1-2


  1. Łacina a języki narodowe w średniowieczu. Najstarsze zabytki języka polskiego.

a) Łacina a języki narodowe w średniowieczu

Łacina, jako język wspólny dla średniowiecznego Zachodu, przyczyniła się do jego jedności kulturalnej. Już w okresie starożytnym została ona zasymilowana przez chrześcijaństwo i wprowadzona do liturgii, używali jej Ojcowie i Doktorzy Kościoła oraz chrześcijańscy poeci (m.in. Juwenkus, Prudencjusz, Seduliusz).

Po raz pierwszy od klasycznej łaciny odszedł św. Hieronim, który stworzył nowy przekład Biblii (Wulgatę), sięgając po mowę potoczną, używaną przez lud (vulgus - linguae vulgares). Prozą daleką od wzorów klasycznych posługiwał się też Grzegorz I Wielki, który domagał się od duchowieństwa unikania lektury starożytnych twórców.

Na przełomie VIII/IX wieku pogłębił się proces oddzielania łaciny uczonej od (barbaryzującej się) mowy ludowej. Powstaje koine - język szkoły, nauki, liturgii, dyplomacji i prawa, wspólny dla wykształconych środowisk zachodniego świata.

Piśmiennictwo średniowieczne przekazało łacinę różną od klasycznego języka Rzymian. Dokonały się w niej liczne zmiany syntaktyczne, fonetyczne i leksykalne, słownictwo przesyciło się wyrazami służącymi do oddawania nie znanych wcześniej pojęć (teologicznych, prawniczych, społecznych), pojawiło się wiele neologizmów (leksykalnych i semantycznych). Do upowszechnienia nowych cech średniowiecznej łaciny przyczyniła się głównie liturgia.

a.1.) Europa:

Średniowieczna twórczość literacka początkowo pozostawała wyłącznie łacińska, dopiero w dojrzałym średniowieczu (XI-XIII wiek) wzbogaciła się o poezję i prozę w językach narodowych. W kolejnych stuleciach utrzymywała się dwujęzyczność piśmiennictwa. Łaciną posługiwali się nadal autorzy kościelni (hagiografowie, predykatorzy, moraliści, twórcy pieśni i dramatów liturgicznych) oraz szkolna i dworska elita świecka. Używali jej także poeci i prozaicy np. autorzy kronik, gestów, listów.

Języki narodowe sprzyjały powstawaniu literatury odzwierciedlającej aspiracje formujących się wspólnot etnicznych (i środowiskowych w ich obrębie), wyrażającej podstawowe treści ogólnoludzkie. W językach narodowych powstawały: liryki prowansalskie, laudy włoskie, epika rycerska i miłosna (Pieśń o Rolandzie, Dzieje Tristana i Izoldy), poematy alegoryczne (Romans o Róży Guillaume'a de Lorris i Jeana de Mendug). W języku narodowym napisał swoją Boską Komedię Dante Alighieri.

a.2.) Polska:

      1. XI-XII wiek: bezwzględna dominacja literatury łacińskiej, przewaga prozy artystycznej nad formami poetyckimi. Literaturę tworzą głównie autorzy obcego pochodzenia, jednak w XI wieku zaznaczył się także pewien udział autorów rodzimych. Równolegle z łacińskim piśmiennictwem rozwijała się rodzima twórczość ustna. Pierwsze polskie słowa zapisano w XII wieku.

      2. XIII-XIV wiek: nadal dominuje język łaciński, ale piśmiennictwo tego okresu jest dziełem głównie rodzimych autorów. Język polski stopniowo zyskuje sobie miejsce w kręgu kultury pisma, druga połowa XIII wieku przynosi dalsze zapisy słów oraz pierwsze odnotowania zdań polskich. Powstają najstarsze zabytki języka polskiego (Psałterz floriański, Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie). Zaczęto, na wzór utworów łacińskich, układać śpiewy kościelne w języku narodowym. Od tego okresu w powszechnym użyciu były także polskie modlitwy codzienne, spowiedź powszechna i wierszowane dekalogi; wygłaszano polskie kazania, wzbogacane często exemplami. Twórczość ustna zyskała szerszy zasięg: występy jokulatorów i trup aktorskich, powstawanie pieśni miłosnych i swawolnych.

      3. XV wiek: piśmiennictwo łacińskie rozwija się nadal, zmienia jednak swój charakter i staje się terenem penetracji tendencji humanistycznych, nowych na gruncie polskim. Literatura staje się dwujęzyczna: polska (dominuje tematyka religijna) i łacińska (nurt tradycyjny i świecki).

b) Najstarsze zabytki języka polskiego

CZAS POWSTANIA

TYTUŁ

OMÓWIENIE

IX wiek

„Geograf Bawarski”

Tekst łaciński, zawierający nazwy plemion zamieszkujących ziemie późniejszego państwa polskiego (Wiślanie, Opolanie, Dziadoszanie, Lędzicy, Goplanie, Wiercanie, Ślężanie)

X wiek

„Dagome iudex”

Dokument (powstały ok. 990r.) poświadczający oddanie przez Mieszka I swego państwa pod opiekę papieską. W dokumencie znajduje się wiele polskich nazw: Szczecin, Kraków, Odra, Prusowie, Gniezno i in.

X-XI wiek

Roczniki: „Rocznik Jordana i Gaudentego”, „Rocznik Rychezy”

Zawierają najstarsze, łacińskie zapiski dotyczące dziejów Polski, np. „Dobrawa przybywa do Mieszka”, „Książę Mieszko zostaje ochrzczony”, itd.

XI wiek

„Kronika Thietmara”

W łacińskim opisie wojen polsko-niemieckich znajdują się słowa: Bolesław Chrobry, Głogów, Odra, Ślężanie, Wrocław.

XII wiek

„Kronika polska” Galla Anonima

Pierwsza polska kronika, powstała na dworze Bolesława Krzywoustego, prawdopodobnie w latach: 1112-1116. inspiratorem przedsięwzięcia i opiekunem kronikarza był kanclerz Michał Awdaniec. Utwór, pisany na zamówienie króla, nosi cechy panegiryku - autor wychwala w nim polskich władców, dostojników i Polskę.

Szerzej o „Kronice polskiej” - patrz pytania 4, 5.

„Bulla gnieźnieńska”

Wydana w 1136 bulla papieża Innocentego II; w dokumencie tym papież bierze pod opiekę Stolicy Apostolskiej arcybiskupstwo gnieźnieńskie. W tekst dokumentu wpleciono 410 polskich nazw osobowych i miejscowych.

Napis na kamiennym słupie drogowym

Ustawiony w Koninie z rozkazu palatyna Piotra Włostowica, informujący podróżnych, że znaleźli się w połowie drogi z Kalisza do Kruszwicy

XIII wiek

„Księga henrykowska”

Znalazło się w niej, uważane za pierwsze, polskie zdanie, wypowiedziane około 1200r. przez czeskiego osadnika Boguchwała do zmęczonej obracaniem żarnami żony: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”

„Bogurodzica”

Najstarsza polska pieśń religijna, będąca zarazem pierwszym hymnem polskim. Najstarsze odpisy pochodzą z początku XV wieku, lecz były wzorowane na wcześniejszych XIII-wiecznych odpisach.

Szerzej o „Bogurodzicy” - patrz pytanie 6.

„Kronika polska”

Kronika Wincentego Kadłubka pisana od 1190 r. na zlecenie Kazimierza Sprawiedliwego.

Szerzej o „Kronice polskiej” - patrz pytanie 4.

XIV wiek

„Kazania świętokrzyskie”

Zachowały się nieliczne skrawki pergaminowe, odnalezione w XIX wieku. Zawierają fragmenty „Kazania na dzień św. Michała”, „kazania na dzień św. Mikołaja”, , „Kazania na dzień Bożego Narodzenia”, „Kazania na święto Trzech Króli”, „Kazania na dzień Oczyszczenia NMP” oraz całość „Kazania na dzień św. Katarzyny”. Język trudny, przeznaczony dla wykształconych zakonników.

XV wiek

„Kazania gnieźnieńskie”

95 kazań łacińskich, 10 kazań polskich i fragmenty „Złotej legendy” Jakuba de Voragine.

Tematyka kazań: pierwsze i drugie mówią o Bożym Narodzeniu, trzecie- o św. Janie Chrzcicielu, czwarte- o św. Marii Magdalenie, piąte- o św. Wawrzyńcu, szóste- o św. Bartłomieju, siódme i ósme- znów o Bożym Narodzeniu, dziewiąte i dziesiąte- o św. Janie Ewangeliście.

„Psałterz floriański”

Przygotowany dla królowej Jadwigi zbiór psalmów Pisma Świętego. Psałterz ten jest trójjęzyczny- każdy wers zapisany jest najpierw w języku łacińskim, potem następuje jego polski i niemiecki przekład.

„Psałterz puławski”

Kopia znacznie starszego rękopisu; zbiór psalmów powstał zapewne z myślą o osobach świeckich lub świeckich duchownych.

„Biblia królowej Zofii” (tzw. Biblia szaroszpatacka)

Wykonany (przez kilku tłumaczy) na zlecenie czwartej żony Władysława Jagiełły przekład Biblii; powstawał w latach 1433-1460.

„Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego”

Najdoskonalsze dzieło polskiego kronikarstwa średniowiecznego, powstałe w latach 1445-1480, autorstwa Jana Długosza.

Szerzej o kronice - patrz pytanie 4.

„Legenda o św. Aleksym”

Przetłumaczona na język polski przez mnicha z Mazowsza na początku XV wieku, obecnie znane tłumaczenie nie jest kompletne; przekład wierszowany.

„Rozmyślanie przemyskie”

Najcenniejszy polski zabytek apokryficzny, przedstawia życie Świętej Rodziny z Jezusem oraz rodziców Matki Boskiej- Anny i Joachima.

„Rozmyślania dominikańskie”

Utwór o tematyce apokryficznej, przedstawia Mękę Jezusa i paralelne cierpienie Maryi.

„Satyra na leniwych chłopów”

Utwór anonimowy, ilustrujący napięcia społeczne powstałe w Polsce pod koniec stulecia; opis działań przebiegłego kmiecia, starającego uchylić się od obowiązkowej pracy na pańskich polach. Chłopi nie okazuja swemu panu należnego szacunku, są leniwi, chciwi, niszczą narzędzia pracy.

„O zachowaniu się przy stole”

Autorem wiersza jest Przecław Słota z Gocławic. Utwór należy do nurtu literatury dworsko-rycerskiej i zawiera porady dotyczące poprawnego zachowania sie podczas posiłków i wobec dam.

„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”

Anonimowy, najobszerniejszy zabytek polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Wierszowany dialog między postaciami tytułowymi.

Na podstawie:

  1. Pochodzenie, przeznaczenie i formy średniowiecznej pieśni religijnej.

a) Pochodzenie:

Pierwszym śpiewem w obrzędach Kościoła katolickiego w Polsce był łaciński śpiew gregoriański. Przez dłuższy czas lud nie brał czynnego udziału w śpiewie liturgicznym. Udokumentowane źródłowo informacje o pojawieniu się samodzielnych utworów religijnych w języku polskim pochodzą z XIII wieku. Polska pieśń religijna mogła rozwijać się głównie dzięki szkołom parafialnym i kolegiackim. Na synodzie wrocławskim z 1248r. Wydano nakaz, by w każdą niedzielę i święto po Ewangelii księża odmawiali w języku polskim Ojcze nasz i Wierzę w Boga, natomiast na synodzie łęczyckim z 1285r. - nakaz odmawiania i wykładania ludowi w języku polskim Wierzę w Boga, Ojcze nasz, Zdrowaś Mario po odśpiewaniu mszalnego Credo. Gdy ludność opanowała pamięciowo te modlitwy, zaczęto recytować je w kościołach zbiorowo, przed XIV wiekiem recytacja ta przerodziła się w śpiew.

Z biegiem czasu pieśni religijne zaczęto wpisywać w obręb kanonicznego tekstu nabożeństwa; XI-XIII wiek to okres najwyższego rozwoju wszystkich gatunków poezji liturgicznej.

b) Przeznaczenie:

Wiedza badaczy w tym zakresie jest fragmentaryczna.

b.1.) śpiewy procesyjne towarzyszące różnym świętom kościelnym: pieśni religijne najwcześniej weszły do obchodów rezurekcyjnych (Wstał z martwych krol nasz, Syn Boży; Przez twe święte weskrzeszenie; Krystus z martwych wstał je). Pieśni religijne towarzyszyły także innym procesjom:

b.2.) śpiewami polskimi obudowane były kazania: Maryja, czyste dziewice (przed recytacją modlitwy Zdrowaś Maryja), Bogurodzica, Zdrowaś krolewno miłosierdzia. W kazaniach wygłaszanych z okazji głównych świąt kościelnych pojawiały się związane z ich tematem pieśni: wielkanocne (Krystus z martwych wstał je), bożonarodzeniowe (Zdrow bądż, krolu anjelski) czy o Duchu Świętym (Przydzi k nam, Święty Dusze).

b.3.) pieśni religijne wykonywano chóralnie w różnych momentach liturgii: przed przyjęciem komunii (Powitaj dziewicze ciało), po podniesieniu (Wspominając Boże słowa).

b.1. - b.3.) liryczne pieśni modlitewne, przeznaczone do zbiorowego śpiewu wiernych

b.4.) pieśni przeznaczone do głośnej lektury lub recytacji kaznodziei lub solowego śpiewu duszpasterza: znacznie dłuższe od pieśni lirycznych, przeważa w nich narracja epicka, np. Mocne boskie tajemności, Radości wam powiedam. Być może utwory te mogły być jakąś odmianą kazań, być może spełniały funkcję zbliżoną do zwykłych homilii przeznaczonych na dane święto, a ich wierszowana forma miała pobudzać uwagę wiernych i ułatwiać im chłonięcie treści religijnych.

  1. Forma:

Pieśni religijne rozpadają się na wiele gatunków i form gatunkowych:

c.1.) tropy: utwory uzupełniające główne teksty liturgiczne, zapoczątkowały twórczość pieśniową w językach narodowych. Tropy polskie: głównie spolszczone tropy łacińskie; przede wszystkim tropy wielkanocne, występujące najczęściej w procesji rezurekcyjnej; także Bogurodzica.

Polskie tropy odznaczają się niewielkimi rozmiarami, stałą formą podmiotu lirycznego; „my”, w ich stylistyce przeważa ton prośby i apelu, formy imperatywne, pytania retoryczne.

c.2.) sekwencje: najbardziej rozwinięty rodzaj tropów, są to tropy do tzw. allelujatycznych aklamacji mszalnych (śpiewanych po Lekcji i Graduale). Pod względem treściowym były samodzielnymi utworami. Prawie wszystkie sekwencje są pieśniami pochwalnymi na cześć święta, na które przypadały. Szczególne miejsce wśród sekwencji zajmują Żale Matki Boskiej pod krzyżem, a także: Posłał przez anjoły, Grates nunc omnes (na Boże Narodzenie), Victimae paschali laudes (na Wielkanoc), Sancte Spiritus (na Zielone Świątki).

c.3.) hymny (procesyjne i brewiarzowe): pieśni na cześć Boga, ułożone według ustalonych wzorów metrycznych poezji łacińskiej, poetyka tego gatunku pieśniowego wywodziła się z tradycji antycznej. Hymny procesyjne były często składnikami różnorodnych dramatów liturgicznych.

c.4.) wierszowane historie biblijne i apokryficzne: przekazywały nieoświeconemu ludowi najprzeróżniejsze alegorie i symbole, zaczerpnięte ze Starego i Nowego Testamentu historii apokryficznych, np. Nasz Zbawiciel, Pan Bóg wszechmogący.

c.5.) wierszowane legendy o świętych: wywodzące się z hagiografii, upowszechniające średniowieczne wzorce świętości i charakterystyczne dla tego okresu cele i ideały. Bardzo ubogi zasób średniowiecznych legend hagiograficznych polskich: zachowały się jedynie Legenda o św. Aleksym, Legenda o św. Dorocie, Pieśń o św. Stanisławie, pieśń-legenda o św. Krzysztofie, Pieśń o św. Katarzynie, Pieśń o św. Jopie.

c.6.) kolędy: kolęda w znaczeniu kościelnym była daniną pobieraną od parafian przez duchowieństwo w okresie Bożego Narodzenia, jako nazwa pieśni bożonarodzeniowej pojawiła się w XVI wieku. Pierwsze polskie kolędy były przeróbkami tekstów łacińskich i czeskich, źródłem kolędotwórczym był także rozwój jasełek; np. Nabożne i rozkoszne tolenie z przywitaniem i pozdrowieniem nowo narodzonego Pana Jezusa poczyna się; dziecię sie nam narodziło; kiedy krol Herod krolował.

    1. pieśni katechizmowe: charakterystyczne dla średniowiecza połączenie utworów pieśniowych z kaznodziejstwem o charakterze katechetycznym (nauczającym), przede wszystkim: wierszowane dekalogi, utwory zawierające wierszowane przykłady kaznodziejskie (exempla), wykorzystywane w kaznodziejstwie pasyjno- pokutnym, np. Pierwsza pieśń Sandomierzanina.

    2. wierszowane modlitwy: recytowane wspólnie podczas nabożeństw, bądź odmawiane prywatnie; teksty pisane prozą rymowaną (z rymami gramatycznymi, opartymi na współbrzmieniu form deklinacyjnych i koniugacyjnych). Duża liczba tekstów pasyjnych, liczne modlitwy do Matki Boskiej Bolesnej, oraz „modlitewne pozdrawianie wszystkich członków Pana Jezusowych”.

    3. utwory mnemotechniczne: ich forma ułatwia zapamiętywanie tekstów, popularne głównie w utrwalaniu utworów przekazywanych drogą ustną

c.9.1.) abecedariusze: każda jednostka (wyraz, wers, strofa) rozpoczyna się od kolejnej litery alfabetu, np. Skarga umierającego, Augustus kiedy krolował Władysława z Gielniowa czy XV-wieczny wiersz o incipicie Ama bonum cole deum (Kochaj dobro, czcij Boga).

c.9.2.) akrostychy: pierwsze litery kolejnych wersów układają się w znane imię, wyrażenie (np. Ave Maria, Amen) lub ukrywają imię autora (zaszyfrowane autorstwo wielu wierszy), np. Wiersz o spustoszeniu Sambora.

c.9.3.) telestychy: końcowe litery wierszy składają się w słowa.

c.9.4.) utwory dekalogowe: zapamiętywanie ułatwia odliczanie do dziesięciu, np. Słuchaj tego wszelika głowo.

c.9.5.) utwory godzinkowe: skrócone brewiarze ułożone dla świeckich; poszczególne strofy ułożone są według porządku godzin kanonicznych (jutrznia, laudesa, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory, kompleta), odnoszących się do odpowiednich części doby. Najczęstsze są godzinki o o Męce Pańskiej i Najświętszej Maryi Pannie, np. Jezus Chrystus, Bóg Człowiek, mądrość Oćca swego, Witaj gwiazdo morska.

Na podstawie:


Wyszukiwarka