Różne ujęcia tematu wsi w literaturze renesansu
XVI-wieczna literatura polska w dużym stopniu stanowi odzwierciedlenie zachodzących wówczas przemian społecznych. W utworach pisarzy renesansowych można spotkać z dwojakim ujęciem tematu wsi. Niektórzy twórcy w sposób wierny i realistyczny prezentowali warunki życia chłopów, którzy obciążeni świadczeniami na rzecz panów, wykonywali pracę ponad swoje siły, egzystując w biedzie. Równie mocno zaznaczył się jednak idealistyczny obraz wsi jako arkadyjskiej krainy szczęśliwości, której mieszkańcy, żyjąc w zgodzie z naturą, korzystają z obfitych darów przyrody i uroków ziemiańskiego życia. Arkadyjska wizja sprzyjała umacnianiu ideału szlachcica - ziemianina, należącego wówczas do stanu panującego.
Wierny, ale satyryczny obraz życia na polskiej wsi zawiera Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja. Rej piętnuje w swoim utworze nadużycia popełniane przez szlachtę i duchowieństwo. Pan zarzuca Plebanowi obłudę, zaniedbywanie obowiązków, zabieganie o korzyści materialne, piętnuje płatne odpusty, obżarstwo i pijaństwo księży, którzy nakłaniając wiernych do pobożności, sami prowadzą rozpustne życie. Pleban odpowiadając na zarzuty, krytykuje szlachecką prywatę, anarchię, wszechobecne panowanie liberum veto, brak troski o dobro kraju, pieniactwo i głupotę urzędników. Spór dwóch przedstawicieli stanów panujących podsumowuje Wójt słowami:
|
„Ksiądz pana wini, pan księdza, A nam prostym zewsząd nędza”. |
Najbiedniejsi chłopi ponoszą największe ciężary, wynikające z obowiązków pańszczyźniany i konieczności czynienia świadczeń na rzecz Kościoła.
Podobne refleksje na temat życia chłopów odnaleźć można w nietypowej sielance autorstwa Szymona Szymonowicza pt. Żeńcy. Bohaterkami utworu są dwie pracujące na polu pana chłopki: Oluchna i Pietrucha, które narzekają na ciężką, długotrwałą pracę, i okrucieństwo pilnującego ich ekonoma. Pietrucha, bardziej rezolutna i odważna, przeklina w swojej piosence Starostę, ale ostrzega ją Oluchna: „Ty go słówkiem, a on cię korbaczem namaca”. W swoim śpiewie Pietrucha przeciwstawia brutalnego ekonoma słońcu, będącemu symbolem łagodności i dobroci natury. Żeńcy Szymonowicza są wyrazem tęsknoty za mitem arkadyjskiej, szczęśliwej wsi.
Mimo świadomości tragicznej sytuacji chłopów w XVI-wiecznej Polsce, twórcy renesansowi w swoich utworach niejednokrotnie tworzyli obrazy wsi arkadyjskiej i idealnej. W Pieśni świętojańskiej o sobótce Jan Kochanowski chwali uroki życia wiejskiego i korzyści związane z pracą na roli. Osobowym ideałem czyni oracza, żyjącego zgodnie z rytmem natury i cieszącego się obfitymi plonami. W pieśni Panny XII poeta wyraża zachwyt nad spokojnym i pełnym radości życiem ziemiańskim, opromieniowanym szczęściem rodzinnym. Arkadyjski obraz wsi zawarty w tej pieśni inspirował twórców XVII i XVIII wieku. Ideał ziemianina szlachcica, którego życie podporządkowane jest odwiecznym prawom przyrody, pojawia się także na kartkach Żywota człowieka poćciwego Mikołaja Reja. Rej podkreśla korzyści związane z uprawą roli, która zapewnia dostatnie i spokojne życie, wypełnione nie tylko pracą, ale i odpoczynkiem, zabawą. Szczegółowo przedstawiając zajęcia gospodarza, pisarz zachwyca się obfitością i pięknem natury, która nie tylko żywi człowieka, ale także daje mu ukojenie.
Iddylicznemu obrazowi wsi w utworach polskich pisarzy okresu renesansu towarzyszy propagowany przez twórców model życia uczciwego i cnotliwego, wypełnionego obowiązkami gospodarskimi, rodzinnymi i obywatelskimi. XVI-wieczna wieś polska jako częsty temat twórczości pisarzy odrodzenia jawi się z jednej strony jako rzeczywistość pełna napięć społecznych, ale też arkadyjska kraina, będąca wyrazem odwiecznych tęsknot człowieka do idealnego świata.