką w obserwacji i analizie demograficznej jest osoba.

Cechy

Cechy człowieka będące przedmiotem badań demograficznych dzieli się na:

1. Cechy absolutne - to właściwości, które posiada każdy człowiek niezależnie od istnienia innych osób (płeć, wiek)

2. Cechy relatywne - to właściwości jednostek wynikające z określonej sytuacji, w jakiej znajduje się względem innych osób (m.in. stan cywilny, stosunek do głowy rodziny, wykształcenie) - podlegają one zmianom w różnych stadiach życia człowieka

Minimum demograficzne - to trzy podstawowe cechy: wiek, płeć, stan cywilny.

Wiek - w demografii stanowi on różnicę między momentem obserwacji a momentem urodzenia

• Jest to cecha rzeczowa, mierzalna, ciągła

• Wyrażamy ją w jednostkach czasu (latach, miesiącach, dniach, godzinach - przy badaniu umieralności niemowląt)

Stan cywilny - wyróżniamy 4 kategorie: osoby stanu wolnego (panny, kawalerowie), osoby będące w stanie małżeńskim (mężatki, żonaci), osoby rozwiedzione, wdowy i wdowcy

• Jeśli za kryterium przyjmiemy stosunek do stanu małżeńskiego - wyróżniamy 2 kategorie: osoby w stanie małżeńskim i osoby w stanie pozamałżeńskim.

Jednostki demograficzne

• Pary małżeńskie - jednostka złożona. Cechy:

• Staż małżeński

• Dzietność par małżeńskich

• Rodzina - podstawowa jednostka demograficzna, jednostka złożona. Tworzą ją osoby spokrewnione lub spowinowacone, które wspólnie mieszkają

W zbiorowości rodziny wyróżniamy:

• Rodziny biologicznie pełne - małżeństwa posiadające dzieci lub bezdzietne

• Rodziny biologicznie niepełne - rodzeństwa pozbawione rodziców, jedno z rodziców z dziećmi

• Zespoły rodzinne - utworzone przez r. biologiczne mieszkające z dalszymi krewnymi oraz inne grupy osób spokrewnionych, wspólnie mieszkających

• Gospodarstwa domowe - jednostka złożona o charakterze ekonomiczno-społecznym

• Tworzą ją osoby wspólnie mieszkające z reguły w jednym mieszkaniu i tworzące wspólnotę gospodarczą

• Cel funkcjonowania: zaspokojenie potrzeb tworzących je ludzi

Wyróżniamy trzy typy gospodarstw domowych:

• Gospodarstwa domowe rodzinne - zespoły dwóch lub więcej osób spokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie się utrzymujących

• Gospodarstwa domowe osób samotnych

• Gospodarstwa zbiorowe

Głowa gosp. domowego - osoba, która dostarcza całkowicie lub w przeważającej części środków utrzymania dla danego gospodarstwa domowego.

Poszczególne jednostki tworzą zbiorowości zwane populacjami. Populację można wyodrębnić na podstawie wspólnoty przestrzennej i czasowej. Do zbiorowości należeć będą osoby lub ich zespoły, które w danym czasie mieszkają na określonym terytorium.

Kohorta - podzbiorowość ludzka wyodrębniona ze zbiorowości na podstawie zdarzenia demograficznego lub społecznego, wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle określonym miejscu i czasie, np.

• Kohorty małżeńskie → zawarły małżeństwa w tym samym okresie

• Kohorty osób, które rozpoczęły pracę zawodową w tym samym okresie.

Kohorty, które zostały wyodrębnione na podstawie wspólnej daty urodzenia nazywamy generacją.

Zdarzenia demograficzne

• Małżeństwa, rozwody, urodzenia dzieci, migracje - ich realizacja w pewnej mierze zależy od woli człowieka i różnych okoliczności wpływających na podejmowane przez niego decyzje, co powoduje, że w przypadku niektórych osób zdarzenia mogą nigdy nie wystąpić, natomiast w przypadku innych osób realizują się wielokrotnie → mamy do czynienia z powtarzalnością zdarzeń. Przy wielokrotnej realizacji zdarzeń wyróżnia się poszczególnie ich kolejności.

• Zgony - są to zdarzenia niepowtarzalne i nieuniknione.

Tabela 1. Klasyfikacja zjawisk i zdarzeń demograficznych

Lp.	Zjawisko	Zdarzenie	Symbol
1.	Zawieranie małżeństw	Małżeństwo bez rozróżnienia kolejności Małżeństwo k-tej kolejności	M M(k)
2.	Rozwiązywanie małżeństw	Rozwód bez rozróżnienia kolejności Rozwód k-tej kolejności Owdowienie bez rozróżnienia kolejności Owdowienie k-tej kolejności	Rd Rd(k) Ow Ow(k)
3.	Rozrodczość, rodność, płodność	Urodzenie bez rozróżnienia kolejności Urodzenie k-tej kolejności	U U(k)
4.	Umieralność	Zgon	Z
5.	Migracje wewnętrzne
	Napływ ludności	Przyjazd bez rozróżnienia kolejności Przyjazd k-tej kolejności	N N(k)
	Odpływ ludności	Wyjazd bez rozróżnienia kolejności Wyjazd k-tej kolejności	O O(k)
6.	Migracje zewnętrzne
	Imigracja ludności	Imigracja bez rozróżnienia kolejności Imigracja k-tej kolejności	I I(k)
	Emigracja ludności	Emigracja bez rozróżnienia kolejności Emigracja k-tej kolejności	E E(k)

Każde zdarzenie demograficzne musi być rozważane w stosunku do pewnej jednostki. Może nią być konkretna osoba lub zespół ludzi wyodrębnionych na podstawie związków istotnych dla badanego zjawiska.

W analizie demograficznej wyróżniamy:

• Badanie makrostruktur ludnościowych

• Ujęcia badawcze, w których poszczególne zdarzenia demograficzne przyporządkowane są odnośnym osobom, a poszczególne zmienne tej jednostki rozpatrywane są w sposób statyczny

• Ujęcia te dominują we wszystkich badaniach masowych zjawisk ludnościowych prowadzonych przez organy statystyki państwowej

• We wszystkich tych badaniach podstawową jednostką statystyczną jest kobieta, która stała się symbolem rodziny

• Badanie mikrostruktur ludnościowych

• Ujęcia badawcze, w których podstawową jednostką jest rodzina biologiczna i związane z nią gospodarstwo domowe

• Cechą charakterystyczną tych ujęć jest przyporządkowanie wszystkich zdarzeń rodzinie i rozpatrywanie tych zdarzeń w ujęciu dynamicznym

Teorie ludnościowe

Starożytne Chiny

Konfucjusz (551 - 479 p.n.e.) - Filozof chiński i jego uczniowie zajmowali się koncepcją optimum ludności

• Postulowali zachowanie właściwej proporcji między ziemią a zaludnieniem

• Zalecali władzom przemieszczenie ludności z regionów przeludnionych na niedoludnione

• Zwracali uwagę na czynniki kształtujące przyrost ludności:

• Umieralność wzrasta przy niedostatku żywności

• Przedwczesne małżeństwa powodują wyższą umieralność niemowląt

• Wojny zmniejszają przyrost liczebny ludności

• Wysokie koszty ceremonii zaślubin zmniejszają częstotliwość zawierania związków małżeńskich

Starożytna Grecja

Platon (427 - 347 p.n.e.) - Grecki filozof

• Określił dokładnie, że aby osiągnąć najwyższe dobro w greckim państwie-mieście liczba obywateli powinna wynosić 5040. Ta liczba obejmuje wyłącznie ludzi wolnych: jest optymalna, jeśli chodzi o rządzenie państwem. Wraz z niewolnikami liczba ludności wyniesie około 60 tys.

• Metody proponowane przez Platona, aby osiągnąć optymalną liczbę obywateli

• W przypadku niedoludnienia zaleca:

• Nagrody

• Porady

• Nagany dla młodych małżeństw celem zwiększenia liczby urodzeń

• Imigracje

• W przypadku przeludnienia proponuje:

• Kontrolę urodzeń

• Kolonizację innych obszarów

Arystoteles (384 - 322 p.n.e.)

• Państwo powinno być tak ludne, aby mieszkańcy mogli zażywać radości i odpoczynku

• Nadmierny wzrost ludności może doprowadzić do zmniejszenia potęgi kraju oraz do rozpowszechnienia się chorób społecznych

• Środki zapobiegawcze wzrostowi ludności:

• Porzucanie dzieci

• Aborcja

Starożytny Rzym

Juliusz Cezar (100 - 44 p.n.e.)

• Prowadził politykę prorodzinną widząc w dużej liczbie ludności siłę militarną

Octavian August (63 p.n.e. - 14 n.e.)

• Wydał prawo dyskryminujące finansowo nieżonatych mężczyzn i bezdzietne małżeństwa oraz przyznawał szczególne przywileje rodzinom posiadającym dzieci

Chrześcijańskie średniowiecze

• Prowadzono politykę propopulacyjną

• Potępiano rozwody, poligamię, aborcję, porzucanie dzieci

• Zalecano powstrzymywanie się od powtórnych małżeństw

• Gloryfikowano dziewictwo i celibat

• Uważano, że nadmierny wzrost ludności jest hamowany przez wojny, epidemie, głód, itp.

Muzułmańskie średniowiecze

• Popierano szybki wzrost ludności

• Twierdzono, że duża gęstość zaludnienia umożliwia lepszy podział pracy, większe militarne i polityczne bezpieczeństwo

Arytmetycy polityczni

Kierunek powstał w Anglii w połowie XVII w.

W. Petty (1623 - 1687)

• Zajmował się ogólnymi problemami demograficznymi

• Podkreślał, że ludność jako kapitał ludzki ma ogromne znaczenie

• Podjął próbę oszacowania wartości kapitału ludzkiego tak samo, jak oszacował wartość dochodu

J. Graunt (1620 - 1674) - ojciec statystyki i demografii

• Prowadził obszerne badania demograficzne, głównie w Londynie

• Jako pierwszy ustalił prawidłowość takich zjawisk jak:

• Urodzenia wg płci

• Stosunek liczby pogrzebów do liczby chrzcin

• Stosunek liczby urodzeń do liczby ślubów

• Współczynnik płodności

• Migracje do miast

• Wpływ wojen na migracje

• Głównym jego osiągnięciem było zbudowanie tablic trwania życia

T.R. Malthus - w 1798 r. sformułował I teorię ludnościową → prawo Malthusa: stwierdził, że liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym i podwaja się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych wzrasta w postępie arytmetycznym

• Istnieją dwa rodzaje oddziaływania umożliwiające utrzymanie liczby ludności na tym samym poziomie:

• Prewencyjne - wynikające z rozumu ludzkiego, tj. możliwości zrozumienia warunków egzystencji i umiejętności przewidywania skutków swego działania

• Opóźnianie zawierania małżeństw

• Dobrowolny celibat dla ubogich

• Pozytywne przeszkody - wynikające z nędzy lub występku

• Ciężka praca

• Niekorzystne warunki klimatyczne i przyrodnicze

• Skrajne ubóstwo, głód

• Złe wychowanie dzieci

• Wielkie miasta

• Choroby, epidemie

• Wojny

Teoria ta jest oparta na wyspecyfikowanych założeniach i precyzyjnym toku wnioskowania. Oparta jest na fikcyjnym założeniu, że działa prawo zmniejszających się przychodów z ziemi, które uniemożliwiają wzrost produkcji artykułów żywnościowych.

Maltuzjanizm - opowiada się za ograniczeniem tempa przyrostu na drodze przeszkód represyjnych i prewencyjnych

Neomaltuzjanizm - opowiada się za ograniczeniem przyrostu ludności za pomocą regulacji urodzeń

Wybrane cykliczne teorie wzrostu ludności

Teoria G. Bouthoula

Bouthoul w 1937 r. na Kongresie Demograficznym w Paryżu wysunął tezę, że zarówno we Francji jak i w całej Europie występują fale hossy i bessy o mniej więcej jednakowej długości. W oparciu o dane średniej liczby ludności Francji wskazał na stuletni rytm występowania wojen. Fal demograficznych jest 10. Przyczyną wojen mógł być powstały nadmiar ludności, a zadaniem wojen było przywrócenie stanu równowagi.

Teoria W. Abla

Korzystając z tego samego materiału, co Bouthoul stwierdził, że fal demograficznych jest 5.

Prawa Demograficzne wojny (1931r.)

Profesor E. Rosset stwierdził na kongresie demograficznym, że wojenny cykl demograficzny składa się z dwóch kolejno po sobie występujących faz: destrukcyjnej i kompensacyjnej.

• Faza destrukcyjna rozpoczyna się z momentem podjęcia działań wojennych i trwa do czasu ich zaprzestania. Charakterystyczny dla tej fazy jest wzrost liczby zgonów, spadek liczby zawieranych małżeństw, a co za tym idzie - liczby urodzeń. Efektem tego spadku jest niż demograficzny.

• Faza kompensacyjna rozpoczyna się z chwilą zakończenia wojny. Wzrasta liczba zawieranych małżeństw, a za nowo licznie zawartymi małżeństwami podążają liczne urodzenia. Rodzi się zjawisko wyżu demograficznego. Faza ta trwa przynajmniej tak długo, jak faza destrukcyjna, niekiedy może ulec wydłużeniu, gdy straty ludności są szczególnie duże.

Następstwem wojen są na przemian występujące wyże i niże urodzeń powodujące falowanie procesów demograficznych. Konsekwencją tego zjawiska jest tzw. echo demograficzne, które może nasilać się i słabnąć w zależności od okoliczności. Każde następne echo powoduje coraz mniej intensywne zmiany w częstości urodzeń.

Teoria wzrostu logistycznego

Zakłada ona, że wzrost wszystkich żywych populacji, w tym populacji ludzkiej, przebiega wg krzywej logistycznej.

W pierwszej połowie cyklu stopa wzrostu populacji jest mała, następnie rośnie po woli, dalej tempo jej stale się zwiększa, aż do pewnego momentu, od którego poczynając przyrost na jednostkę czasu staję się wolniejszy, dążąc do zera. W końcowej fazie tego cyklu krzywa logistyczna biegnie asymptotycznie nie przekraczając pewnego poziomu.

Teoria C. Gini (1929)

Podstawą tej teorii było założenie, że ewolucja ludności ma charakter cykliczny. Na cykl te składają się następujące po sobie okresy wzrostu i spadku. Zdaniem C. Gini'ego motorem zmian jest złożony kompleks rotacji czynników biologicznych i ekonomicznych. Cykl ten obejmuje trzy fazy:

• I faza charakteryzuje się silnym instynktem reprodukcyjnym, przy czym poziom zamożności nie ma wpływu na poziom rozrodczości.

• W II fazie ludzie zamożni w pogoni za oszczędnościami rezygnują z wielodzietności.

• W III fazie wszystkie warstwy społeczeństwa powodowane dążnością do gromadzenia oszczędności powołują do życia małą liczbę potomków.

Pandemografizm → na pierwsze miejsce wysuwają zagadnienia ludnościowe

Teoria A. Loscha

W oparciu o dane liczby ludności Szwecji wskazał, że fale urodzeń powstałe w następstwie wielkich głodów, wojen i zaraz są przyczyną cyklów koniunkturalnych.

Teoria J. C. Russella

Teoria o pierwszeństwie zjawisk demograficznych i wtórności zjawisk historycznych. Teorię tę wysunął J. C. Russell pod koniec lat 40. Jego zdaniem wielkie przemiany historyczne były poprzedzone o 100 lat (lub nieco więcej) przez wielkie przemiany demograficzne.

Modernizacja

Oznacza zasadnicze zmiany zachodzące w społeczeństwie w sferze ekonomicznej, społecznej, filozoficznej, kulturowej i demograficznej. Zmiany te następują pod wpływem systematycznego wzrostu wiedzy, industrializacji, urbanizacji, przejścia od przewagi gospodarki naturalnej w rolnictwie do przewagi produkcji rynkowej w tym dziale.

Efektem modernizacji jest społeczeństwo zupełnie odmienne od tradycyjnego. Modernizacja jest procesem złożonym i długotrwałym, a jej nieodłącznym elementem jest przejście demograficzne.

Teoria przejścia demograficznego (1929-1945)

• W 1929 w amerykańskim czasopiśmie Population ukazał się artykuł W. Thompson

• Francuz A. Landry wprowadza pojęcie rewolucji demograficznej

• Amerykanin F. Notestein umieszcza w „Population” swój artykuł

Bez któregokolwiek z tych autorów, którzy prowadzili niezależne badania, nie można by mówić o teorii przejścia demograficznego.

Wkład w powstawanie teorii:

• W. Thompson analizując zmiany surowych współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego stworzył typologię ludności, uwzględniając różne typy reprodukcji

• Landry wprowadził pojęcie rewolucji demograficznej dla określenia zjawiska polegającego na zerwaniu z odwieczną tradycją niekontrolowanej reprodukcji ludności

• Ostateczne ujęcie teorii jest dziełem F. Notesteina, który sformułował teorię przejścia demograficznego, obejmując historyczną całość tego procesu.

Faza I - tradycyjna - charakteryzuje się wysoką niekontrolowaną płodnością i umieralnością

Faza II - przejściowa - charakteryzuje się spadkiem umieralności i rozrodczości

Faza III - nowoczesna - faza kontrolowanej reprodukcji

Faza I - względna stabilność stanu ludności, osiągana drogą wysokiej rozrodczości i wysokiej umieralności sprawiła, że przyrost naturalny w niewielkim stopniu odbiega od zera

• Współczynnik dzietności - 6 dzieci (na 1 kobietę w wieku rozrodczym)

• Przeciętna długość trwania życia - nie przekracza 45 lat

Faza II - osiągnięcia medycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowia powodują obniżanie poziomu umieralności i wydłużenie się trwania życia ludzkiego. W fazie tej zmniejszenie się umieralności obserwowane jest przy nadal wysokim poziomie rozrodczości.

• Współczynnik dzietności - 4,5 - 6 dzieci

• Długość trwania życia - 45 - 65 lat

Faza III - faza ta charakteryzuje się zwolnieniem tempa obniżania się poziomu umieralności i początkowo powolnym, a następnie szybkim spadkiem płodności.

• Współczynnik dzietności - 3 - 4,5 dzieci

• Długość trwania życia - 55-65 lat

Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom.

Faza IV - następuje nowa stabilizacja ludności przy niskim poziomie umieralności i rozrodczości

• Współczynnik dzietności - poniżej 3 dzieci

• Długość trwania życia - przekracza 65 lat

Hipoteza Easterlina

Hipoteza ta powstała pod koniec lat 70. ubiegłego wieku. Zakłada ona, że cykliczność w procesie rozrodczym opiera się na mechanizmie socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do określonych postaw i zachowań prokreacyjnych. Zdaniem Easterlina zmiany w procesie rozrodczym mają charakter cykliczny, a długość cyklu wynosi od 20 do 25 lat. Easterlin uważa, że generacje urodzone w okresie wysokiej płodności, biorąc pod uwagę trudne warunki startu i silną konkurencję na rynku pracy, decydują się na mniejszą liczbę dzieci. Z kolei ta mało liczna generacja, dostrzegając niedogodności wynikające z małej liczby rówieśników, decyduje się na powołanie do życia licznego potomstwa.

Dirk van de Kaa

Demograf holenderski Dirk van de Kaa uważa, że w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło drugie przejście demograficzne. Charakterystyczną cechą drugiego przejścia demograficznego jest spadek płodności poniżej poziomu gwarantującego ciągłą zastępowalność pokoleń. W modelu drugiego przejścia demograficznego zmniejszanie się dzietności, przy bardzo niskim poziomie umieralności, przypisywane jest dążeniu obojga rodziców do osiągnięcia własnych źródeł dochodów z pracy oraz odpowiedniego wykształcenia i zadowolenia z życia. Doniosłą rolę zaczynają odgrywać motywacje do stałego podnoszenia poziomu życia rodzinnego.

Procesy przejścia w Polsce

Badaniem procesów przejścia w Polsce zajmował się wybitny uczony światowej sławy, pełniący m.in. funkcję prorektora Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, profesor Borowski. Badanie prowadzone przez niego wyraźnie dowiodły, że procesy przejścia w Polsce rozpoczęły się ok. roku 1870.

• I Etap obejmuje czasy od załamania się wysokiej stopy zgonów do przełomu w wysokiej stopie urodzeń. I faza przypada więc na lata 1870 -1900 (najwcześniej na Pomorzu, Wielkopolsce, Śląsku, znacznie później na pozostałych terenach).

• II faza charakteryzowała się szybkim spadkiem liczby zgonów, aniżeli urodzeń - zatem coraz większym przyrostem naturalnym. Faza ta przypada na początek XX wieku - do pierwszej wojny światowej.

• III fazę charakteryzował szybszy spadek liczby urodzeń niż zgonów, a w konsekwencji zmniejszający się przyrost naturalny. Takie zmiany obserwowano w okresie międzywojennym i w początkowym okresie Polski Ludowej. Faza III w Polsce uległa wydłużeniu, ze względu na nakładanie się dwóch procesów:

• Modernizacji demograficznej oraz

• Powojennej kompensacji, zwanej wyżem demograficznym

Obecnie Polska znajduje się w IV fazie przejścia, która zasługuje na szczególną uwagę:

• Od połowy lat 80. (od 1984r.) pojawiły się przesłanki radykalnego osłabienia dynamiki demograficznej - spadek ten odpowiada ogólnej tendencji fazy przejścia, notuje się jednak wzrost umieralności - szczególnie w wieku produkcyjnym, wzrost zgonów kobiet - obserwuje się zjawiska które są nieoczekiwane z punktu widzenia teorii przejścia demograficznego w końcowej fazie. Można to uznać za fenomen światowy.

• W roku 1999 przyrost naturalny w Polsce był zerowy, w roku 2000 przyrost naturalny oscyluje wokół 0. Można spodziewać się dalszego spadku przyrostu naturalnego w Polsce, co jest zjawiskiem niepokojącym nie tylko z punktu widzenia demograficznego, ale także gospodarczego, gdyż ujemny przyrost naturalny ma swoje odbicie m.in. w malejących zasobach siły roboczej w przyszłości.

Trzy typy przejścia demograficznego

• Typ francuski - w typie tym niemal jednocześnie następuje zmniejszanie się współczynników urodzeń i zgonów

• Typ angielski - w tym typie dochodzi do znacznego wzrostu liczebnego populacji; jest to wynik utrzymywania się wysokiego współczynnika urodzeń przy zmniejszającym się współczynniku zgonów w I fazie

• Typ japońsko-meksykański - typ ten charakteryzuje szybkie tempo przyrostu naturalnego w I fazie przejścia oraz późniejszy spadek współczynnika urodzeń w czasie, gdy współczynnik zgonów jest na niskim poziomie w II fazie

Chesnais opracował klasyfikację przejścia i wyróżnił trzy typy:

• I typ - charakteryzuje się rocznym tempem przyrostu naturalnego wynoszącym poniżej 2%, długim okresem przejścia (75-200 lat):

• Podtyp nordycki (Szwecja, Norwegia, Wielka Brytania) bardzo długie przejście, maksymalny przyrost naturalny - koniec XIX w.

• Podtyp zachodni (Czechy, Polska, Austria, Węgry) o długim okresie przejścia - około 100 lat, maksymalny przyrost naturalny przypada na przełom XIX i XX w.

• Podtyp południowy (Włochy, Hiszpania, Jugosławia) dość długi okres przejścia (70-90 lat), maksymalny przyrost naturalny przypada na XX w.

• II typ - należą tu kraje mniej rozwinięte - stosunkowo krótki okres przejścia (40-80 lat), wysokie tempo przyrostu naturalnego. Cechą tego typu jest gwałtowne zmniejszanie się płodności w końcowej fazie przejścia:

• I podtyp (Cypr, Chile, Chiny) o stopie przyrostu naturalnego poniżej 2,5%

• II podtyp (Sri Lanka, Hongkong, Korea, Kuba) o stopie przyrostu naturalnego 2,5-3%

• III podtyp (Albania, Panama) o stopie przyrostu naturalnego powyżej 3%

• III typ - (USA, Kanada, Australia) charakter pośredni i odznacza się relatywnie długim okresem przejścia (ok.80 lat), brakiem fazy eksplozji i występowaniem jedynie schyłkowej fazy przejścia.

Koncepcja zmiennych pośredniczących

K. Davis i J. Blacke - opublikowali swoją koncepcję w 1956 r. Autorzy dokonali uszeregowania zmiennych nazywając je zmiennymi pośredniczącymi wpływającymi na poziom płodności. Zmienne pośredniczące to czynniki biologiczne i fizjologiczne, zwyczaje i praktyki. Wyróżnili 11 zmiennych pośredniczących, które ujęli w 3 grupy.

Zdaniem autorów każdy czynnik społeczny, ekonomiczny i kulturowy musi oddziaływać na płodność za pośrednictwem zmiennych pośredniczących.

Teorii ekonomicznej dzietności

H. Leibenstein opublikował w 1957r. pracę Rozwój i zacofanie gospodarcze, w której podjął próbę sformułowania teorii określającej czynniki wyznaczające pożądaną liczbę urodzeń w rodzinie (podstawy tzw. teorii ekonomicznej dzietności).

Teoria ta dotyczy skali mikrodemograficznej. Wychodzi ona z założenia, że fakt powołania do życia dziecka jest poprzedzony swego rodzaju rachunkiem ekonomicznym, a więc decyzja podejmowana jest w wyniku kalkulacji korzyści (użyteczności) i kosztów.

Leibenstein wyróżnił 3 rodzaje użyteczności dziecka:

• Użyteczność dziecka jako dobra konsumpcyjnego będącego źródłem osobistej radości dla rodziców

• Użyteczność dziecka jako producenta; można oczekiwać, że po pewnym czasie dziecko przystąpi do pracy i przyczyni się do wzrostu dochodów rodziny

• Użyteczność dziecka jako potencjalnego źródła zabezpieczenia rodziców na starość

Koszty posiadania dodatkowego dziecka Leibenstein dzieli na :

• Bezpośrednie, tj. bieżące wydatki na utrzymanie dziecka aż do chwili, kiedy samo zacznie zarabiać(mieszkanie, wyżywienie, odzież)

• Pośrednie, tj. utracone możliwości w następstwie urodzenia kolejnego dziecka (niemożność pracy matki, utracone zarobki w okresie ciąży, mniejsza mobilność rodziców itp.)

Poziom rozwoju ekonomicznego kraju kształtuje koszty i użyteczności dziecka oraz skłania do realizowania wysokiej lub niskiej płodności. Płodność, zdaniem Leibensteina, kształtowana jest przez zdarzenia towarzyszące rozwojowi ekonomicznemu. Tymi zdarzeniami są: postępująca urbanizacja, podnoszenie wykształcenia członków rodziny, zróżnicowanie siły roboczej oraz majątek rodziny.

Leibenstein wyróżnił 3 rodzaje zmian występujących w toku rozwoju ekonomicznego. Zmianom tym nadaje nazwy:

• Efekt dochodowy:

• Zależność pomiędzy dochodem na głowę a użytecznością konsumpcyjną z posiadania dziecka nie zmienia się przy zmianie dochodu

• Użyteczność dziecka jako producenta - w miarę wzrostu dochodu zmniejsza się potrzeba korzystania z dzieci jako producentów

• Rozbudowa systemów społecznej opieki państwa istotnie zmniejszyła rolę pomocy dzieci jako potencjalnego źródła zabezpieczenia na starość

• Koszty wzrastają ze wzrostem dochodu

• Efekt przeżycia - wraz ze wzrostem prawdopodobieństwa przeżycia rośnie użyteczność wszystkich typów

• Efekt struktury zawodowej - w miarę wzrostu gospodarczego rosną koszty kształcenia związane z coraz bardziej zwiększającą się specjalizacją, co powoduje zwiększenia obu rodzajów kosztów

Teoria ekonomicznej dzietności

W 1960r. teorię ekonomiczną dzietności sformułował Becker opierając się na założeniach Leibensteina. Punktem wyjścia było założenie, że w społeczeństwie rozwiniętym ekonomicznie korzyści z posiadania dzieci są równe zero. Pod względem ekonomicznym dziecko stanowi dla rodziców obciążenie a nie źródło dochodów. Becker przyjął, że dzieci są źródłem korzyści psychicznej dla rodziców i nie przysparzają im dochodu pieniężnego ani nie stanowią zabezpieczenia na starość. Dzieci spełniają taka samą rolę jak dobra luksusowe. Użyteczności dzieci można porównywać z użytecznościami innych dóbr za pomocą krzywych obojętności. Kształt tych krzywych jest określany przez gusty rodziców, które mogą być zdeterminowane przez religię, rasę, wiek rodziców, wykształcenie. Rodzina musi decydować ile chce mieć dzieci ile chce na nie wydać. Dzieci, na które poniesiono większe wydatki, nazywa Becker dziećmi wyższej jakości (nie są moralnie lepsze). Przy wyższych poziomach dochodu rodziny powinny mieć więcej dzieci i więcej na nie wydawać. Aktualna dzietność zależy w ujęciu jakościowym i ilościowym od dochodów rodziny, kosztów wychowania dziecka, gustów, wiedzy antykoncepcyjnej, niepewności.

Teoria R.A. Easterlina

1976r. teoria R.A. Easterlina - nowe podejście w ocenie kształtowaniu czynników kształtujących płodność. Zdaniem Easterlina wszystkie determinanty płodności oddziałują poprzez jeden lub więcej z następujących czynników:

1. Popyt na dzieci wyrażony liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice chcieliby mieć gdyby kontrola urodzeń nie pociągała żadnych kosztów

2. Potencjalna liczba urodzonych dzieci wyrażona liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice mieliby, gdyby świadomie nie kontrolowali płodności

3. Koszty kontroli urodzeń

Easterlin za podstawową zmienną zależną uznaje liczbę dzieci dożywających wieku dorosłego, gdyż rodzice są zainteresowani właśnie tą liczbą a nie liczbą urodzeń.

Za bezpośrednie determinanty popytu na dzieci autor uznaje:

• Dochody

• Koszty dziecka w porównaniu do kosztów dóbr trwałego użytku

• Subiektywne preferencje posiadania dzieci w porównaniu do innych dóbr

Z kolei potencjalna liczba dzieci zależy od płodności naturalnej oraz prawdopodobieństwa dożycia dziecka do wieku dorosłego. Koszty regulacji urodzeń obejmują koszty subiektywne i koszty obiektywne. Jeśli istnieje nadwyżka popytu to posiadana liczba dzieci jest równa potencjalnej liczbie dzieci. Jeżeli występuje nadwyżka podaży to posiadana liczba dzieci jest niższa od potencjalnej liczby urodzeń.

Teoria spadku płodności Caldwella

J.C. Caldwell opublikował w 1982r. pracę Theory of Fertility Decline, w której podsumował swoje poglądy w zakresie oceny zmian płodności w krajach Afryki i Azji, w większości oparte na wynikach własnych badań. Duże znaczenie dla konsolidacji wzorca rozrodczości charakterystycznego dla społeczeństwa tradycyjnego ma rodzinny sposób produkcji. Jego istotą jest praca kobiety w gospodarstwie domowym i zaspakajanie w domu szeregu potrzeb, wiąże się to z dużą rodziną i wysoką dzietnością. Modernizacja podważa rodzinny sposób produkcji poprzez urynkowienie szeregu zajęć. Powoduje to, że w zmodernizowanym społeczeństwie realizowany jest model małej rodziny i niskiej dzietności. Teoria ta wiąże dzietność ze sposobem produkcji. Caldwell stawia tezę, że zarówno w społeczeństwie przed jak i po transformacji demograficznej zachowania ludzkie w sferze prokreacji są racjonalne. Wysoka jak i niska płodność są uzasadnione, jeśli gwarantują rodzinie korzyści społeczne i ekonomiczne. Modernizacja powoduje, że dziecko przestaje być traktowane jako czynnik dochodotwórczy.

Źródła informacji demograficznej

Podstawowych źródeł informacji o wielkości i strukturze ludności dostarczają spisy ludności i ewidencja bieżąca ludności. Spis powszechny jest metodą gromadzenia danych dotyczących ludności wyodrębnionego terytorium w ustalonym momencie. Spis ten obejmuje całą ludność a więc zalicza się do badań całkowitych. Wymóg ustalenia momentu, do którego odnoszą się informacje nadaje mu charakter statyczny.

Historia spisów

• Starożytność:

• Starożytny Egipt (II Dynastia) spisy o charakterze majątkowym co 2 lata, od XIV w. p.n.e. rejestracja zgonów i urodzeń ?

• Chiny ok. 2000 p.n.e. spisy dotyczące gospodarstw opodatkowanych, później osób, miały charakter militarny

• Ateny, rejestracja zdolnych do służby wojskowej

• Rzym, cenzus - spis ludności (co 5 lat), obejmował wszystkich obywateli(powyżej 17 roku życia), przeprowadzane przez cenzorów, miały charakter podatkowy i militarny, istniał obowiązek zgłoszenia się do cenzora, ostatni spis w 48 r.

• Średniowiecze - nie przeprowadzano spisów tylko instytucje kościelne gromadziły informacje:

• Księga Dnia Sądu Ostatecznego 1086r. Anglia, obejmowała wykaz posiadłości króla i kleru

• Księgi gruntowe - Dania IX i X w.

• Czasy nowożytne

• USA, pierwszy spis przeprowadzono w 1790r., był to spis bezpośredni, imienny, trwał 9 miesięcy i prowadzili go komisarze spisowi, liczba pytań w następnych spisach systematycznie wzrastała, a spisy przeprowadzano co 10 lat

• Polska, pierwszy spis obejmujący cała ludność 1789r., wcześniej 1777 i 1787 spisy ludności miast, w okresie Księstwa Warszawskiego trzy spisy 1808, 1810, 1811, w okresie zaborów przeprowadzano spisy jednocześnie ze spisami na terytoriach państw zaborczych, w okresie międzywojennym 1921 i 1931, po II Woj. Świat. 1950, 1960, 1970, 1978 (przyczyną przyspieszenia była reforma administracyjna), 1988, 1998(nie odbył się z powodu reformy administracyjnej), następny odbędzie się w 2002

Cechy spisów (biuro statystyczne ONZ)

• Centralizacja - spis przeprowadza rząd kraju, którego mieszkańcy zostaną spisani i on też wyznacza odpowiednie organy do realizacji spisu oraz opracowania zebranych materiałów

• Powszechność - spis powinien objąć wszystkich mieszkańców bez opuszczeń i podwójnych ujęć

• Imienność - spisaniu podlegają imiennie wszystkie osoby zajmujące mieszkanie i tworzące gospodarstwo domowe

• Jednoczesność - spisanie całej ludności następuje w określonym momencie

• Regularność i międzynarodowa porównywalność - spisy należy przeprowadzać minimum raz na 10 lat w terminie umożliwiającym międzynarodową porównywalność wyników

• Statystyczne ujęcie wyników i zagwarantowanie tajemnicy statystycznej - wyniki spisu muszą być opracowane zbiorowo i publikowane według zatwierdzonych programów

Dziewiętnaście pytań programowych dla krajów europejskich podanych przez Komisję Statystyczną ONZ

1. Cechy geograficzne:

• Miejsce pobytu w trakcie spisu

• Miejsce stałego pobytu

• Charakter miejsca zamieszkania(wieś, miasto)

2. Informacje dotyczące gospodarstwa domowego

• Stosunek do głowy gospodarstwa domowego

• Rodzaj gospodarstwa domowego

• Wielkość gospodarstwa domowego

3. Cechy osobiste

• Płeć

• Wiek

• Stan cywilny

• Obywatelstwo

• Narodowość

4. Cechy ekonomiczne

• Zawód wykonywany

• Główne źródło utrzymania

• Gałąź gospodarki

• Stanowisko społeczne

• Stosunek do pracy

• Miejsce pracy

5. Cechy dotyczące wykształcenia

• Poziom wykształcenia

• Rodzaj wykształcenia

W okresach międzyspisowych przeprowadzane są tzw. mikrospisy (1984, 1995 w Polsce) przy pomocy metody reprezentacyjnej(przeprowadzane na próbie, wyniki dla całej zbiorowości). Na podstawie spisów można dokonywać prognoz.

Ewidencja bieżąca

Ewidencja bieżąca różni się od spisu powszechnego tym, że nie jest badaniem jednorazowym, lecz ciągłym wykonywanym stale. Przykładowo urzędy stanu cywilnego notują urodzenia, zawarcia małżeństw, rozwody, zgony.

Pierwotnymi dokumentami są karty statystyczne:

1. Karty statystyczne małżeństwa

2. Karty statystyczne urodzonego dziecka

3. Karty statystyczne zgonu

Cecha charakterystyczna: te same charakterystyki dotyczące osób np.: imię, nazwisko, data urodzenia, miejsce zamieszkania. W karcie statystycznej dziecka podana jest nawet godzina urodzenia, rodzaj porodu, miejsce, numer kolejnego urodzenia.

Karta statystyczna zgonu składa się z 2 części:

1. Wypełniana przez lekarza, charakterystyki jak w karcie małżeństw + przyczyny zgonu

2. Wypełnia urząd stanu cywilnego

Biura meldunkowe zajmują się ruchami wędrówkowymi a MSW migracjami.

Rejestracja bieżąca należy do badań całkowitych. Są jeszcze badania specjalne należące do częściowych: retrospektywne i prospektywne:

1. Retrospektywne dotyczą zdarzeń z przeszłości. Metoda anamnestyczna: respondenci udzielają informacji z pamięci (kwestionariusz ankietowy np.: badania umieralności, dzietności) Wadą jest to, że polegamy na pamięci, więc mogą wystąpić błędy. Wykorzystywane w analizie kohortowej.

2. Prospektywne dotyczą zdarzeń mogących wystąpić w przyszłości przykładowo dotyczące planów matrymonialnych i prokreacyjnych. Są to projekcje, oczekiwania (prof. Ignatczyk prowadzi takie badania na AE).

Metody stosowane w demografii

Współczynniki demograficzne: podstawowym celem wszystkich badań i analiz demograficznych jest wykrycie lub potwierdzenie prawidłowości zjawisk ludnościowych, w analizie tej posługujemy się liczbami absolutnymi i względnymi.

Wielkości absolutne powstają w wyniku pomiaru statystycznego interesujących nas zjawisk w określonej zbiorowości w różnych momentach lub okresach. Wielkości, które charakteryzują stan badanych zjawisk w danym momencie noszą nazwę zasobów.

Wielkości dla pewnych okresów nazywamy strumieniami.

Liczby względne są to wzajemne relacje zasobów i strumieni. Możemy wyróżnić relacje:

• Zasobu do zasobu, np. współczynnik feminizacji będący stosunkiem liczby kobiet do liczby mężczyzn ( odwrotnie to współczynnik maskulinizacji)

• Strumienia do strumienia, np. współczynnik dynamiki demograficznej, czyli iloraz liczby urodzeń do liczby zgonów w tym samym okresie

• Strumienia do zasobu, np. współczynnik urodzeń, małżeństw, rozwodów, itp.

Tak otrzymane wielkości noszą nazwę współczynników demograficznych. Większość współczynników tworzona jest przez relacje strumienia do zasobów. Są to współczynniki natężenia!

Ogólna postać współczynnika demograficznego:

- liczba określonego rodzaju faktów demograficznych w danej zbiorowości w okresie t

- constans(1,100,1000 lub 10000)

- liczba osób w danej zbiorowości w czasie t

-możemy traktować jako liczbę urodzeń wg stanu na 30 czerwca roku t albo jako średnią liczbę ludności wyznaczaną ze wzoru:

gdzie
na początku badanego okresu
na końcu badanego okresu

Współczynnik cząstkowy:

- pojedyncze zdarzenie

- liczebność podzbiorowości badanej liczebności

W analizie demograficznej wyróżniamy 2 kategorie współczynników:

• Współczynniki 1 kategorii to stosunek liczby określonych zdarzeń demograficznych do liczby ludności, która wcześniej tego zdarzenia nie doznała, chociaż była narażona na ryzyko (np. współczynnik małżeństwa odnosi się liczbę małżeństw do osób stanu wolnego)

• Współczynniki 2 kategorii - w mianowniku ułamka występują zarówno ci, którzy nie doznali danego zdarzenia jak i ci, którzy go doznali (np. współczynnik dzietności to stosunek liczby urodzeń do sumy liczb kobiet, które urodziły i nie urodziły).

Współczynniki demograficzne są najstarszą i najczęściej stosowaną metodą demograficzną.

Ocena poziomu natężenia badanego zjawiska oparta na ogólnych współczynnikach może powodować fałszywe wnioskowanie, albowiem ogólne współczynniki demograficzne są kształtowane bezpośrednio przez dwa czynniki:

1. Natężenie badanych procesów w poszczególnych grupach wieku

2. Przez strukturę ludności wg wieku w porównywanych okresach czy rejonach.

Możemy uwzględnić 3 przypadki:

1. Różnym strukturom ludności wg wieku odpowiadają różne poziomy zjawisk w poszczególnych grupach wiekowych

2. Takim samym strukturom ludności wg wieku odpowiadają różne natężenia badanych zjawisk w poszczególnych grupach wieku

3. Takie samo natężenie procesów w odpowiednich grupach wieku, ale z różnymi strukturami wieku ludności.

Metoda standaryzacji

Ogólny współczynnik w okresie n:

lub

- ogólny współczynnik dla okresu n lub obszaru n

- wartość współczynnika cząstkowego w okresie n

- liczebności podzbiorowości w okresie n

Indeksy podstawowe np. wszechstronny (zmiennego składu) określa dynamikę badanego zjawiska z uwzględnieniem wpływu obu czynników

lub

Gdzie:

- indeks wszechstronny

- ogólny współczynnik demograficzny z okresu(obszaru) n

- ogólny współczynnik demograficzny z okresu(obszaru) 0 (podstawowego)

- cząstkowy współczynnik demograficzny z okresu(obszaru) n

- cząstkowy współczynnik demograficzny z okresu(obszaru) 0 (podstawowego)

l_n -liczebność cząstkowa badanej zbiorowości z okresu(obszaru)n

-liczebność cząstkowa badanej zbiorowości z okresu(obszaru)0 podstawowego

-liczebność całej zbiorowości z okresu(obszaru) n

-liczebność całej zbiorowości z okresu(obszaru) 0 podstawowego

Analiza wzdłużna i poprzeczna

Kohorta to podzbiorowość ludzka wyodrębniona ze zbiorowości na podstawie zdarzenia demograficznego lub społecznego, wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle określonym miejscu i czasie. Wyodrębnienia dokonuje się celem obserwacji i analizy wyróżnionych podzbiorowości, poczynając od wspólnego im zdarzenia.

Generacją natomiast nazywamy kohortę, której wspólnym zdarzeniem (dla badanej zbiorowości) jest ich urodzenie.

Natężenie wyraża ogólny poziom zjawiska. Kalendarz to rozkład tego zjawiska w czasie. Z obserwacją kohort wiąże się możliwość charakterystyki niektórych zjawisk natężeniem i kalendarzem.

Analiza:

1. Poprzeczna wg generacji - polega na obserwowaniu zdarzeń, które nastąpiły w danej populacji w określonym momencie lub przedziale czasu

2. Wzdłużna inaczej kohortowa polega na obserwowaniu zdarzeń, które zachodzą w jednej generacji, tj. w zbiorowości osób urodzonych w tym samym roku w ciągu całego okresu istnienia tej generacji.

Przykładowo w kohortowej analizie płodności za miarę natężenia urodzeń uważa się sumę współczynników płodności wg wieku kobiet w całym okresie rozrodczym, a wg kalendarza urodzeń uważa się tę strukturę płodności wg wieku kobiet.

Zastosowany podział na kohorty i generacje nie gwarantuje dostatecznej jednorodności wyodrębnionych subpopulacji. Dalszy podział kohort prowadzi do utworzenia subkohort. Pogrupowane w ten sposób kohorty i generacje noszą nazwę rzeczywistych lub realnych. Każda populacja poddana obserwacji w ustalonym okresie składa się z wieku kohort i bywa określana mianem kohorty hipotetycznej.

Analiza wzdłużna i poprzeczna nie wykluczają się nawzajem. Kohortowa nie może zastąpić poprzecznej. Służy ona badaniu procesów demograficznych tak jak one powstają i układają się z upływem czasu wraz z wszystkimi towarzyszącymi zmianami sytuacji materialnej, społecznej i kulturowej danej kohorty. Należy brać pod uwagę w analizach, oddziaływania całokształtu wymiernych i niewymiernych czynników świata zewnętrznego, a w tym środowiska człowieka i wydarzeń historycznych.

Analiza poprzeczna ułatwia ocenę różnych procesów demograficznych w danym odcinku czasu w powiązaniu z konkretnymi zdarzeniami tegoż odcinka czasu.

Źródła: historyczne (księgi metrykalne populacji już wymarłej), retrospektywne, ewidencja bieżąca

Siatka demograficzna Lexisa: W demografii podstawowe znaczenie mają dwie skale: czasu i wieku. Na skali czasu poszczególnym momentom przyporządkuje się najczęściej daty kalendarzowe. Skala wieku ma różny stopień szczegółowości. Wiek w dniach, miesiącach, ukończonych latach. Umieszczenie tych dwóch skal w prostokątnym układzie współrzędnych prowadzi do otrzymania siatki demograficznej. Linia życia (45 stopni od początku wykresu) pokazuje długość życia badanej zbiorowości od momentu urodzenia do momentu zgonu.

Linie poziome to linie wieku; Linie pionowe to linie obserwacji do osi czasu.

Cykl życia rodziny obejmuje okres pomiędzy zawarciem małżeństwa a zgonem ostatniego współmałżonka.

Cztery fazy życia rodziny:

• Małżeństwo

• Urodzenie dzieci

• Opuszczenie domu przez dzieci

• Rozpad rodziny.

Koncepcja WHO zakłada istnienia 6 faz:

• Formowanie się rodziny

• Rozwój rodziny

• Stabilizacja liczebności rodziny

• Kurczenie rodziny

• Puste gniazdo

• Rozpad rodziny

Cykl życia rodziny obrazuje przemiany zachodzące z upływem czasu uwzględniając preferencje biorące swe źródło w odmienności funkcji, jaką spełnia ona w dzisiejszych latach.

Fazy	Zdarzenie charakteryzujące
		Początek	Koniec
		Fazy (podfazy)
1. Formowanie się rodziny	Zawarcie małżeństwa	Narodzenie pierwszego dziecka
2. Rozwój rodziny 2.1 Rodzina z dziećmi w wieku przedszkolnym 2.2 Rodzina z dziećmi w wieku szkolnym 2.3 Rodzina z dziećmi w wieku przysposobienia zawodowego	Narodziny pierwszego dziecka Najstarsze dziecko rozpoczyna naukę w szkole podstawowej Najstarsze dziecko rozpoczyna szkołę ponadpodstawową	Pierwsze dziecko kończy wiek przedszkolny Najstarsze dziecko kończy szkołę podstawową Narodziny ostatniego dziecka
3. Stabilizacja rozwoju rodziny I. Stadium II. Stadium	Narodziny ostatniego dziecka Rozpoczęcie pracy przez jedno dziecko	Rozpoczęcie pracy przez jedno dziecko Pierwsze dziecko opuszcza dom rodzinny
4. Kurczenie się rodziny	Pierwsze dziecko opuszcza dom rodzinny	Ostatnie dziecko opuszcza dom rodzinny
5. Puste gniazdo	Ostatnie dziecko opuszcza dom rodzinny	Zgon pierwszego współmałżonka
6. Rozpad rodziny	Zgon pierwszego współmałżonka	Zgon pozostałego współmałżonka

Liczba i rozmieszczenie ludności

Dokładna liczba ludności świata jest nieznana z uwagi na to, że spisy ludności nie były wszędzie przeprowadzane. Liczba ta jest wyliczana ze spisów i z współczynnika gęstości zaludnienia (w roku 1800 spisy objęły zaledwie 1% liczby ludności). W 1999 liczba ludności przekroczyła 6 mld, ale są to szacunki.

Współczynnik gęstości zaludnienia obliczany jest jako stosunek liczby ludności do powierzchni badanego terytorium. Należy jednak odróżnić:

• Powierzchnia ogółem - obejmuje m.in. powierzchnie wód wewnętrznych, gór, pustyń i innych obszarów niemożliwych do zasiedlenia.

• Powierzchnię lądów

• Powierzchnie ziemi uprawnej

Badając rozmieszczenie ludności i gęstość zaludnienia wyznacza się z reguły trzy typy obszarów:

• Główne obszary koncentracji (np. Europa; Azja)

• Szczególne obszary koncentracji ludności (np. Zagłębie Rury; Aglomeracja Katowicka)

• Obszary niezamieszkane lub o bardzo rozproszonej sieci osadniczej (np. Sahara)

Czynniki decydujące o rozmieszczeniu ludności

Podstawowymi czynnikami determinującymi rozmieszczenia ludności są

• Czynniki przyrodniczo-geograficzne:

• Klimat

• Rodzaj gleby

• Ukształtowanie terenu

• Zasoby mineralne i energetyczne

• Czynniki społeczno ekonomiczne

• Stopień rozwoju społeczno-ekonomicznego

• Formy społecznej organizacji

• Rozwój techniki

• Cele gospodarcze realizowane za pomocą określonej polityki

• Czynniki demograficzne

• Zróżnicowanie rodności i umieralności na różnych obszarach

• Migracje

W przeszłości pierwszy czynnik odgrywał bardzo wielka rolę (ponad połowa ludności zamieszkiwała tereny 200 km w pasie nadmorskim), we współczesnym świecie głównym czynnikiem jest z góry celowe rozmieszczenie ludności.

Liczba ludności świata w latach 1000 - 1999

Lata	Ludność w milionach	Lata	Ludność w milionach
1500	446	1950	2522
1600	486	1960	3022
1750	791	1970	3696
1800	978	1980	4440
1850	1262	1990	5266
1900	1650	1999	5978

Liczba ludności świata w latach 1800-2150. Szacunki i projekcje wg ONZ

Seria 1 - wysoki przyrost - zakłada, że w roku 2150 liczba ludności wyniesie 28 mld - przy założeniu, że nie zmniejszy się dzietność w Azji i Afryce.

Seria 2 - średni przyrost - zakłada, że w roku 2150 liczba ludności wyniesie 11,5 mld.

Seria 3 - niski przyrost - zakłada, że w roku 2150 liczba ludności wyniesie 4,3 mld.

Oceniając tempo przyrostu ludności świata demografowie ONZ wprowadzili podział zamieszkanych obszarów wg stopnia rozwoju gospodarczego. Podział świata na regiony bardziej i mniej rozwinięte pozwala wstępnie naświetlić źródła wzrostu zaludnienia.

Przeciętne tempo wzrostu zmian ludności (tempo wzrostu [%])

Lata	Świat	Regiony bardziej rozwinięte	Regiony mniej rozwinięte
1650-1750	0,3	-	-
1750-1800	0,4	0,4	0,4
1800-1850	0,5	0,7	0,5
1850-1900	0,4	1,0	0,3
1900-1950	0,8	0,8	0,9
1950-1960	1,8	1,3	2,1
1960-1970	2,0	1,0	2,4
1970-1980	1,9	0,8	2,3
1980-1990	1,7	0,6	2,1

W XIX wieku tempo przyrostu ludności w rejonach bardziej rozwiniętych było wyższe niż w regionach mniej rozwiniętych. W XX wieku spada tempo wzrostu zaludnienia w regionach bardziej rozwiniętych, natomiast rosło osiągając rekordowy poziom 2,4 % rocznie w dziesięcioleciu 1960-1970 w regionach mniej rozwiniętych. W latach 80-tych tempo wzrostu w krajach bardziej rozwiniętych osiągnęło tylko 1/3 tempa w krajach mniej rozwiniętych.

Można wyróżnić 4 wyjątkowo gęsto zaludnione rejony świata:

• Chiny Wschodnie, Korea, Japonia, Indochiny, Filipiny(800mln osób zamieszkuje ten region)

• Dolina Gangesu, Indie Południowe, Cejlon(400mln)

• Europa bez rzadko zamieszkałych obszarów północnych i wschodnich obszarów Rosji(450mln)

• Północno-Wschodnia część USA(100mln)

Kraje o największej liczbie ludności

Chiny - 1266,8mln osób

Indie - 956,8mln osób

USA - 273,1mln osób

Rosja - 147,2mln osób

Liczba ludności Polski

Rok	Liczba w milionach
1800	9,0
1900	25,6
1939	35,1
1950	25,0
1970	32,6
1980	35,9
1999	38,6
2000	Bez zmian

Współczynnik gęstości zaludnienia dla całej Polski wynosi 124 os./km²

Najwyżej na Śląsku 396 os./km²

Woj. Małopolskie 214 os./km²

Woj. Wielkopolskie 112 os./km²

Liczba ludności w 1998 r. wg województw

Województwo	Liczba w tys.
Mazowieckie	5066,60
Śląskie	4882,40
Wlkp.	3351,40
Małopolskie	3215,90
Dolnośląskie	2982,10
Łódzkie	2663,60
Lubelskie	2239,50
Pomorskie	2185,70
Podkarpackie	2122,20
Zachodniopomorskie	1731,80
Warmińsko-Mazurskie	1463,50
Świętokrzyskie	1326,30
Podlaskie	1223,80
Opolskie	1089,60
Lubuskie	1022,50

Kraje europejskie o największej liczbie ludności:

Kraj	1938 rok	Kraj	1972 rok	Kraj	1998r
ZSRR	170600	ZSRR	247451	Rosja	147860
Niemcy	68558	RFN	59570	Niemcy	82060
UK	47494	UK	55790	UK	59084
Włochy	42976	Włochy	54350	Francja	58723
Francja	41100	Francja	51720	Włochy	57563
Polska	34682	Hiszpania	34490	Ukraina	52001
Hiszpania	33279	Polska	33068	Hiszpania	39348
-	-	-	-	Polska	38660

Najmniej ludne kraje w Europie:

Kraj	Liczba osób
Watykan	1000
San Marino	25000
Liechtenstein	31000
Monaco	32000

Struktura ludności

Struktura ludności wg cech demograficznych (wiek; płeć; stan cywilny;):

Struktura ludności wg cech demograficznych daje podstawę do określenia wielu społeczno-ekonomicznych konsekwencji na dziś i na przyszłość(np. zapotrzebowania na miejsca w szkołach, miejsca pracy, liczba małżeństw - mieszkania). Struktura ludności wg płci ma bezpośredni wpływ na reprodukcję ludności przez odpowiednie kształtowanie się procesu zawierania małżeństw, urodzeń i zgonów.

Stosowanymi miernikami pozwalającymi badać strukturę ludności wg płci są:

• Udział mężczyzn i kobiet w ogólnej liczbie ludności

• Współczynnik feminizacji wyrażający stosunek liczby kobiet do mężczyzn

• Współczynnik maskulinizacji wyrażający stosunek liczby mężczyzn do kobiet wyrażający stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet.

Gdzie C=1;100;1000;

Ludność wybranych krajów wg płci w 1999 roku:

Przewaga mężczyzn nad liczbą kobiet w krajach: Turcja, Chiny, Egipt, Indie, Pakistan

Przewaga kobiet nad liczbą mężczyzn: Łotwa, Rosja, Portugalia, Austria, Polska, Włochy, Hiszpania, Niemcy, USA.

Liczba kobiet na 1000 mężczyzn w Polsce:

Lata	K/1000M
1850	1073
1880	1056
1900	1011
1920	1069
1930	1056
1946	1185
1950	1098
1960	1068
1970	1059
1980	1052
1990	1052
1999	1062

(Wlkp. 107 kobiet na 100 mężczyzn)

Struktura ludności wg płci i wieku

Wyróżniamy trzy zasadnicze typy struktury ludności wg płci i wieku

1. Społeczeństwo młode o stosunkowo dużej rosnącej z roku na rok liczbie urodzeń. Cechą charakterystyczną jest stały wzrost liczby ludności. Graficznym obrazem struktury wieku takiej zbiorowości jest piramida w kształcie trójkąta równoramiennego (podstawa to duża liczba urodzeń).

2. Mamy do czynienia ze zbiorowością, w której roczna liczba urodzeń równa jest rocznej liczbie zgonów, a każdy następny rocznik urodzeń zbliżony jest do poprzedniego. Graficznym obrazem tej struktury jest piramida w kształcie dzwonu.

3. Mamy do czynienia z malejąca z roku na rok liczbą urodzeń, graficznym obrazem takiej struktury jest piramida o wąskiej podstawie przypominająca kształt wrzeciona.

Piramida wieku jest to wykres sporządzony na osi współrzędnych prostokątnych. Umiejętność właściwego odczytywania piramidy wieku polega na:

• Ocenie proporcji między liczbami ludności określonych grup wieku a płci oraz na uzasadnieniu określonej nieregularności wykresu;

• Ocenie zmian dynamicznych polegających na przesuwaniu się ku górze kolejnych wszystkich prostokątów piramidy w miarę upływu czasu.

Cechy charakterystyczne struktury wieku ludności w Polsce:

W strukturze tej występują dwie wyrwy. Pierwsza z nich obejmuje mniej liczne roczniki urodzono w okresie I Wojny Światowej, które podczas II Wojny najbardziej narażone były na wyniszczenie. Druga wyrwa to zmniejszona liczba urodzeń z okresu II Wojny Światowej.

Na piramidzie widoczna jest nadwyżka liczebna kobiet nad mężczyznami w starszych grupach wieku. Mamy również nadwyżkę mężczyzn nad kobietami w młodszych grupach wieku. Mamy silne roczniki z wyżu demograficznego z roczników lat 50-tych. Kolejne wyże i niże są konsekwencją poprzednich.

Mediana wieku to jeden z najważniejszych parametrów - dzieli na połowę wartości szeregu. Mediana występuje w szeregach otwartych o nierównych przedziałach klasowych, dlatego nie liczymy średniej arytmetycznej. Mediana wieku systematycznie wzrasta:

25 lat w roku 1950

32 lata w roku 1992 To powoduje, że jesteśmy społeczeństwem starzejącym

34 lat w roku 2000

W analizie zmian struktury wieku ludności wyróżnić możemy trzy etapy:

1. Obejmuję analizę zmian struktury wieku dziecięcego;

2. Obejmuję analizę zmian struktury wieku produkcyjnego;

3. Obejmuję analizę zmian struktury wieku poprodukcyjnego;

W celu wskazania proporcji wyznaczamy współczynnik obciążeń demograficznych:

(stosunek ludności przed- i po- produkcyjnej do produkcyjnej)

L_0-14-dzieci w wieku 0-14 lat

L_15-59-osoby między 15 a 59 rokiem życia

L₆₀₊-osoby 60 i więcej

Przyczyny zwiększania ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności:

1. Zmniejsza się corocznie liczba urodzeń,

2. Przedłużenie się przeciętnej długości trwania życia,

3. Przesuwanie się przez kolejne grupy wieku roczników wyżowych i niżowych.

Im większy stopień rozwoju ekonomicznego, im wyższy pozom opieki społecznej, tym wyższe stadium procesu starzenia się ludności.

Współczynnik, który wyraża strukturę liczby dzieci do liczby osób w wieku 60 i więcej (ilu wnuków przypada na jednego dziadka) to najlepszy miernik, który obrazuje młodość o starość demograficzną.

Podstawowe informacje, co do stanu cywilnego dostarczają spisy i bieżące ewidencje. Znając liczbę małżeństw możemy oszacować liczbę dzieci a dalej liczbę miejsc w przedszkolach i żłobkach.

Urbanizacja

Urbanizacja - proces społeczno ekonomicznej integracji ludności w miastach i rozpowszechniania się miejskiego stylu życia.

Poziom urbanizacji - mierzony jest proporcją ludności do ogólnej liczby ludności danego obszaru

Zespoły metropolitarne (aglomeracje miejskie lub konurbacje) to zespół miast tworzących pewną całość o wspólnej sieci komunikacyjnej.

Zwiększenie udziału ludności miast w ogólnej liczbie ludności powodują 3 czynniki.

• Napływ ludności ze wsi do miast

• Włączenie do obszaru miast zasiedlonych terenów wiejskich

• Przyrost naturalny ludności miast

10 największych aglomeracji na świecie:

1992 rok	Prognoza na 2010
Tokio	Tokio
Sao Paulo	Sao Paulo
New York	Bombaj
Meksyk	Szanghaj
Szanghaj	Lagos
Bombaj	Meksyk
Los Angeles	Pekin
Buenos Aires	Dakka
Seul	New York
Pekin	Dżakarta

W Polsce - aglomeracja Katowicka

W przybliżeniu 62 % odsetek ludności miejskiej w Polsce

1970 rok	tys.	Prognoza na 2010	tys.
Warszawa	1915	Warszawa	1625
Łódź	762	Łódź	812
Kraków	588	Kraków	740
Wrocław	526	Wrocław	639
Poznań	471	Poznań	580
Gdańsk	365	Gdańsk	461
Szczecin	338	Szczecin	419
Katowice	305	Bydgoszcz	386
Bydgoszcz	282	Lublin	356
Lublin	238	Katowice	349

Przeobrażenia struktury społeczno-zawodowej w Polsce

Struktura - oznacza układ i wzajemne relacje elementów stanowiących całość, czyli wewnętrzną budowę

Struktura społeczeństwa - to układ wszystkich grup społecznych, zrzeszeń i innych form życia społecznego wchodzących w skład danej zbiorowości.

Podstawowym komponentem makrostruktury społeczeństwa jest struktura zawodowa, czyli podział społeczeństwa na kategorie społeczno zawodowe.

Międzysektorowa ruchliwość

Podział gospodarki narodowej najczęściej spotykany przy analizach struktury ludności czynnej zawodowo - wyróżniamy 3 sektory

1. Rolniczy (obejmuje też leśnictwo, rybołówstwo)

2. Przemysłowy (zalicza się budownictwo)

3. Usługowy - najbardziej zróżnicowany, obejmuję resztę działań gospodarczych

Powyższy podział to najstarszy i najczęściej stosowany podział przyjęty przez międzynarodowe biuro pracy. Klasyfikacja ta opiera się na mechanicznym podziale zatrudnienia bez uwzględnienia zmian poszczególnych sektorów.

Przemiany struktury czynnych zawodowo wg głównych sektorów polegają na przegrupowaniach siły roboczej sektora pierwszego na drugi i z drugiego na trzeci. W efekcie wzrasta zróżnicowanie społeczne pod względem zatrudnieniowym.

W okresie międzywojennym najistotniejsza cechą struktury była koncentracja siły roboczej w rolnictwie (ponad 70 % ogólnej liczby zatrudnionych). Zatrudnieni w drugi i trzecim sektorze <=30%.

Po wojnie odsetek czynnych zawodowo jest nadal wysoki, ale niższy niż wcześniej, w drugim i trzecim sektorze wzrasta liczba zatrudnionych.

• Po 1960 roku uwolnienie części siły roboczej związanej z rolnictwem, w sektorze rolniczym spadek zatrudnienia, natomiast w pozostałych zatrudnienie wzrasta.

• Do 1978 w sektorze przemysłowym rośnie ilość zatrudnionych, po czym spada

• Po 1978 systematyczny spadek w 2 na rzecz 3 sektora

• Rok 1995 w sektorze usługowym poziom wzrasta do ponad 42 % zatrudnionych, sektor usługowy jest wówczas bardzo zróżnicowany (są działy gdzie zatrudnienie spada i takie, w których rośnie).

• W roku 1997 odsetek pracy w sektorze pierwszym kształtował się:

Wielka Brytania	1,8%
USA	2,7%
Szwecja	2,8%
Niemcy	2,9%
Francja	4,5%
Włochy	6,8%
Polska	22,8%

1997 - na 100 zatrudnionych w sektorze drugim przypadało zatrudnionych w usługach (sektor 3)

Kanada	315
USA	307
Szwecja	274
Wielka Brytania	263
Hiszpania	206
Polska	146

Źródło utrzymania społeczeństwa

W demograficznej analizie zawodowej struktury ludzi zwykle ogół czynnych i biernych zawodowo dzieli się na ludność utrzymującą się z pracy i utrzymującą się ze źródeł niezarobkowych. Statystyka polska zalicza do ludzi utrzymujących się z pracy tych, którzy pracują i utrzymywanych przez nich członków rodziny. Do ludzi utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych zalicza się osoby posiadające niezarobkowe źródło utrzymania (emerytura, renta, stypendium) i utrzymywanych członków rodziny.

W roku 1995 około 88% społeczeństwa polskiego utrzymywało się ze źródeł poza rolnictwa

Odsetek pracy w rolnictwie

1. 75% - 100% - kraj rolniczy

2. 50% - 70% - kraj rolniczo - przemysłowy

3. 25% - 50% - kraj przemysłowo - rolniczy

4. Ponad 25 % - kraj przemysłowy

Przed wojną 2)

W okresie do 1970 3)

Aktualnie 10-11% więc 4)

Aktywność zawodowa kobiet

Po II wojnie światowej wzrosło zaangażowanie kobiet w pracę zawodową, wiązał się to z wprowadzeniem nowego systemu społeczno - gospodarczego u podstaw, którego leżała idea pełnego zatrudnienia.

Szybkie tempo industrializacji stwarzało ciągły wzrost liczby miejsc pracy, przy prawie pełnym wykorzystaniu męskiej siły roboczej. Istotnym źródłem nowych pracowników było środowisko kobiet biernych zawodowo.

Czynniki aktywizacji zawodowej kobiet był niski, później wynagrodzenie głów gospodarstw domowych nie wystarczało na utrzymanie rodziny.

Czynniki, które spowodowały wzrost aktywności zawodowej kobiet

• Wzrost wiedzy, wykształcenia, aspiracji zawodowych

• Rosnące potrzeby gospodarki narodowej i gospodarstw domowych

Zmiany w aktywności zawodowej kobiet:

• 1974 rok najwyższy jak do tej pory odsetek kobiet pracujących - ich wskaźnik aktywności zawodowej wynosił 46,7%, pracę zawodową rozpoczynał wyż demograficzny z lat 50 - tych, w tym też roku wprowadzono bezpłatny urlop wychowawczy.

• 1978 rok spadek wskaźnika aktywności zawodowej do 45,4%

• Lata osiemdziesiąte to kryzys gospodarczy

• 1982 rok płatny urlop wychowawczy, efektem tego był spadek aktywności zawodowej w 1984 roku do 43%

• Lata dziewięćdziesiąte:

• Zmiany na rynku pracy, pojawia się bezrobocie jako konsekwencja przeobrażeń, spadek aktywności zawodowej, spadek aktywności kobiet

• Nastąpiła zmiana definicji aktywności zawodowej

• 1995 - wskaźnik zatrudnienia kobiet 44,4%

• 18-24 lat - spadek zatrudnienia spowodowany wydłużeniem procesu kształcenia

• Spadek u starszych osób - wczesna dezaktywacja.

1960 rok - funkcjonował wtedy w Polsce model nieciągłej aktywności - kobiety często przerywały pracę w związku z wychowywaniem dzieci.

1989 - 1995 - funkcjonował model ciągły, spowodowany pogodzeniem przez kobiety wychowywania dzieci i pracy.

Współczynnik aktywności zawodowej kobiet na wsi jest wyższy. Różnice występują w najmłodszych i najstarszych grupach wiekowych ( kobiety na wsi wcześniej zaczynały prace i dużej pracują), na aktywność zawodową kobiet wpływa taż stan cywilny.

Wykształcenie

1988 - wśród kobiet z wyższym wykształceniem pracowało 82 %

wśród kobiet z podstawowym wykształceniem pracowało 44 %

ponad 62 % pracujących kobiet to osoby z wykształceniem ponadpodstawowym

W latach 80-tych zmniejszył się odsetek kobiet z wykształceniem podstawowym, bo kobiety z tym wykształceniem najszybciej opuszczają, a w zasadzie są „wypychane” z tego rynku.

Zawody zdefiniowane

• Ochrona zdrowia

• Edukacja

• Handel

• Pośrednictwo finansowe

Prognozy

• Trójsektorowa struktura naszej gospodarki będzie zmierzała w stronę nowoczesnej struktury; będzie następowała serwicyzacja gospodarcza ( przesuniecie do usług)

• Zmiany w ramach sektora trzeciego; nowe usługi ( oświata, nauka, ochrona zdrowia - czasami te trzy rzeczy wyróżnia się jako sektor)

• Rozwój sektor usług spowoduje zwiększenie zatrudnienia u kobiet ( pośrednictwo finansowe, handel, edukacja)

• Zwiększenie liczby miejsc pracy w trzecim sektorze spowoduje zmniejszenie bezrobocia; powód - napływ siły roboczej ( wyż demograficzny)

Współczynnik małżeństw i rozwodów

Małżeństwa

Zawarcie małżeństwa oznacza zawarcie związku między 2 osobami płci odmiennej pociągającego za sobą pewne wzajemne prawa i obowiązki. W praktyce życia codziennego powstają związki noszące znamiona małżeństwa nierejestrowane w urzędach stanu cywilnego. Takie związki noszą nazwę związków konkubinackich i nie są objęte sprawozdawczością bieżącą. Sprawozdawczość statystyczna obejmuje wyłącznie związki zawarte formalnie, natomiast stan faktyczny a nie formalno-prawny rejestruje powszechny spis ludności. Związek formalnie powinien być zarejestrowany w ciągu 5 dni od zawarcia związku wyznaniowego.

Ogólny współczynnik zawierania małżeństw





- ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie t,


- liczba ludności w połowie badanego okresu lub średnia liczba ludności w badanym okresie,


- constans (100 lub 1000)

Wartość poznawcza tego współczynnika jest jednak ograniczona, ponieważ istotny wpływ na jego poziom mają zmiany w strukturze ludności wg wieku. Oblicza się współczynniki zawierania małżeństw w stosunku do liczby ludności uprawnionej do zawierania związków małżeńskich





- ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie t,


- liczba ludności w wieku 20 lat i więcej w połowie badanego okresu lub średnia liczba osób w wieku 20 i więcej lat w badanym okresie,


- constans (100 lub 1000)

W Polsce większość mężczyzn zawierających związek małżeński należy do grupy wiekowej 20-24 oraz 25-29, z kolei najwięcej kobiet wchodzi w związek małżeński w wieku 20-24 lat. W latach 90-tych obniżył się odsetek zawieranych związków małżeńskich poniżej 24 roku życia. Jest to objaw 2 przejścia demograficznego.

Rozwody

Rozwód oznacza rozwiązanie związku małżeńskiego przed odpowiednie sądy w formie przypisanej prawem. Rzeczywisty rozkład pożycia małżeńskiego może nastąpić znacznie wcześniej i dlatego w polskiej praktyce statystycznej informacje o rozwodach rozpatrywane są w 3 ujęciach:

• Rozwody wg wieku małżonków w momencie zawarcia związku małżeńskiego

• Rozwody wg wieku małżonków w momencie rozpoczęcia oddzielnego zamieszkania

• Rozwiedzeni wg okresu wspólnego zamieszkania oraz wieku w momencie rozpoczęcia wspólnego zamieszkania

Konkordat zawarty przez Polskę z Watykanem wprowadził również pojęcie separacji.

Współczynnik rozwodów





- liczba udzielonych rozwodów w okresie t,


- liczba zawartych małżeństw w okresie t


- constans (100 lub 1000)

Rodność

Urodzenia żywe to całkowite wydobycie z ustroju matki noworodka od czasu trwania ciąży, które oddycha lub wykazuje jakiekolwiek oznaki życia. Każdy taki noworodek uznawany jest za nowo urodzonego.

Urodzenie martwe jest to zgon następujący przed całkowitym wydobyciem dziecka z ustroju matki niezależnie od czasu trwania ciąży. Obecnie urodzenia martwe stanowią 0,7% wszystkich urodzeń.

Rodność to natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie. Współczynnik rodności wyraża stosunek liczby urodzeń żywych z badanej zbiorowości w badanym okresie do liczby ludności do niej zaliczanej w połowie okresu lub do średniej liczby ludności.

Współczynnik urodzeń





- liczba urodzeń w okresie t,


- liczba ludności wg stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t


- constans (100 lub 1000)

W tym współczynniku liczba urodzeń jest odnoszona do liczby całej ludności bez względu na jej wiek, płeć i stan cywilny. Ze względu na to, że decydujący wpływ na wielkość liczby urodzeń ma liczba kobiet, i to kobiet w wieku rozrodczym, przy ocenie natężenia urodzeń należy posługiwać się współczynnikiem płodności.

Płodność

Płodność to natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym. Miernikiem Płodności jest współczynnik płodności wyrażający stosunek liczby urodzeń żywych w danym okresie do liczby kobiet w badanej zbiorowości będących w wieku rozrodczym. W praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15 lat i trwa on do ukończenia 49 lat.

Ogólny współczynnik płodności





- liczba urodzeń w okresie t,


-stan liczebny kobiet w wieku 15-49 w połowie badanego okresu lub średnia liczba kobiet w wieku 15-49 w okresie t


- constans (100 lub 1000)

Numer kolejny urodzenia oznacza, którym z kolei dzieckiem urodzonym przez matkę jest dany noworodek. Bierze się pod uwagę wszystkie żywo urodzone dzieci przez matkę.

W Polsce systematycznie rośnie liczba pierwszych i drugich urodzeń. W 1996 roku pierwsze i drugie urodzenia stanowiły 73% wszystkich urodzeń dzieci.

Odstęp między zawarciem związku małżeńskiego a urodzeniem pierwszego dziecka nosi nazwę odstępu protogenetycznego lub pierwszego odstępu urodzeniowego, natomiast odstęp czasu między kolejnymi urodzeniami nosi nazwę okresu intergenetycznego. Istnieje tendencja do skracania tych odstępów, co powoduje, że ostatnie dziecko przychodzi na świat jeszcze przed ukończeniem przez matkę trzydziestego roku życia. Fakt urodzenia musi być zgłoszony w ciągu 14 dni od chwili urodzenia (szpitale same zawiadamiają o tym).

Urodzenia charakteryzują się sezonowością; istnieją pewne maksima urodzeń. Dokonano podziału na 5 grup:

Północna Europa	Maksimum żywych urodzeń przypada na kwiecień, maj,
Zachodnia i środkowa Europa	Maksimum żywych urodzeń przypada na luty, kwiecień,
Południowa Europa	Maksimum żywych urodzeń przypada na styczeń, luty,
Ameryka Łacińska	Maksimum żywych urodzeń przypada na grudzień, styczeń,
Bliski i Daleki Wschód, Azja	Maksimum żywych urodzeń przypada na październik, listopad

W Polsce maksimum przypada na lipiec.

Zgony

Zgonem jest trwałe, czyli nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, konsekwencją czego jest ustanie całego ustroju.

Stosowany w statystyce termin umieralność jest równoznaczny z pojęciem natężenia zgonów wyrażający stosunek liczby zgonów ogółem do liczby ludności, a termin śmiertelność oznacza natężenie zgonów z powodu określonej choroby, czyli jest to stosunek liczby osób zmarłych do liczby osób, które zachorowały na tę chorobę.

Roczny współczynnik zgonów





- ogólna liczba zgonów w okresie sprawozdawczym


- liczba ludności w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t


- constans (1000, 10000 lub 100000)

Współczynnik zgonów dla okresu półrocznego





- liczba zgonów w okresie sprawozdawczym, w praktyce miesięcznym,


- numer kolejnego miesiąca,


- liczba ludności w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t


- constans (1000, 10000 lub 100000)

W Polsce współczynnik zgonów kształtuje się w granicach 0,9 -1,3%. Obecnie następuje wzrost zgonów mężczyzn powyżej 30 roku życia.

Przyczyny powodujące zmiany w natężeniu i bezwzględnej liczbie zgonów można podzielić na 2 grupy:

• Przyczyny główne:

• Postęp medycyny

• Zwiększenie zakresu działalności służby zdrowia

• Przyczyny powodujące wahania sezonowe:

• Zmiany pogodowe występujące corocznie w określonych miesiącach a powodujące wzrost natężenia zgonów.

Podstawowym dokumentem związanym ze zgonem jest karta zgonu, która musi być wypełniona w terminie 24 godzin od momentu zgonu. Obecnie karta bierze pod uwagę 3 przyczyny: wyjściowa, wtórna i bezpośrednia. Przyczyną zgonów jest stan lub proces chorobowy, nieprawidłowości rozwojowe, uraz albo zatrucie prowadzące bezpośrednio lub pośrednio do śmierci. Największe natężenie istnieje na skutek chorób układów krążenia, nowotworowe, wypadki, zatrucia i inne. Dzieci, które nie ukończyły 1 roku życia to niemowlęta, te które nie ukończyły 28 dnia życia to noworodki. W 1996 roku współczynnik zgonów noworodków kształtował się na poziomie 1,2%. Występują 2 maksima zgonów: wiosenne i letnie.

Syntetyczne miary reprodukcji ludności

Syntetyczne miary reprodukcji ludności pozwalają ocenić tempo wzrostu ludności ogółem, liczby ludności określonych grup oraz wielkość potencjału demograficznego.

Współczynnik przyrostu naturalnego





- liczba urodzeń w badanym okresie t,


- liczba zgonów w badanym okresie t,


- liczba ludności w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w tym okresie,


- constans (1000, 10000 lub 100000)




Przyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie na określonym terytorium. Względną miarą przyrostu naturalnego jest różnica między liczbą urodzeń i zgonów obliczana na 1000, 10000 lub 100000 ludności.

Współczynnik przyrostu naturalnego daje obraz tempa wzrostu ludności badanej populacji. Jest to miara syntetyczna zacierająca istotne merytoryczne zróżnicowanie wewnętrznej struktury przyrostu. W większości krajów gospodarczo rozwiniętych wartość współczynnika przyrostu naturalnego waha się od 0-5‰, a w krajach rozwiniętych słabo od 15-30‰.

Współczynniki przyrostu naturalnego w Polsce w latach 1983-1999:

Lata	Przyrost naturalny	w tym:
				miasta	wsie
83	10,1	9,7	10,8
84	9,0	8,4	9,9
85	7,9	7,2	9,1
86	6,9	5,9	8,3
87	6,0	4,9	7,6
88	5,7	4,6	7,4
89	4,8	3,7	6,5
90	4,1	3,0	6,0
91	3,7	2,4	5,8
92	3,2	1,8	5,2
93	2,6	1,6	4,4
94	2,5	1,5	4,0
95	1,2	0,4	2,5
96	1,1	0,3	2,4
97	0,9	0,0	2,2
98	0,5	-0,2	1,7
99	0,0	-0,6	1,1

Współczynnik dynamiki demograficznej





- liczba urodzeń w badanym okresie t,


- liczba zgonów w badanym okresie t,


- liczba ludności w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w tym okresie,


- constans (1, 100 lub 1000)

Współczynnik dynamiki demograficznej może przyjmować wartości:

	Roczna liczba urodzeń nie kompensuje rocznej liczby zgonów (liczba ludności badanej populacji maleje)
	Gdy roczna liczba urodzeń = roczna liczba zgonów (liczba ludności badanej populacji nie ulega zmianie)
	Gdy urodzenia nie tylko kompensują roczną liczbę zgonów, lecz także daje określoną nadwyżkę liczby urodzeń nad liczbą zgonów (mamy do czynienia z zamierzoną reprodukcją ludności)

Współczynniki dzietności

Dzietność-rozumiemy przez nią ogólnie liczbę dzieci w rodzinie. W demografii wyróżnia się 3 kategorie dzietności:

• Dzietność deklarowaną

• Dzietność idealna-modelowa - jest to liczba dzieci, którą zdaniem respondentki powinna posiadać przeciętna rodzina

• Dzietność planowana-jest to liczba dzieci określana w okresie wstępowania w związek małżeński, którą kobieta pragnęłaby urodzić

• Dzietność pożądana-jest to liczba dzieci określana w momencie badania, jaką małżeństwo jeszcze pragnie

• Dzietność właściwa dla aktualnych warunków życiowych(w Polsce jest obecnie znacznie niższa od prawdziwej)

• Dzietność rzeczywista-liczba dzieci żywo urodzonych, liczba dzieci żyjących i liczba dzieci utrzymywanych(dzietność ekonomiczna)

• Dzietność rzeczywisto-deklaratywna (służy do prognozowania dzietności w przyszłości)

• Dzietność oczekiwana brutto-liczba dzieci żywo urodzonych powiększona o liczbę dzieci jeszcze pożądanych

• Dzietność oczekiwana netto-liczba dzieci żyjących powiększona o liczbę dzieci jeszcze pożądanych

Współczynnik dzietności ogólnej stanowi sumę rocznych współczynników płodności dla kolejnych roczników wieku od 15 do 49 ukończonych lat

Współczynnik płodności dla poszczególnych roczników wieku rozrodczego kobiet, w przeliczeniu na jedną kobietę




Współczynnik dzietności ogólnej wyraża średnią liczbę dzieci, jaką urodziłaby kobieta w ciągu okresu rozrodczego przy stałym wzorcu z danego roku kalendarzowego


- brany jest tylko jeden odcinek np. 5 lat

Współczynnik płodności całkowitej - podaje przybliżoną wartość, która gwarantuje prostą zastępowalność pokoleń.

Współczynnik płodności całkowitej przy umieralności kobiet zgodnej z tablicami trwania życia gwarantujący prostą zastępowalność pokoleń wynosi 2,12. Próg ten został osiągnięty w 1988r. Poziom płodności w następnych nie gwarantuje już prostej zastępowalności pokoleń.





Udział liczby dziewcząt w ogólnej liczbie urodzeń danego roku

Średnia liczba kobiet dożywających wieku 33(l33) / 0(L0) lat




Współczynniki reprodukcji brutto i netto

Współczynnik reprodukcji brutto charakteryzuje aktualną płodność wyrażając średnią liczbę żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej przypadających na jedną kobietę będącą aktualnie w wieku rozrodczym. Jest to iloczyn współczynnika dzietności i współczynnika wyrażającego częstość rodzenia dziewcząt




W Polsce współczynnik urodzeń dziewcząt-0,483

Współczynnik reprodukcji netto charakteryzuje aktualną płodność i umieralność. Wyraża on stosunek liczebności dwóch pokoleń przy określonej, niezmiennej umieralności i płodności. Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest większy od 1, oznacza to, że wzorcach umieralności i płodności utrzymujących się w przyszłości na poziomie wyjściowym, liczba ludności będzie wzrastała. Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest mniejszy od 1 przez dłuższy czas to liczba ludności w przyszłości będzie malała. Gdy współczynnik równa się 1 wówczas liczba ludności nie ulegnie zmianie.




Współczynnik reprodukcji netto informuje, w jakim stopniu obecna generacja matek zostanie w przyszłości zastąpiona przez nową generację matek w warunkach niezmiennej płodności i umieralności.

Procesy demograficzne

Wędrówki, a więc migracje ludności to zmiany stałego zamieszkania i miejsca czasowego pobytu. W definicjach wędrówek bierze się pod uwagę 3 elementy

• obszar na terenie, którego obserwujemy przemieszczanie się ludności

• czas pobytu w nowym lub nieobecności w poprzednim miejscu

• cel zmiany miejsca pobytu

Wszelkie ruchy ludności wewnątrz ustalonego terytorium są nazywane migracjami wewnętrznymi, natomiast przepływy ludności poza granice wyznaczonego obszaru są nazywane migracjami zewnętrznymi. Na wędrówki zewnętrzne składają się: imigracje, czyli zbiorowości osób przebywające w zagranicy na stałe, oraz emigracje, czyli zbiorowości osób wyjeżdżających za granicę na stałe.

Emigranci powracający do kraju ojczystego nazywani są reemigrantami. Osoby powracające z deportacji czy przesiedlenia w formie zorganizowanej akcji powrotnej nazywani są repatriantami.

Ze względu na czas trwania migracje dzielimy na stałe oraz czasowe. Stała migracja polega na tym, że osoba migrująca zmienia miejsce pobytu na dłuższy okres. W przypadku migracji czasowej mamy do czynienia z migracjami okresowymi, sezonowymi oraz wahadłowymi

• Migracje okresowe - to taki ruch ludności, który zmienia stan ludności obecnej na danym obszarze, nie zmienia zaś liczby ludności zamieszkałej na tym obszarze

• Migracja sezonowa - polega na tym, że osoba migrująca przenosi się ze stałego miejsca zamieszkania do czasowego miejsca zamieszkania, a następnie powraca. Wędrówki te różnią się od okresowych tym, że powtarzają się w identycznych porach roku.

• Migracje wahadłowe - różnią się od sezonowych czasem trwania oraz charakteryzują się większą systematycznością (np. codzienne dojazdy do pracy)

Ze względu na przyczyny migracje dzielimy na:

• Migracje dobrowolne - kiedy osoba migrująca zmienia miejsce zamieszkania z własnej woli

• Migracje przymusowe - kiedy mamy do czynienia z przyczynami niezależnymi od osoby migrującej

Ze względu na sposób organizacji migracje dzielimy na:

• Indywidualne

• Grupowe

Wędrówki grupowe obejmują rodziny i grupy rodzin. Są one przeciwstawne do migracji siły roboczej, w której biorą zazwyczaj udział osoby stanu wolnego.

Podstawowym źródłem danych o migracjach są spisy powszechne, zawierające pytania na temat miejsca urodzenia bądź poprzedniego miejsca zamieszkania. Innym źródłem jest rejestracja graniczna i meldunkowa. W przypadku przekroczenia granicy państwa, fakt wędrówki jest rejestrowany tylko raz. W przypadku ruchu wewnątrz kraju rejestrowany jest dwukrotnie-zameldowanie w nowym miejscu pobytu i wymeldowanie ze starego. Kolejne źródło informacji stanowią badania ankietowe i monograficzne.

Metody mierzenia ruchów migracyjnych

W zależności od posiadanych informacji stosuje się bezpośrednie lub pośrednie metody mierzenia ruchów migracyjnych.

Metody bezpośrednie - stosowane są wówczas, gdy mamy informacje statystyczne o ruchu migracyjnym poszczególnych osób pochodzących z rejestracji lub spisu.

Metody pośrednie - stosowane, gdy mamy informacje o zmianach liczby ludności zamieszkałej na danym obszarze.

Metody bezpośrednie

Rozmiary migracji określa się za pomocą mierników natężenia migracji. Są to:

1. Migracja brutto - Suma ludności napływowej i odpływowej na danym terenie w okresie t.

2. Migracja netto - To tzw. saldo migracji, to różnica pomiędzy liczbą osób, które przybyły na dany obszar na stałe, a liczbą osób, które wyjechały na stałe.

Te mierniki nie uwzględniają ludności zamieszkałej na danym terenie w badanym okresie.

Współczynnik napływu wędrówkowego

Stosunek liczby osób, które przybyły na stałe do średniej liczby ludności lub liczby ludności w połowie badanego okresu




Współczynnik odpływu wędrówkowego

Stosunek liczby osób, które wyjechały na stałe do średniej liczby ludności lub liczby ludności w połowie badanego okresu





- liczba osób, które przybyły na stałe


- liczba osób, które wyjechały na stałe


- średnia liczba ludności lub liczba ludności w połowie badanego okresu


- constans

Ruchliwość procentowa ludności jest to suma napływu i odpływu
. Pokazuje ile osób zmieniło miejsce zamieszkania.

Przyrost wędrówkowy




Jeżeli wielkość odpływu ludności przewyższa wielkość napływu to mamy do czynienia z ujemnym przyrostem wędrówkowym i mówimy o ubytku wędrówkowym

Współczynnik efektywności migracji

Pokazuje ile procent ludności migrującej osiedla się na danym terenie




Mała wartość tego współczynnika świadczy o tym, że mimo silnego ruchu wędrówkowego niewielka część migrantów znajduje odpowiadające jej warunki zamieszkania.

Współczynnik selektywności migracji

Stosuje się je w celu zmierzenia migracji ludności wyróżnionej pod względem pewnej cechy(np. stan cywilny, wykształcenie).

Współczynnik odpływu




Współczynnik napływu





- liczba osób posiadających cechę c, które wyjechały na stałe


- liczba osób posiadających cechę c, które przyjechały na stałe


- liczba osób posiadających cechę c

Metody pośrednie

Metoda ruchu naturalnego

Jest to porównanie liczby ludności w danym okresie ze zmianą wywołaną ruchem naturalnym





- liczba ludności na końcu okresu


- liczba ludności na początku okresu


- przyrost naturalny w badanym okresie


- wielkość migracji w badanym okresie

Metoda współczynników dożycia

Stosowana wówczas, gdy nie posiadamy wiarygodnych danych o ruchu ludności. Istnieją trzy odmiany:

1. Na podstawie obliczenia perspektywicznego





- saldo migracji oparte na obliczeniu perspektywicznym


- prawdopodobieństwo przeżycia

2. Na podstawie obliczeń retrospektywnych




3. Na podstawie średniej





Ruchliwość ludności obliczamy na podstawie:

Współczynnik zasiedziałości




Współczynnik ruchliwości




Wędrówki wewnętrzne

Do najważniejszych ruchów wewnętrznych zaliczamy:

• Wędrówki ze wsi do miast - wynikające z przechodzenia części ludności utrzymującej się z rolnictwa do zajęć pozarolniczych

• Migracje na tereny uprzemysłowione

• Migracje na tereny charakteryzujące się deficytem siły roboczej

Wędrówki wewnętrzne można sklasyfikować biorąc pod uwagę:

• Trwałość ich następstw

• Zasięg terytorialny

• Charakter administracyjny

• Miejscowości napływu i odpływu

Wędrówka, której celem jest osiedlenie się na stałe w nowej miejscowości nazywa się zmianą miejsca zamieszkania, natomiast opuszczenie miejsca zamieszkania i ograniczony czasem pobyt w innym miejscu nazywamy czasową zmianą miejsca zamieszkania.

Klasyfikacja wędrówek wewnętrznych według:

• Ich zasięgu - polega na podziale wędrówek na występujące w granicach jednostki i na przekraczające tę granicę.

Uwzględnia się także wędrówki o mniejszym zasięgu, które występują w obrębie miasta, osiedla lub gminy. Nazywamy to zmianą adresu zamieszkania(nie podlegają badaniom demograficznym).

• Charakteru administracyjnego miejscowości

• Wędrówki między wsią i miastem w obu kierunkach

• Między miastami

• Między miejscowościami wiejskimi

Lata 90 - zmniejszenie ruchów migracyjnych

• Wędrówki wieś => miasto

Natężenie rośnie z wiekiem (max 20-30), potem spadek

• Wieś => miasto

31% - wykształcenie zawodowe

27% - wykształcenie średnie

6% - wykształcenie wyższe

Najczęstsze powody migracji

• 50% osób - większa możliwość uzyskania mieszkania w mieście

• 20% osób - znalezienie pracy

• 17% osób - zawarcie małżeństwa

• 8% osób - infrastruktura społeczna

• 5% osób - sprawy rodzinne

Migracje zewnętrzne

• Przyczynami migracji międzynarodowych są najczęściej czynnikiem natury politycznej i ekonomicznej. Na tle ekonomicznej leżą najczęściej chęci poprawy warunków życia, dlatego też krajami emigracji są kraje rozwijające się, a kraje imigracji są wysoko uprzemysłowione.

• Imigracje międzynarodowe najczęściej mierzone są liczbą ludności zamieszkującej w danym kraju, ale urodzonej poza jego granicami.

Kraje imigracji (największe):

• USA

• Kanada

• Australia

Migracje zewnętrzne w Polsce(5 okresów)

1. W latach drugiej połowy XIX w. - 1939 r. - pomimo bardzo długiego okresu trwania wszystkie migracje zewn. Miały ten sam charakter. Były to wędrówki przymusowe wynikające z przyczyn gospodarczo - politycznych. Migracje do USA i Kanady, Palestyny i krajów Pd. Ameryki.

2. Lata 1939-1944 - okres wojenny deformujący ruch ludności. Prawie wszystkie przemieszczenia ludności mają charakter przymusowy i pozostają w ścisłym związku z działaniami wojennymi. Na te przymusowe przemieszczenia składają się ruchy: uchodźców z 39r., jeńców wojennych, uwolnionych z obozów, osób przymusowo wywiezionych.

3. Lata 1944-1970

Wyróżniamy 3 podokresy:

1. 1944-1950 - dominują zmiany związane ze zmianą granic państwa oraz przemieszczenia wojenne

2. 1951-1955 - prawie całkowicie zostały zahamowane wędrówki zewnętrzne

3. 1956-1970 - wydarzenia w Poznaniu, zmiany w ruchach wędrówkowych, repatriacja Polaków z ZSRR i wyjazdy z Polski Niemców i Żydów

4. Lata 1974-1980 - stosunkowo niski poziom imigracji. Emigracja przewyższała średnio 10-krotnie imigrację.

5. Lata 1981-teraz

• Wyjechało na stałe 0.8 - 1.5 mln Polaków (poza oficjalną rejestracją)

• Wyjeżdżające na stałe osoby w wieku produkcyjnym (18-44 lat - ok.60%) Ich wykształcenie (11%- wyższe, 11% - średnie, 30% - zawodowe)

• Cel podróży:

• Niemcy - robotnicy

• USA, Francja, Niemcy, Włochy - robotnicy, sadownicy, ogrodnicy

• Niemcy - rzemieślnicy, technicy

• USA, Kanada - lekarze

• USA, Niemcy - ekonomiści, inżynierowie

• USA, Niemcy, Wielka Brytania., Skandynawia - studenci

• Ponad 2600 osób przybyło do Polski:

• 20-44 lat

• 55% mężczyźni

• Osoby z wykształceniem średnim - 30%, wyższym -22%

• Przybyli z Europy, USA, Kanady, Am. Środkowej

• Większość osiedliła się w miastach

Metody prognoz ludności w ujęciu makro i mikrospołecznym

Osobliwością zjawisk demograficznych jest ich biologiczno-społeczny charakter. Stan ilościowy ludności i jej struktura wyznaczają potencjał demograficzny należący do głównych czynników warunkujących rozwój społeczno-gospodarczy kraju.

Każda prognoza - jest hipotezą, która ma szansę zrealizowania w określonych warunkach. Hipoteza ta musi być oparta na uzasadnionych przesłankach ustalonych w toku badań naukowych.

Prognozowanie demograficzne - powinno uwzględniać zarówno teorie ludnościowe jak i ekstrapolację trendów rozwojowych.

Horyzont prognozowania demograficznego - powinien dot. Długości generacji lub jej wielokrotności z uwagi na deformację w biologicznej strukturze ludności. Deformacje te wyróżniają się odchyleniami od struktury regularnej występującymi w postaci wyżów i niżów demograficznych.

Każda prognoza demograficzna spełnia określoną funkcję:

• Funkcja preparacyjna - polega na dostarczeniu podstaw do podejmowania decyzji w innych dziedzinach niż prognozowanie.

• Funkcja awizująca - polega na pobudzeniu działań mających na celu zapewnienie realizacji prognozy, gdy zapowiada ona działania korzystne i niedopuszczalne do jej realizacji w przeciwnym wypadku.

Prognoza powinna spełniać rolę sygnału alarmowego, jeśli zapowiada niekorzystny przebieg procesu. Orzeczenie czy dana prognoza niesie sygnały ostrzegawcze wymaga znajomości pożądanych kierunków zmian procesów i ich wynikowych stanów.

Prognozy demograficzne

Znajomość procesów demograficznych powinna zajmować pierwszoplanowe miejsce w każdym ekonomicznym opracowaniu perspektywicznym, ponieważ ludność jest jednocześnie producentem dóbr i ich konsumentem.

Opracowanie programów strategicznego rozwoju społeczno-gospodarczego, wybiegających na kilka czy kilkanaście lat naprzód, wymaga znajomości procesów demograficznych w okresie poprzedzającym moment wyjściowy planu, lecz także wnikliwego przewidywania i określania ich przyszłych zmian.

Prognozy demograficzne obejmują swym zakresem zarówno prognozy ludnościowe stanu i struktur ludności, według co najmniej płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego, jak i gospodarstw domowych.

W teorii rozróżnia się:

• Prognozy demograficzne, których zadaniem jest przewidywanie najbardziej prawdopodobnego przebiegu zdarzeń,

• Projekcje demograficzne, które określają możliwy przebieg procesów według z góry założonych scenariuszy.

W literaturze spotkać można wiele projekcji i prognoz demograficznych. Prognozy oparte na hipotezach najbardziej prawdopodobnego przebiegu procesów demograficznych nazywane są prognozami najbardziej prawdopodobnymi, a oparte na hipotezach teoretycznego, niekoniecznie realistycznego, przebiegu procesów demograficznych - projekcjami studialnymi. Rozróżnia się ponadto prognozy biologiczne, uwzględniające tylko zmiany spowodowane urodzeniami, zgonami i naturalnymi przesunięciami kohort w miarę upływu czasu, oraz prognozy uwzględniające migracje, czyli będące wynikiem łącznego oddziaływania ruchu naturalnego oraz migracyjnego ludności. Nazywane są one prognozami pomigracyjnymi.

Dla celów praktyki gospodarczej najbardziej prawdopodobne prognozy ustalane są w Polsce na okres 5-15 lat. Prognozy na okres 5-10 lat są zaliczane do takich, w których można stosunkowo dokładnie przewidzieć zmiany w stanie i strukturze ludności, ponieważ w krótkich okresach nie zauważa się zasadniczych przemian podstawowych procesów demograficznych. W przypadku prognoz na okres 10 lat i więcej można mówić o wytyczaniu oczekiwanych kierunków zmian w stanie liczebnym i strukturze ludności według płci i wieku, przy spełnieniu przyjętych założeń (z zasady wielowariantowych).

Projekcje studialne odpowiadają na pytanie: „co by było, gdyby" nastąpiła długotrwała tendencja dotychczasowych trendów w zakresie płodności. Tego typu projekcje są zwane projekcjami ostrzegawczymi. Projekcją studialną może być projekcja obrazująca stan i strukturę ludności według płci i wieku przy wyeliminowaniu np. zgonów z powodu nowotworów złośliwych czy też chorób serca i układu krążenia.

Projekcje studialne wybiegają bardziej w przyszłość na 30, a nawet więcej lat.

Odchylenie przewidywanych liczb od przyszłego faktycznego stanu jest wielokrotnie większe w przypadku prognoz długofalowych niż w przypadku prognoz krótkookresowych. Jednak opracowanie prognoz na wiele lat naprzód jest również pożyteczne, gdyż pozwala na ocenę ewentualnej celowości lub modyfikacji prowadzonej polityki populacyjnej. Prowadzenie skutecznej polityki pronatalistycznej jest trudne. Nieodzowna jest długofalowa akcja propagandowa, której towarzyszyć musi wprowadzenie odpowiednich bodźców ekonomicznych. Polityka populacyjna zmierzająca do ograniczenia liczby urodzeń może osiągnąć wytknięty cel znacznie łatwiej. W obu przypadkach skutki polityki populacyjnej dadzą się odczuć w niektórych dziedzinach życia po kilku latach, np. w szkolnictwie po 6 latach, natomiast w produkcji za 16-20 lat.

Przy ustalaniu przyszłego stanu liczebnego i struktury ludności według płci i wieku, należy brać pod uwagę bardzo wiele czynników. Do najważniejszych zaliczamy:

• Jakość danych wyjściowych (dotyczących struktury ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego w momencie wyjściowym oraz podstawowych współczynników demograficznych),

• Właściwe określenie przyszłych kierunków zmian w podstawowych procesach demograficznych,

• Wybór metod obliczeń.

Jakość danych wyjściowych rzutuje na ostateczny efekt bardzo żmudnych przeliczeń prowadzonych przy opracowywaniu prognozy.

Określenie właściwego kierunku przyszłych zmian w natężeniu urodzeń i zgonów jest również jednym z trudniejszych zadań. Natężenie tych procesów, poza czynnikami par excellence demograficznymi zależne jest od zmian warunków społeczno-gospodarczych, zmian w poziomie i dostępności służby zdrowia, w urządzeniach komunalnych, poziomie kulturalnym badanej populacji. Zmiany te jest trudno przewidzieć, dlatego przyjmuje się rozwiązania hipotetyczne.

Najtrudniejszym zadaniem w prognozowaniu demograficznym jest określenie przyszłych kierunków oraz natężenia migracji.

Metoda obliczeń ma najmniejszy wpływ na stopień dokładności obliczeń prognostycznych. Wybór metod interpolacji i ekstrapolacji musi być merytorycznie uzasadniony.

Realność przewidywań uwarunkowana jest również wielkością badanej populacji. Większą szansę spełnienia ma prognoza dla całego kraju niż dla województwa czy dużego miasta.

Najczęściej stosowaną metodą prognozowania stanu i struktury ludności według płci i wieku była metoda składnikowa, zwana czynnikową. Polega ona na prognozowaniu osobno kolejnych składników przewidywanej płodności, umieralności oraz natężenia ruchów migracyjnych. Przy prognozowaniu płodności mogą być brane pod uwagę prognozy zmian ilości zawieranych małżeństw czy przemian społeczno-ekonomicznych mających wpływ na zmianę wzorca zawierania małżeństw.

Metody prognozowania stanu i struktury ludności według płci i wieku

Źródłem informacji są dane ze spisu ludności lub specjalnego badania stanu i struktury ludności, bieżącej ewidencji ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności oraz hipotetyczne założenia o przebiegu przyszłych procesów reprodukcji ludności.

Prognozy demograficzne buduje się w dwu wersjach:

• Uwzględniając zmiany spowodowane tylko ruchem naturalnym,

• Uwzględniając zmiany spowodowane zarówno ruchem naturalnym, jak i wędrówkowym.

Przy sporządzaniu prognoz demograficznych, w zależności od ich rodzaju wyróżnia się następujące etapy pracy:

Prognoza biologiczna

1. Ustalenie wyjściowych struktur ludności według pici, wieku i rozmieszczenia terytorialnego,

2. Postarzanie ludności,

3. Przewidywanie przyszłej liczby urodzeń,

4. Ustalenie wynikowych współczynników demograficznych.

Prognoza z uwzględnieniem migracji

1. Ustalenie wyjściowych struktur ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego,

2. Określanie i uwzględnienie przyszłych ruchów migracyjnych,

3. Postarzanie ludności,

4. Przewidywanie przyszłej liczby urodzeń,

5. Ustalanie wynikowych współczynników demograficznych.

Przy ustalaniu struktur wyjściowych należy określić odpowiednie przedziały klasowe wieku.

Postarzanie ludności polega na pomnożeniu liczebności poszczególnych roczników wieku lub wieloletnich grup wieku przez prawdopodobieństwa przeżycia k lat.

Uwzględniając zmiany umieralności można przyjąć, że w okresie 5 lat natężenie zgonów będzie niezmienne.

Czynnikami wpływającymi na przewidywanie przyszłej liczby urodzeń są:

1. Ogólna liczba kobiet w wieku rozrodczym,

2. Struktura wieku rozrodczego kobiet

3. Poziom współczynników płodności

Poziom współczynników płodności zależy od warunków społeczno-gospodarczych kraju, stopnia rozwoju cywilizacyjnego ludności, wpływu polityki populacyjnej prowadzonej przez państwo, wierzeń religijnych, warunków mieszkaniowych.

Metody prognozowania

Metody prognozowania

• Metody statystyczno-matematyczne

• Metody statystyczne

• Analityczne i adaptacyjne modele trendu

• Modele autoregresyjne i średniej ruchomej

• Łańcuchy Markowa

• Metody modelowania przyczynowo-skutkowego

• Modele matematyczne

• Modele ekonometryczne

• Modele behawiorystyczne

• Metody niematematyczne

• Metody analogowe

• Metody heurystyczne

W przypadku metod statystycznych podstawowe informacje wykorzystywane do prognozowania mają postać szeregów czasowych. Prognozę wyznacza się poprzez przenoszenie prawidłowości z przeszłości w przyszłość. Do prognozowania demograficznego najczęściej wykorzystywane są modele tendencji rozwojowej.

Istotą metod modelowania przyczynowo-skutkowego jest określenie modelu wyjaśniającego mechanizm zmian zmiennych endogenicznych, które są jednocześnie zmiennymi prognozowanymi poprzez zmiany zmiennych objaśniających. Modele przyczynowo-skutkowe mogą być otrzymywane w różny sposób. Należą tu modele: matematyczne, ekonometryczne, behawiorystyczne.

Model matematyczny stanowi formalny zapis teorii dotyczącej badanego procesu. Cechą charakterystyczną modeli ekonometrycznych jest to, że ich parametry są szacowane na podstawie próby zawierającej szeregi czasowe, przekrojowe lub czasowo-przekrojowe zmiennych występujących w modelach.

Modele behawiorystyczne odzwierciedlają zachowanie jednostki bądź populacji w badanym systemie.

Najczęściej stosowane: analogowe, heurystyczne. Modele analogowe polegają na wnioskowaniu o przyszłości obiektu prognozowanego na podstawie informacji o innych obiektach podobnych. Natomiast modele heurystyczne polegają na wykorzystaniu opartej na intuicji i doświadczeniu opinii ekspertów. Do metod heurystycznych należy metoda delficka i burza mózgów. Za pomocą tych metod można wyznaczyć scenariusze, czyli opisy pewnych liczb, możliwych stanów rozważanego procesu.

Prognozy demograficzne buduje się w dwóch wersjach: biologicznej i pomigracyjnej. Wersja biologiczna oparta jest na założeniu, że w okresie prognozy nie wystąpi ruch migracyjny i że nie będą zachodzić zmiany spowodowane ruchem naturalnym i wędrówkowym. Wersja pomigracyjna zakłada zmiany spowodowane ruchem naturalnym i wędrówkowym.

Przewidywanie stanu i struktury ludności według płci i wieku sporządza się metodą składnikową. Składnikami rozwoju ludności są urodzenia, zgony i migracje a prognoza sprowadza się do przewidywania rozwoju tych składników oraz agregowaniu wyników cząstkowych.

Przyszła liczba urodzeń zależy od:

• Liczby kobiet w wieku rozrodczym

• Struktury wieku rozrodczego kobiet

• Poziomu współczynników płodności

Poziom płodności kształtuje się pod wpływem bardzo wielu czynników występujących równocześnie i wyodrębnienie każdego z nich jest wręcz niemożliwe. Zależy od warunków społeczno-gospodarczych kraju, stopnia rozwoju cywilizacyjnego ludności, wpływu polityki populacyjnej, wierzeń religijnych, warunków mieszkaniowych.

Siła i kierunek oddziaływania tych czynników mogą zmieniać się w czasie w sposób trudny do przewidzenia. Do prognozowania używa się metod statystycznych, metod modelowania przyczynowo-skutkowych i heurystycznych.

Do metod statystycznych należą modele Boxa-Jenkina. Wykorzystują one szeregi czasowe zmiennych prognozowanych. Szeregi na ich podstawie są konstruowane na zasadzie ekstrapolacji. Do grupy tej należy też model Coale'a-Trussella. Istotą jest najpierw modelowanie i prognozowanie procesu zawierania małżeństw, potem płodności małżeńskiej w osobnych subpopulacjach, a następnie wykorzystanie ich do prognozy cząstkowych współczynników płodności. Model Coale'a-Trussella składa się z dwóch submodeli. Pierwszy z nich dotyczy wstępowania kobiet w związek małżeński, drugi płodności kobiet zamężnych.

W prognozowaniu płodności wykorzystuje się też modele behawiorystyczne. Do grupy tej należy model oparty na hipotezie o cykliczności Easterleana.

Do prognozowania płodności wykorzystuje się modele ekonomiczno-demograficzne wyjaśniające zmiany w ilości modeli za pomocą zmiennych charakteryzujących otoczenie ekonomiczne i społeczne.

Drugi składnik prognoz ludnościowych - prognoza zgonów.

Prognozowanie zgonów opiera się na przewidywaniu stopniowego obniżania się umieralności do poziomu założonej hipotetycznej tablicy trwania życia w końcowym okresie prognozy. Hipotetyczne tablice eliminujące zgony z różnych przyczyn pozwalają określić, jaką stratę w postaci skrócenia przeciętnego dalszego trwania życia ludności przynoszą dane choroby lub odwrotnie: jaki zysk w postaci zwiększonego potencjału ludzkiego przyniosłoby ich wyeliminowanie. Do prognozowania współczynników zgonów wykorzystuje się metody modeli przyczynowo-skutkowych, w których zmiennymi objaśnianymi są współczynniki zgonu według płci i wiek a zmiennymi objaśniającymi czynniki ekonomiczne i społeczne.

Prognozowanie migracji

Podstawowymi czynnikami wpływającymi na wielkość ruchów wędrówkowych są podaż i popyt na siłę roboczą. Wielkość podaży określa się na podstawie prognozy ruchu naturalnego a wielkość popytu na podstawie planów rozwoju poszczególnych działów gospodarki narodowej.

Buduje się modele demograficzno-ekonomiczne, wykorzystane są łańcuchy Markowa i prognoza oparta na tych modelach jest zawsze ekstrapolacją. Najbardziej nadaje się model Rogersa-Willhemsa. Model ten umożliwia łączne traktowanie zagadnień migracji i procesu ruchu naturalnego.

Prognozowanie liczby małżeństw

Wykorzystywane są modele demograficzno-ekonomiczne, Znajdują również zastosowanie trendy. Przewidywanie przyszłej liczby i struktury nowo zawieranych związków małżeńskich oparte jest najczęściej ma prognozie liczby i struktury ludności według płci i wieku oraz na hipotetycznych współczynnikach częstości zawierania związków małżeńskich w poszczególnych grupach wiekowych.

Metody prognozowania tworzenia gospodarstw domowych

• Metoda prosta

• Metoda tablic biometrycznych

• Metoda współczynników częstości tworzenia gospodarstw domowych (headship rates)

Metoda prosta oparta jest na relacji ogólnej liczby gospodarstw domowych do liczby ludności w wieku 20-64 lat wyznaczonej w prognozie biologicznej. Przy zastosowaniu tej metody zakłada się, że przeciętna wielkość gospodarstwa domowego jest stała dla całego okresu objętego prognozą. Dzięki tej metodzie uzyskuje się ogólną liczbę gospodarstw domowych.

Metoda tablic biometrycznych (bardziej dokładna) pozwala na określenie przyszłej liczby rodzin i gospodarstw domowych według wieku głowy gospodarstwa domowego.

Metoda headship rates. Oblicza się współczynniki częstości tworzenia gospodarstw domowych. Określają one stosunek liczby osób danej płci, wieku i stanu cywilnego będących głowami gospodarstw domowych do liczby ludności ogółem, według płci, wieku i stanu cywilnego.

Przewidywanie zasoby siły roboczej

Prognozy konstruuje się biorąc za podstawę prognozę demograficzną wybranych grup ludności oraz przewidywane współczynniki aktywności zawodowej w tych grupach. Cząstkową prognozę liczby ludności aktywnej zawodowo w wybranych grupach wyznacza się mnożąc prognozowaną liczbę ludności przez prognozowany współczynnik aktywności zawodowej. Prognozę całkowitą otrzymuje się sumując prognozy cząstkowe.

Trafność prognoz

Trafność prognoz zależy od:

• Jakości danych wyjściowych

• Właściwego określenia przyszłych kierunków zmian w podstawowych procesach demograficznych

• Wyboru metod prognozowania

• Wielkości badanej populacji

Przyczyny nietrafnych - zbyt optymistycznych - prognoz dla Polski:

• Brak doświadczeń w procesach prognostycznych

• Ograniczoność materiału statystycznego

• Dogmatyczna interpretacja procesów ludnościowych

Mankamenty prognoz spreparowanych w latach `90

• Brak rzetelnej informacji o aktualnej strukturze ludności według płci i wieku powoduje, że prognozy według tych cech okazały się niewiarygodne. Dotyczy to szczególnie prognoz zasobów siły roboczej.

• Dotychczasowe metody wyznaczania przewidywanych wzorców, współczynników płodności i umieralności okazały się nierealne i relatywnie mało trafne.

• Niepowodzenia ostatnich prognoz demograficznych wynika ze zmian politycznych i społeczno-ekonomicznych, jakie miały miejsce w Polsce.

• Niedopracowany rachunek błędu.

Polityka ludnościowa

Polityka ludnościowa zwana jest także polityką populacyjną. Stanowi ona integralną część polityki rozwoju społeczno-gospodarczego. Pod pojęciem polityki ludnościowej należy rozumieć oddziaływanie państwa za pomocą odpowiednich bodźców na kształtowanie się stosunków ludnościowych w celu osiągnięcia założonej liczby oraz struktury ludności według płci i wieku a także założonego tempa wzrostu i rozmieszczenia terytorialnego.

Wyróżniamy dwie kategorie polityki:

• Polityka odpowiadająca zapotrzebowaniu ludności - chodzi tu o skutki wynikające z istniejącej struktury ludności według płci i wieku, polityka ludnościowa tej kategorii jest polityką społeczno-ekonomiczną wymuszaną przez procesy i struktury demograficzne.

• Polityka kształtująca procesy ludnościowe - działania zmierzają do kształtowania procesu płodności, umieralności i ruchów migracyjnych. Zakres tej polityki dotyczy działań związanych ze stwierdzonym planowaniem wielkości rodziny jak i programów zmierzających do obniżenia poziomu umieralności.

W polityce ludnościowej można wyróżnić dwa przeciwstawne kierunki działania: politykę pronatalistyczną i antynatalistyczną.

Polityka pronatalistyczna zmierza do zachowania lub podniesienia istniejącego poziomu dzietności, natomiast antynatalistyczna zmierza do obniżenia dzietności.

Cele strategiczne polityki ludnościowej w Polsce

• Zagwarantować co najmniej prostą zastępowalność pokoleń dla osiągnięcia ustabilizowanej bądź w dalszej perspektywie zastojowej struktury ludności

• Stałe podnoszenie stanu jakościowego ludności w rozumieniu kondycji zdrowotnej, poziomu bytowego i kulturowego

• Stymulować wewnętrzny napływ i odpływ w ten sposób, by nie dopuścić do terytorialnych odkształceń struktury ludności wg płci i wieku.

Początki istnienia Państwa Polskiego - 0,6mln. Za czasów Bolesława Krzywoustego 1 do 1,2mln

Zmniejszenie ludności na skutek emigracji oraz wzrostu umieralności.

Demografia

26




---