2. METODOLOGIA I METODY BADAŃ W GEOGRAFII POLITYCZNEJ I SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ
Metody stosowane w geografii politycznej i społeczno-ekonomicznej mają na celu opis i wyjaśnienie zależności środowiskowych i przestrzennych.
Na metody składają się takie operacje, jak:
gromadzenie informacji i ich klasyfikacja,
formułowanie i sprawdzanie hipotez,
formułowanie twierdzeń i budowanie teorii,
budowanie modeli wyrażających teorie.
Hipotezy wyprowadza się z doświadczeń poprzez ich porządkowanie, na gruncie nauk empirycznych.
Doświadczenia zwykle porządkuje się stosując metodę klasyfikacji. Definicje pełnią funkcje wiążące. Wyższy stopień porządku wprowadza się poprzez formułowanie pojęć.
Pojęcia są ideami abstrahującymi, odległymi od treści empirycznych. Megapojęcia dzielą się na dwie grupy: liczby i relacje; stanowią one przedmiot badań nauk formalnych (logiki i matematyki) (Domański 1996).
W geografii społeczno-ekonomicznej są stosowane następujące grupy metod:
1. opisową (idiograficzną)
2. analityczne
3. statystyczne
4. kartograficzne i kartometryczne.
2.1. Metoda opisowa (idiograficzna)
Metoda ta jest najstarszą i najczęściej stosowaną; zwłaszcza do:
charakterystyki poszczególnych miejsc i regionów,
pokazywania specyfiki środowiska przyrodniczego, społecznego i ekonomicznego miejsc i regionów,
prezentacji form życia gospodarczego i społecznego w miejscach i regionach,
analizy powiązań między sposobem gospodarowania przestrzenią i człowiekiem (ujęcie ekologiczne).
Podejście to pokazuje, w jaki sposób zasoby (niezbędne w procesach gospodarczych i społecznych) są rozmieszczone w przestrzeni oraz w jaki sposób są wykorzystywane. Ocena sposobu ich wykorzystania stanowi podstawę do podejmowania działań zmierzających do ewentualnych korekt sposobu zorganizowania gospodarki i życia społecznego w przestrzeni.
W tych opisach i ocenach chodzi o:
pokazanie na czym polega i co powoduje istniejące na świecie zróżnicowanie gospodarki i warunków jej rozwoju,
poszukiwanie podobieństw między zjawiskami ekonomicznymi i społecznymi.
2.2. Metody analityczne
Metody te zmierzają do:
wyodrębniania struktur regionalnych - ujęcie regionalne, metody analizy regionalnej i regionalizacji (Hagett 1973),
poszukiwania uniwersalnych prawidłowości w przebiegu zjawisk gospodarczych i społecznych w przestrzeni (ujęcie behawioralne zmierzające do konstruowania modeli teoretycznych).
Potrzeba takich ujęć staje się tym pilniejsza, im bardziej komplikują się procesy gospodarcze i społeczne. Wynikające stąd trudności, konflikty i problemy rodzą potrzebę formułowania teorii niezbędnych do uchwycenia i zrozumienia mechanizmu rozwoju gospodarki w przestrzeni (Kuciński 2002).
Niezbędne staje się także wprowadzanie do analizy przestrzennych aspektów gospodarki instrumentarium matematycznego, które umożliwia:
wykorzystanie elektronicznej techniki obliczeniowej w procesie zarządzania zasobami środowiska geograficznego
kształtowanie pożądanej organizacji przestrzennej gospodarki i społeczeństwa.
Dorobek teoretyczny geografii społeczno-ekonomicznej sprowadza się do teorii:
przestrzeni geograficznej (ujmowanej systemowo) i jej podziału na podsystemy:
fizycznogeograficzny,
społeczno-ekonomiczny;
potencjału i pojemności środowiska geograficznego;
lokalizacji różnorodnych form działalności społeczno-ekonomicznej człowieka;
twierdzeń nomologicznych o charakterze funkcjonalno-strukturalnym (teorie sieci i systemu osadniczego, teoria bazy ekonomicznej miast, reguła kolejności i wielkości, teorie regionu ekonomicznego);
dynamiki struktur przestrzennych (teorie procesów przestrzennych) (Kuciński 2002).
Pod względem historycznym najstarszą grupą koncepcji teoretycznych są teorie lokalizacji.
Najstarsze - dotyczyły działalności powierzchniowej (rolnictwo) i wywodziły się z ekonomicznej teorii renty gruntowej, a przede wszystkim renty różniczkowej opracowanej przez Davida Ricardo. Teorie te - np. teoria Th*nena - dotyczyły racjonalnego użytkowania ziemi, przy czym koncepcja racjonalności opierała się na powiązaniu sposobu użytkowania ziemi z odległością od pewnego ośrodka życia społeczno-ekonomicznego.
Pod koniec XIX wieku, W. Lunhardt i A. Weber rozwinęli teorie lokalizacji działalności punktowej - zakładów przemysłowych. W koncepcjach tych za podstawowe kryterium racjonalności przyjęto minimalizację odległości i kosztów jej pokonania w procesach produkcji i dystrybucji (Kuciński 2002).
Dogodną płaszczyzną dla zintegrowanego ujęcia kwestii lokalizacji są m. in. koncepcje regionu ekonomicznego (Kuciński 2002).
Teorie struktury regionalnej i rozwoju regionalnego wykształciły się pod wpływem ogólnej teorii lokalizacji oraz modelowych koncepcji Regional Science [nauka stworzona przez Waltera Isarda zajmująca się teoretyczną i praktyczną problematyką lokalizacji. Nauka ta zajmuje się badaniem wzajemnego oddziaływania zachodzącego między środowiskiem przyrodniczym a człowiekiem. Ogranicza się ona do analizowania problemów ogniskujących się wokół aspektu przestrzennego badanych zjawisk. W odróżnieniu od geografii ekonomicznej, regional science kładzie nacisk na metodologię, która obejmuje: 1) konstrukcję modeli teoretycznych, opartych na hipotezach intuicyjnych lub hipotezach opartych o zebrane materiały empiryczne, 2) sprawdzanie i weryfikację tych modeli].
2. Koncepcje rozwoju regionalnego - drugi typ teorii zespolonej gospodarki przestrzennej - dynamiczne teorie gospodarki przestrzennej, zawierające elementy normatywne i optymalizacyjne. Prezentują model intensyfikacji rozwoju społeczno-ekonomicznego regionów oraz wyrównywania dysproporcji międzyregionalnych i wewnątrzregionalnych. Przykładem jest teoria biegunów wzrostu, zwana również teorią polaryzacji (Kuciński 2002).
3. Teoria sieci osadniczej i systemu osadniczego jest pokrewna teoriom zespolonej gospodarki przestrzennej. Podstawą teorii sieci osadniczej są dwie koncepcje teoretyczne:
teoria ośrodków centralnych Waltera Christallera
teoria bazy ekonomicznej jednostek osadniczych.
Połączenie tych dwu teorii daje możliwość stworzenia nowych konstrukcji teoretyczno-modelowych pozwalających na zintegrowane ujęcie sieci osadniczej (Kuciński 2002).
4. Koncepcje systemu osadniczego nawiązujące do dorobku ogólnej teorii systemów i cybernetyki są inną próbą zintegrowanego ujęcia. Nurt ten ma szansę stania się dogodną płaszczyzną do pełnej integracji teoretycznej geografii ekonomicznej poprzez stworzenie teorii przestrzeni społeczno-gospodarczej jako podstawowej i ogólnej teorii zespolonej gospodarki przestrzennej. Zaletą takiej teorii byłoby:
kompleksowe ujęcie różnorodnych aspektów działalności społeczno-ekonomicznej człowieka w przestrzeni,
umożliwienie korzystania z dorobku innych dziedzin nauki zajmujących się człowiekiem (np. demografia, ekonomia, ekologia, psychologia) i przestrzenią (np. fizyka) - ujęć interdyscyplinarnych (Kuciński 2002).
Z punktu widzenia potrzeb geografii społeczno-ekonomicznej szczególnie cenna jest istniejąca w przypadku posługiwania się podejściem systemowym możliwość formalizacji systemów na gruncie teorii zbiorów. Formalizacja systemów pozwala na ich relatywizację, czyli na rozszerzenie zakresu zjawisk i elementów, do których można odnieść tę kategorię myślową.
Możliwa jest dwojaka relatywizacja systemów, polegająca na:
różnicowaniu skali odniesienia - to co jest elementem pewnego systemu na danym poziomie, może być systemem na poziomie niższym; w odniesieniu do systemów przestrzennych, rozpatrywanych przez geografię ekonomiczną, relatywizacja tego typu pozwala na stworzenie hierarchicznej struktury systemów typu: ekosystem-region-makroregion.
wydzielaniu różnych rodzajowo układów; zastosowanie tej metody daje możliwość wyodrębniania układów: osadniczego, przemysłowego, transportowego, hydrograficznego; systemy te mogą być również traktowane jako swego rodzaju podsystemy gospodarki światowej (Kuciński 2002).
W geografii społeczno-ekonomicznej można wyróżnić dwa zastosowania podejścia systemowego, polegające na:
tym, że metodologia systemowa i ogólna teoria systemów służą do porządkowania zebranego materiału empirycznego oraz poszukiwania równokształtności i współzależności;
wykorzystaniu teorii i terminologii systemowej do tworzenia nowych koncepcji teoretycznych i modeli opisujących struktury i procesy przestrzenne (Kuciński 2002).
Istniejące teorie mają służyć pogłębionej analizie rzeczywistości i zrozumieniu istoty przestrzennego zróżnicowania zjawisk społeczno-ekonomicznych. Wypracowana metodologia powinna służyć nadaniu sformalizowanego kształtu stwierdzanym prawidłowościom.
2.3. Metody statystyczne
Zagadnieniami wartości w geografii społeczno-ekonomicznej zajmuje się aksjologia - ogólna teoria wartości. Bada ona naturę wartości, podstawy i kryteria wartościowania - ustalania tego co jest cenne i godne pożądania. Aksjologia szczegółowa zajmuje się wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, estetycznymi, poznawczymi, ekonomicznymi.
Najnowsza tendencja wartościowania w geografii społeczno-ekonomicznej polega na tym, aby wprowadzić do przedmiotu badań problemy wartości i wynikające stąd konsekwencje. Tendencja ta odnosi się do geografii społeczno-ekonomicznej jako całości. Natomiast w badaniach szczegółowych, ze względu na konieczność podziału pracy i specjalizacji, przedmiotem badań są problemy, w których fakty i wartości akcentowane są jednakowo, jak również problemy, w których akcent położony jest albo na fakty, albo na wartości.
Ponieważ wartości definiowane są niejednolicie, przyjmuje się definicje autorskie, np. według Szczepańskiego (1963): wartością jest dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot rzeczywisty lub wyobrażony, w odniesieniu do którego jednostka lub zbiorowość przyjmuje postawę szacunku, przypisując im ważną rolę w swoim życiu, a dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus.
Wartościami są te przedmioty, które zapewniają jednostce wewnętrzną równowagę, a dążenie do nich daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku; lub te, które dla grupy są niezbędne dla utrzymania wewnętrznej spójności.
Wartości i systemy wartości są kryteriami wyboru dążeń jednostek i grup społecznych, a przez to czynnikami ukierunkowującymi zachowania ludzi i grup społecznych.
Geografia społeczno-ekonomiczna, budując swoją aksjologię, bierze za punkt wyjścia wartości kulturowe i społeczno-gospodarcze. Na przykład do podstawowych wartości kulturowych należy wszechstronny i harmonijny rozwój człowieka. Ustalił się pogląd, że wartościami tymi są m.in.:
zdrowe środowisko przyrodnicze,
podnoszenie poziomu życia w regionach słabo rozwiniętych,
przestrzenna organizacja zapewniająca ludziom dostępność do szans życiowych i możliwość wyboru tych szans.
Wartością społeczno-ekonomiczną jest także ekonomiczność działań (w skali jednostkowej, jak i społecznej). Geografia społeczno-ekonomiczna bada, w jakich warunkach środowiskowych i przestrzennych zasada ta może być realizowana.
Do innych wartości kulturowych i społeczno-gospodarczych ważnych z punktu widzenia geografii społeczno-ekonomicznej należą m. in.:
przywiązanie do ziemi rodzinnej,
poczucie więzi społecznej,
estetyka krajobrazu (Domański 1996).
2.3.1. Graficzne przedstawianie danych statystycznych
Charakterystyki ilościowe i jakościowe zjawisk społeczno-ekonomicznych wyraża się na mapach znakami punktowymi, liniowymi i powierzchniowymi.
Charakterystyka jakościowa jest zwykle wyrażana za pomocą takich znaków jak:
jasność, ziarnistość, barwa i orientacja.
Charakterystyka ilościowa jest wyrażana przez wielkość znaku (Ratajski 1989).
Dane statystyczne przedstawia się na ogół na wykresach i diagramach.
Wykresy są rozumiane jako graficzny wyraz zależności pomiędzy dwiema lub wieloma zmiennymi. Jedną zmienną jest zawsze wartość liczbowa zjawiska, pozostałymi mogą być: miary czasu, powierzchni odniesienia, wieku, liczebności danej populacji.
W zależności od liczby zmiennych i ich układu wyróżnia się wykresy zależności:
dwóch zmiennych (wykresy prostokątne: liniowe, liniowe zmodyfikowane, słupkowe, słupkowe zmodyfikowane, kropkowe; wykresy biegunowe: liniowe, słupkowe)
trzech zmiennych (wykres trójkątny, wykresy: bryłowe, bryłowe słupkowe, bryłowe liniowe)
Diagramy są to zwarte figury, najczęściej geometryczne o łatwo wymierzalnych parametrach, pozwalających w stosunkowo prosty sposób obliczyć ich wielkość i poszczególne elementy składowe, które reprezentują wartość liczbową zjawisk i obiektów.
Podstawową cechą, odróżniającą poszczególne rodzaje diagramów jako znaków odzwierciedlających wielkość zjawisk, jest sposób ich mierzenia. Dlatego wyróżnia się diagramy jednoparametrowe i wieloparametrowe.
Do diagramów jednoparametrowych zalicza się diagramy:
płaskie (słupkowe, kwadratowe, kołowe, półkoliste, trójkątne)
bryłowe (sześcienne, kuliste, ostrosłupowe, ostrosłupy trójkątne i kwadratowe, diagramy stożkowe).
Do diagramów wieloparametrowych zalicza się diagram:
prostokątny
eliptyczny
rombowy
prostopadłościenny
walcowy
segmentowy.
2.4. Metody kartograficzne i kartometryczne
Środkiem porozumiewania się w geografii społeczno-ekonomicznej jest mapa. Jest to pojęcie ideograficzne i szczególny wyraz informacji o rozmieszczeniu faktów i zjawisk w przestrzeni geograficznej (chorologia).
Mapa stanowi system znaków-ideogramów. Można na niej wykonywać operacje analityczne i syntetyczne oraz przedstawiać dwa rodzaje zależności:
semiotyczne
izomorficzne (Ratajski 1989).
1. W semiotyce (pojęcia ogólnej teorii znaku) wyróżnia się trzy podstawowe dyscypliny:
syntaktykę badającą zależności między znakami w ramach tego samego systemu,
semantykę zajmującą się relacjami znaków do oznaczonych przez nie obiektów
pragmatykę odnoszącą systemy znaków do ich użytkowników.
Zależności syntaktyczne mapy znajdują swoje odbicie w następujących zgodnościach:
rozmieszczenia znaków z takim samym rozmieszczeniem faktów lub obiektów w rzeczywistości
położenia w układzie współrzędnych kartograficznych (na mapie) z układem współrzędnych geograficznych (na kuli ziemskiej)
kierunków świata
wielkości obiektów ze skalą mapy
odkształceń powierzchni, odległości i kątów z przyjętym odwzorowaniem.
Zależności semantyczne na mapie wyrażają się w przypisywaniu poszczególnym znakom odpowiedniej treści znaczeniowej - legenda mapy.
Zależności pragmatyczne są rozumiane jako relacja zachodząca między mapą i jej użytkownikiem. Komunikatywne wyrażanie treści jest możliwe dzięki konwencjom kartograficznym, np.:
orientacji mapy, np. północ - “góra” mapy
znaczeniu znaków, np. kółko oznacza miasto, podwójna linia drogę
barwie, np. barwy ciepłe lub ciemne sugerują wyższe natężenie zjawiska; barwy chłodne lub jasne - niższe natężenie lub drugorzędne zjawisko.
2. Zależności izomorficzne rozumiane są w sensie rozmieszczenia przestrzennego zjawisk, jak również w sensie graficznym i merytorycznym.
Izomorfizm położenia wyraża sens rozmieszczenia przestrzennego zjawisk i jest rozumiany jako relacja pomiędzy faktami, zjawiskami w rzeczywistości i ich znakami na mapie.
Izomorfizm postaci odnosi się do znaków jako wyrażeń graficznych; wyraża się tym, że zjawiskom:
gospodarczym lub społeczno-ekonomicznym odpowiadają znaki powierzchniowe;
których sens polega na pokonywaniu odległości odpowiadają znaki liniowe;
obiektom o punktowym charakterze lokalizacji odpowiadają znaki punktowe.
Izomorfizm treści wyraża się w oddawaniu podobieństw i przeciwstawieństw treściowej strony zespołu faktów (Ratajski 1989).
W zależności od elementów odniesienia oraz możliwości graficznej wyróżnia się trzy zasadnicze kartograficzne i kartometryczne jakościowe metody przedstawiania zjawisk:
sygnaturową,
zasięgów,
chorochromatyczną.
1. Metoda sygnaturowa polega na oznaczeniu na mapie pozycji obiektów obserwowanych w rzeczywistości. Stosuje się zwykle znaki punktowe lub liniowe i rozróżnia ich wyraz graficzny odpowiednio do charakterystyki cech jakościowych obiektów.
Wśród sygnatur punktowych i liniowych wyróżnia się sygnatury: geometryczne, symboliczne, obrazkowe, literowe i mieszane.
2. Metoda zasięgów polega na oznaczaniu na mapie obszaru występowania danego zjawiska. Mimo stosowania różnych elementów graficznych (punktowych, liniowych i powierzchniowych) treść zawsze jest odczytywana w odniesieniu do powierzchni. Zgodnie z sygnaturami, które stosuje się do oznaczania zjawisk, wyróżnia się zasięgi: liniowe, sygnaturowe, plamowe, opisowe.
3. Metoda chorochromatyczna nazywana jest popularnie metodą powierzchniową lub metodą jakościowego tła. Stanowi ona rozwinięcie metody zasięgów i jej modyfikację.
Metody ilościowe przedstawiania zjawisk wyrażają relację między zmiennością przestrzenną a zmiennością natężenia zjawiska mierzonego liczbowo.
W zależności od ujęcia samych danych liczbowych, od elementów odniesienia treści i wyrazu graficznego wyróżnia się następujące metody ilościowego przedstawiania zjawisk:
kartodiagram
metodę kropkową
kartogram
metodę izolinii.
Kartodiagramy, ze względu na element odniesienia dzielimy na punktowe, powierzchniowe i liniowe.
Wśród kartodiagramów punktowych i powierzchniowych wyróżnia się: proste, sumaryczne, złożone, strukturalne i zmodyfikowane.
W kartodiagramach liniowych istnieją dwa zasadnicze rodzaje prezentowanego zjawiska:
elementem odniesienia jest jedynie kierunek,
linia jest odbiciem rzeczywistego przebiegu prezentowanego zjawiska.
Wyróżnia się więc kartodiagramy wektorowe (zasięgowe, potokowe) i wstęgowe (proste, sumaryczne, strukturalne, dynamiczne, izochroniczne).
W zależności od zasady ciągłości lub nieciągłości skali przedstawianych wartości, kartodiagramy można podzielić na ciągłe i skokowe.
Metoda kropkowa polega na oznaczeniu na mapie wielu jednorodnych obiektów (domów, skupisk ludności, miast). W metodzie kropkowej wielkość zjawiska i jego rozmieszczenie przedstawia zbiór kropek na danym obszarze. Zależnie od rodzaju i sposobu prezentowania zjawiska wyróżnia się następujące sposoby rozmieszczania kropek: topograficzny i kartogramiczny (równomierny). Metoda kropkowa jest najczęściej stosowana jako wyjściowa do opracowania map izarytmicznych danego zjawiska.
Kartogram jest ilościową metodą kartograficznego przedstawiania średniego natężenia jakiegoś zjawiska w granicach określonych pól odniesienia. Wartości liczbowe mogą być wyrażane za pomocą kartogramu zarówno w sposób ciągły jak i skokowy, tzn. w przedziałach klasowych. Zależnie od tego sposobu przedstawiania wyróżnia się kartogramy:
skokowe (właściwe): proste jednorodne, proste kwalifikowane, selektywne, desenia kropkowego, geometryczne, złożone, strukturalne
ciągłe: kropkowe, naturalne, kropkowe geometryczne, ciągłe kreskowe, kreskowe naturalne, kreskowe geometryczne, ciągłe komputerowe, plotterowe, bryłowe.
Metoda izolinii polega na łączeniu linią zbioru punktów, z których każdy ma określoną wartość i wyznaczoną pozycję. W wyniku stosowanych miar izolinie można podzielić na izolinie:
natężenia,
odległości
ruchu.
W geografii społeczno-ekonomicznej, do przedstawiania zależności, natężenia zjawisk, zmian wartości stosuje się wiele różnych innych metod, zaadoptowanych z innych dyscyplin wiedzy; są to między innymi metody:
analizy rozmieszczenia (potencjału, kartometria sieci, stopień koncentracji za pomocą entropii, metoda koncentracji)
korelacji (prosta, wielokrotna)
tendencji (centrograficzna, powierzchni trendu)
transformacji (Ratajski 1989).
Geografia społeczno-ekonomiczna - Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11