TRZECI OKRES FILOZOFI STAROŻYTNEJ - HELLENIZM (III-I P.N.E.)
CECHY OKRESU:
Historycznie:
Aleksander Macedoński podbija Grecję, Grecy przeżywają upokorzenia i niewolę,
Grecja z centrum kultury staje się tylko jedną z zaniedbanych prowincji
pojawiają się nowe ośrodki myśli filozoficznej i naukowej, w których rozwijane są filozoficzne prądy greckie - Rzym (najpierw polityka, potem kultura umysłowa, ostatecznie sztuka - poeci: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Propecjusz; historyk: Liwiusz; geograf: Strabon; gramatycy, prawnicy, sztuka: Panteon), Aleksandria (biblioteka, muzeum - ośrodek życia umysłowego), Pergamon (kultura artystyczna)
kultura z czysto greckiej staje się zlepkiem łączącym pierwiastki greckie, rzymskie, wschodnie i zachodnie, europejskie i azjatyckie (grecki element dominował)
filozofia z dominującej nauki staje się tylko jedną z nauk obok nauk szczegółowych
okres szkół filozoficznych (swoją prace kontynuują Akademia i Likeon, powstają nowe - stoicka, epikurejska, sceptyczna, na podłożu dawnych szkół sokratejskich) - walczą z sobą, ale pojawiają się też próby ich pogodzenia - eklektyzm
W naukach - następuje rozbicie na filozofię i pozostałe nauki
filozofia staje się tylko jedną z wielu nauk
rozwijają się specjalistyczne nauki niezależnie od spekulacji filozoficznej
W filozofii - następuje rozbicie na części - rozwijają się one niezależnie od siebie:
logika (kanonika) - teoria poznania (pytanie: co stanowi kryterium prawdy?) => rozwinięto logikę zdań, kryteria prawdy i teorię wartości moralnych (stoicy), systematykę przyjemności (epikurejczycy), analiza poznania (pirrończycy - sceptycy)
fizyka - teoria bytu (pytanie: co jest ukrytą przyczyną zjawisk?)
etyka - teoria dobra => staje się dominującym działem filozofii (pytania: jak najlepiej żyć i osiągnąć dostępne człowiekowi dobra? - to pytanie stało się najważniejsze dla ludzi, których ład społeczny uległ zburzeniu); pojawiają się klasyczne sformułowania stanowisk etycznych
dobro najwyższe i cel utożsamia się ze szczęściem, nie ma przeciwieństwa między dobrem a szczęściem:
etyka jest „optatywna” (mówi, jak osiągnąć cel, który jest pożądany przez człowieka - to rady, a nie nakazy i obowiązki, nie jest „imperatywna”),
nie ma w niej pojęcia grzechu (można tylko popełnić błąd), nie ma pojęcia zasługi i winy
Nowe pojęcia i terminy:
przeciwieństwo podmiotu i przedmiotu, świadomość, samowiedza, oczywistość, akt uznania, sąd postrzegawczy, pojęcie, kryterium, sceptyk, dogmatyk, nie rozstrzyganie kwestii, postęp, rzecz moralnie obojętna, moralna intencja (Arystoteles i Platon nie znali tych pojęć)
terminologia łacińska (przekład greckiej - często wahano się, funkcjonowały równolegle różne terminy) - forma, materia,ratio, rationalis, substantia/ essentia (atom) itp.
Kilka pokoleń:
I pokolenie (ok. 300 p.n.e. - III p.n.e.) - założyciele szkół hellenistycznych (Zenon, Epikur, Pirron), scholarcha Likeionu (Teofrast) [w Akademii - brak przedstawiciela]
II pokolenie (ok. 270 p.n.e.) - Kleantes stoik, Tymon sceptyk, Straton perypatetyk, Arkezylaos - sceptyk, Arystach z Samosu - uczony
III pokolenie - Chryzyp Stoik [okres wygasania twórczości filozoficznej]
IV pokolenie (ok. 200 p.n.e. - II p.n.e.) - Karneades, Panaitios [przyrost energii filozoficznej - sceptyzm, eklektyzm]
V/VI pokolenie (ok. 100 n.e.) - Poseidonis stoik, scholarcha Akademii - Filon z Laryssy [eklektyzm]
VII pokolenie (I p.n.e.) - Lukrecjusz Epikurejczyk, Cyceron, Andronikos z Rodosu [mało twórczy zapaleńcy]
kolejni: Filon z Aleksandrii [przedstawiciel nowej epoki]
po kilku kolejnych pokoleniach: Plutarch, Marek Aureliusz (stoicyzm), pirronizm (Sekstus Empiryk)
Stoicy
I OKRES - „STARA SZKOŁA STOICKA” (ATENY)
założona przez Zenona z Kition, rywalizowała z Akademią i szkołą perypatetycką (monizm i materializm - przeciwstawienie idealizmu)
przetrwała 500 lat
rozwinęła wszystkie działy filozofii, z naciskiem na etykę
w etyce: podjęła poglądy cyników (samowystarczalność cnoty, bezwartościowość wszystkiego poza cnotą) [Zenon, twórca szkoły, sam był początkowo cynikiem], przez co kontynuowała też tradycję Sokratesa
w fizyce: odnowili jońskie tradycje, w tym Heraklita; zmniejszali w poglądzie na świat czynniki idealne, a powiększali materialne [można ułożyć pod tym kontem szereg: Platon, Arystoteles, Stoicy]
ZENON Z KITION (336 - 264 P.N.E.)
twórca filozofii stoickiej i założyciel szkoły stoickiej
urodził się w Kition na Cyprze (miasto fenickie - nie był czystym grekiem)
przybył do Aten, aby słuchać Sokratesa, słuchał megarejczyków, cyników, platończyków
początkowo cynik, potem modyfikuje poglądy etyczne i w 300 p.n.e. otwiera własną szkołę w bramie Malowanej (Stoa Poikile), gdzie był scholarchą 35 lat - stąd nazwa „stoicy”
KLEANTES Z ASSOS (scholarcha 264 - 232 p.n.e.)
rozwój uczuciowych i religijnych pierwiastków sstoicyzmu
CHRYZYP (scholarcha 232 - 205 p.n.e.)
rozwinął doktrynę szkoły w system, sformułował jej twierdzenia i stworzył kanon szkoły,
zostawił ok. 700 pism (niewiele pracy zostawił potomnym )
FIZYKA (TEORIA BYTU - ONTOLOGIA)
ETYKA
ETYKA SPOŁECZNA
LOGIKA
PODSUMOWANIE
SZKOŁA STOICKA
II OKRES (RODOS) - EKLEKTYZM
Panaitios z Rodosu (185 - 110),
Poseidonios (135 - 50) - jego pisma zaginęły, ale prawdopodobnie był wielkim filozofem, w ilości i różnorodności badań nie odbiegał od Arystotelesa; oparł swoją filozofię na naukach ścisłych, a wypróbowaną metodę zastosował też do teologii, historii kultury, pedagogiki; używał pojęć fizykalnych (natura, siła, przyczyna, działanie) do objaśniania materii i ducha; duch - to siła natury, siła życiowa; był syntetykiem okresu hellenistycznego (tak jak Arystoteles - okresu klasycznego)
OKRES PRZEJŚCIOWY
elementy idealizmu, dualizmu (Platon), wpływ filozofii wschodu - czynniki mistyczne i teologiczne w filozofii, zainteresowanie światem wewnętrznym
III OKRES (RZYM, OKRES CESARSTWA - POWRÓT DO ŹRÓDEŁ)
prąd rzymsko - moralistyczny, najważniejsze zagadnienia to etyka i mądrość życiowa
powrót do twierdzeń etycznych pierwszych stoików, w poglądzie na świat zmiany - dualizm i spirytualizm;
traktowali filozofię jako sprawę życiową, radę i podporę
Seneka (3 - 65 n.e.) - dygnitarz rządów Nerona, autor wielu pism (O życiu szczęśliwym, O krótkości życia, O gniewie)
Epiktet (50 - 130 n.e.) - nauczyciel filozofii w Rzymie, bliski pierwszym stoikom
Marek Aurelisz - cesarz panujący 161 - 180 n.e., autor „Rozmyślań”
Epikureizm
SZKOŁA EPIKUREJSKA
założona przez Epikura w Atenach na progu III p.n.e., czwarta wielka szkoła filozoficzna okresu helleńskiego (obok Akademii, Perypatetyków i stoików), również odbiegająca od idealizmu [ich poglądy to wyraz krańcowo trzeźwego i pozytywnego sposobu myślenia]
poprzednicy:
atomiści (Demokryt): materializm i mechanicyzm
cyrenaicy (Arystyp): hedonistyczna etyka i sensualistyczna logika
stare szkoły filozoficzne: filozofia przyrody (ale w nowym „wydaniu”)
w etyce - hedonizm (podstawowa dziedzina - inne dziedziny interesujące wyłącznie jako służebne etyce, filozofii dobrego życia)
w fizyce - materializm
w logice - sensualizm
EPIKUR (341 - 270 p.n.e.)
pochodził z Samos, ale osiadł w Atenach i założył szkołę w ogrodzie („ogród Epikura”, „filozofowie z ogrodu”)
słuchał w Atenach różnych filozofów (Nauzyfanes - atomizm, Pirron - sceptycyzm), Arystoteles przebywał już wtedy w Chalkis
człowiek szlachetny, o wysokiej moralności, prowadzący prosty tryb życia
stworzył tak kompletny i zamknięty system, że jego uczniowie i następcy niewiele mieli do dodania
pisał liczne i bardzo różnorodne dzieła (Zasady, listy - fizyka, meteorologia, etyka, 37 ksiąg o naturze), zachowało się niewiele
ETYKA
FIZYKA (ONTOLOGIA)
LOGIKA
PODSUMOWANIE
SZKOŁA EPIKUREJSKA
przetrwała do IV n.e., potem jej tradycja została przerwana (okres chrześcijaństwa)
niewiele dodano do nauki Epikura, więcej było wyznawców niż kontynuatorów
w Grecji: Metrodor z Lampsaku - uczeń Epikura; Zenon z Sydonu 100 p.n.e., Filodem - uczeń Zenona,
w Rzymie ze środowiska pozanaukowego: Horacjusz, Lukrecjusz - I p.n.e.)
WPŁYW I OPOZYCJA
duża popularność doktryny etycznej (hedonizm), ale już w uproszczonej wersji; w nauce duże znaczenie poglądy fizyczne (atomizm, mechanicyzm, kauzalizm)
poglądy epikurejczyków nie były kontynuowane w okresie średniowiecza, ze względu na ich sprzeczność z doktryną Kościoła
powrót do poglądów epikurejczyków - koniec średniowiecza, Odrodzenie (Gassendi i inni)
Sceptycy
I. PIERWOTNY PIRRONIZM (III p.n.e.)
Pirron (założyciel), Tymon
praktycyzm: jądrem etyka, dialektyka jako „powłoka”, rygoryzm i moralizm
analogia do pierwotnego stoicyzmu i epikureizmu (ale wcześniejszy od tych dwóch szkół)
PIRRON (376 - 286 p.n.e.)
malarz, dopiero w późniejszym wieku poświęcił się filozofii
na jego myślenie wpływ mieli: Demokryt (słuchał uczniów jego uczniów), magowie i asceci indyjscy - obojętność dla życia i cierpienia jako środek do szczęścia (spotkał się z nimi w Azji, gdzie był razem z wyprawą Aleksandra Wielkiego)
po powrocie zamieszkał w Elidzie i założył szkołę
swoim życiem zasłużył na ogromny szacunek mieszkańców (filozofów zwolniono z podatków, został obrany najwyższym kapłanem),
bezpośredni uczniowie raczej naśladowali jego życie, niż kontynuowali teorię (wyjątek - Tymon z Fliuntu)
patron późniejszych sceptyków, którzy jemu przypisywali swoje poglądy (podobnie jak pitagorejczycy Pitagorasowi)
nie pisał (uważał, że nie można zdobyć wiedzy, więc nie ma sensu pisać), ale miał ucznia, który spisał jego poglądy (Tymon)
TYMON Z FLIUNTU (325 - 235 p.n.e.)
kształcił się w Megarze, za Pirronem podążył do Elidy, ostatecznie osiadł w Atenach i tam mieszkał do końca życia (zarabiał jako nauczyciel retoryki i filozofii),
połączył Pirronowską rezygnację z sarkazmem, wychwytującym wszędzie fałsz
wiele pisał (traktaty filozoficzne, tragedie, komedie, wiersze satyryczne)
II. AKADEMIZM (III i II p.n.e.)
sceptycyzm w Akademii Platona - Arkezylaos, Karneades
teoretyzm: krytyka poznania i wiedzy
ARKEZYLAOS
scholarcha Akademii (315 - 241 p.n.e.), który wprowadził do niej sceptycyzm - rówieśnik Tymona
typ sceptyka - światowca
człowiek wytworny, miłośnik piękna, sztuki i poezji, bezinteresowny i rycerski
nie pisał, ale miał ucznia (Lakides)
KARNEADES (214 - 129)
scholarcha Akademii w ok. sto lat po Arkezylaosie
przyczynił się do rozbudowy sceptycyzmu, zwłaszcza zwalczania dogmatyzmu (krytyk dogmatyzmu religijnego)
nie pisał, ale pisał jego uczeń (Kleitomach)
III. MŁODSZY PIRRONIZM
systematyka argumentacji sceptyckiej - Agryp, Ainezydem, zwolennicy: Menodot, Sekstus Empiryk
epistemologiczna krytyka, etyka na dalszym planie
SCEPTYCYZM
ostatni wielki obóz filozoficzny epoki hellenistycznej (obok Akademii Platońskiej, Perypatetyków, Stoików, Epikurejczyków)
powstał na przełomie IV/ III p.n.e. (założyciel: Pirron),
nie wytworzył spójnej nauki i spójnej szkoły, ale rozwijał się przez pięć stuleci
oparty była nie na tworzeniu teorii, ale na krytykowaniu i przeczeniu wszystkim innym teoriom:
przeciwnicy zdaniem sceptyków - „dogmatycy”, filozofowie twierdzący;
o sobie: „efektycy” - filozofowie wstrzymujący się od sądu; „zetetycy” - szukający; „sceptycy” - rozpatrujący
dla ich obozu przyjęła się nazwa „sceptycyzm” - stanowisko zaprzeczające możliwości poznania prawdy; „pirronizm” - nazwa od założyciela sceptycyzmu (Pirron); „akademizm” - nazwa dla formy mniej radykalnej, która w owym czasie rozwinęła się w Akademii
poprzednicy:
sofiści, Protagoras - relatywizm, konwencjonalizm
młodsi eleaci - sztuka argumentowania
Demokryt - subiektywność jakości zmysłowych
Platon - krytyka wiedzy zmysłowej
Heraklit, Ksenofanes
ewolucja sceptycyzmu: praktycyzm i radykalizm (Pirronizm): sceptycyzm jako najwygodniejsza i najgodniejsza postawa życiowa; potem teoria i krytyka (Akademicy): kwestionowanie możności zdobycia wiedzy, krytyka wiedzy już zdobytej
niektórzy nie pisali (wychodząc z założenia, że nie można zdobyć wiedzy, więc po co pisać), inni spisywali ich poglądy, ale zachowały się tylko pisma późnego przedstawiciela szkoły - Sekstusa Empiryka (III n.e.): „Zarysy Pirronejskie” (3 księgi z poglądami sceptyków na niemożliwość wiedzy, niemożliwość wiedzy logicznej, fizykalnej i empirycznej) i „Przeciw matematykom” (11 ksiąg - forma polemiczna przeciwko dogmatyzmowi filozofów, uczonych, specjalistów z różnych dziedzin)
PIRRON - ETYKA I EPISTEMOLOGIA
KRYTYKA POZNANIA I WIEDZY
PODSUMOWANIE
WPŁYW PIRRONIZMU
w starożytności: wyszedł poza swoją szkołę i oddziałał na inne (Akademia, empiryczna szkoła lekarzy - przyczyny niepoznawalne, zadanie lekarza to rejestrować symptomy)
średniowiecze: doktryna pomocnicza
nowożytność, Odrodzenie: nowi sceptycy (Francja XVI w. - Montaigne, potem Huet, Bayle, Schultze) - nie wytworzył się liczny i wpływowy obóz; krytycyzm (Kartezjusz, Hume, Mill) - nie wyciągał skrajnych konsekwencji
Eklektyzm
DOKTRYNY EKLEKTYCZNE
dążyły do uzgodnienia zwalczających się doktryn i utworzenia doktryny kompromisowej
pojawiły się w ramach szkół greckich (II/ I p.n.e.)
szkoły stoickiej (Stoa - „średnia szkoła”, zainicjowana przez Panaitiosa i Poseidoniosa, którzy ograniczyli monizm i rygoryzm, zbliżając się do szkoły platońskiej i perypatetyckiej)
Akademii (Filon z Laryssy, Antiochos z Askalonu - odstąpili od sceptyzmu, podstawa oparta na filozofii stoickiej, ale w etyce - uznanie dóbr cielesnych, w metafizyce - uznanie czynników duchowych)
szkoły epikurejska i sceptycka były zbyt odrębne, by rozwinąć eklektyzm; perypatetycy stale oscylowali między różnymi poglądami i nie rozwinęli programowego eklektyzmu
doktryny eklektyczne rozwijały się w okresie cesarstwa Rzymskiego (mało twórcze środowisko filozoficzne, bazowali na zestawianiu starych idei, nie tworzyli nowych - Varron, Cyceron), zwłaszcza w Rzymie (od II p.n.e. pojawiła się moda na filozofię, wszyscy prawdziwi rzymianie należeli do jakiejś szkoły filozoficznej - Scipio Młodszy, Młodszy Katon, filolog Stilo, geograf Strabon, Scaevola - stoicy; Horacy, Wergiliusz, Owidiusz, morderca Cezara Kasjusz - epikurejczycy; Brutus - akademik, stoik; Triumwir Crassus - perypatetyk)
w tym samym czasie w cesarstwie Rzymskim rozwijały się nauki ścisłe - w Aleksandrii (stolica od III w.; „muzeum” Aleksandryjskie - wielki instytut naukowy, rzesze uczonych, biblioteka, obserwatoria; Euklides - matematyka; Apoloniusz, Eratostenes - geograf itp.) i na Sycylii (Archimedes, Arystach z Samosu - hipoteza heliocentryczna), w Aleksandrii rozwijały się też nauki humanistyczne; dopiero w I n.e. pojawiła się tam religijna metafizyka (połączenie myśli Wschodu i Zachodu)
M. TULLIUS CICERO (106 - 43 p.n.e.)
słuchał w młodości epikurejczyka, akademika i stoika, platonika
filozofię uprawiał za młodu i na starość, jako dojrzały mężczyzna zajmował się polityką
zręcznie łączył teorie pochodzące z wszystkich szkół filozoficznych, korzystał ze źródeł greckich
Imaga ss. 18, 03-05-10
Tatarkiewicz - Historia filozofii - opracowanie
CEL NEGATYWNY: obalenie fałszu, ukazanie niepewności sądów (TROPY)
ETYKA: drogą do szczęścia jest spokój, osiągany przez wstrzymywanie się od sądów; potem - należy żyć zgodnie z popędami naturalnymi i obyczajami
FIZYKA, LOGIKA: nic nie wiemy o rzeczywistości, możemy tylko przypuszczać, jaka jest (od radykalizmu do probabilizmu)
ZARZUTY WOBEC SCEPTYCYZMU: ukryty dogmatyzm, brak możliwości konsekwentnego sceptycyzmu, zgubne skutki moralne sceptycyzmu
SCEPTYCYZM A PRAKTYKA (PROBABILIZM i ZDROWY ROZSĄDEK)
W życiu najlepiej kierować się tym, do czego skłaniają nas popędy i obyczaje, nie trzeba pewności, wystarcza prawdopodobieństwo -> probabilizm
Karneades: sądy nie są pewne, ale są w różnej mierze niepewne (tylko prawdopodobne, prawdopodobne i niezaprzeczone, prawdopodobne, niezaprzeczone i sprawdzone), a jeśli sądy są prawdopodobne, to można je wypowiadać -> odejście od radykalizmu, filozofia zdrowego rozsądku
ARGUMENTY PRZECIWKO TEORIOM TEOLOGICZNYM, PRZYRODNICZYM, MATEMATYCZNYM, ETYCZNYM
Teologia: pełne sprzeczności jest pojęcie bóstwa (doskonałe musi być nieograniczone, nieograniczone musi być nieruchome, nieruchome musi być bezduszne, a bezduszne jest niedoskonałe; doskonałe musi mieć wszystkie cnoty, a niektóre cnoty, np. uleganie cierpieniom, są przejawem niedoskonałości) i pojęcie Opatrzności (jeśli czuwa tylko nad niektórymi, jest niesprawiedliwa, jeśli nad wszystkimi, to albo chce i może, albo może, a nie chce, albo chce, a nie może, albo nie chce i nie może - trzy ostatnie możliwości są niezgodne z faktem istnienia zła), dowody istnienia bóstwa są niewystarczające (przez zgodę powszechną, przez harmonię świata, przez wskazanie konsekwencji absurdalnych - wiara w Boga bez istnienia Boga)
Przyrodnictwo: sprzeczne jest pojęcie materii (rozbieżność poglądów, z czego przyjęcie wszystkich jest niemożliwe ze względu na sprzeczność, a uznanie niektórych wymagałoby kryterium, którego nie ma), przyczyny (jest współczesna ze skutkiem, albo wcześniejsza od niego, albo późniejsza - nie może być współczesna, bo nie byłaby przyczyną; nie może być wcześniejsza, bo nie miałaby łączności ze skutkiem; nie może być późniejsza, bo nie byłaby przyczyną - żadne z tych pojęć przyczyny nie jest możliwe, więc przyczyna nie może istnieć; jest albo materialna, albo niematerialna, albo ruchoma, albo nieruchoma, albo samodzielna, albo niesamodzielna - żaden z tych przypadków nie jest możliwy, więc przyczyna nie może istnieć; absurdem jest również zaprzeczanie istnieniu przyczyny -> o przyczynie nic nie można powiedzieć), ruchu, czasu i przestrzeni
Matematyka: pełna sprzecznych pojęć (np. linia rozumiana jako mnogość punktów, jako wielkość bez szerokości; płaszczyzna jako coś pozbawionego głębi)
Etyka: rozbieżność teorii i obyczajów, brak wiedzy o tym, czym jest dobro (definicje dotyczą albo tylko rzeczy związanych z dobrem, albo są ogólnikowe i dopuszczają wielość poglądów), brak rzeczy dobrych z natury na zasadzie analogii do zjawisk fizycznych;
dobro, zło jest tak samo niepoznawalne jak Bóg, przyroda, czy figury matematyczne, gdyż każdy ma inne mniemania co do tych rzeczy i nie sposób wybrać mniemania prawdziwe, dlatego najlepiej powstrzymać się od sądów;
rzeczy są niepewne, pewne są tylko zjawiska (np. pewne jest, że odczuwam coś jako ciepłe, ale to nie znaczy, że dana rzecz jest ciepła)
ARGUMENTY PRZECIWKO POZNANIU POŚREDNIEMU
ARGUMENTY PRZECIWKO MOŻLIWOŚCI DEDUKCJI
(Agrypa - 5 tropów) Poglądy są rozbieżne. Dowody są nieskończone. Postrzeżenia są względne. Przesłanki są nieudowodnione. Dowodzenie jest błędnym kołem.
(Ainezydem) Szukając dla następstw racji albo przy jakimś twierdzeniu przerywam dalsze uzasadnianie, a wtedy opieram swe dowodzenie na nieuzasadnionej przesłance (przesłanki są niedowiedzione), albo nie przerywam, ale wtedy muszę dowodzić w nieskończoność, a nieskończoność nie jest do urzeczywistnienia (dowód jest nieskończony). Ponadto konkluzja jest zawsze zawarta w przesłance (błędne koło) - np. jeśli ludzie są śmiertelni (przesłanka zawierająca wniosek), to Sokrates jest śmiertelny (wniosek), ale to wynika z samej przesłanki.
-> przesłanki nigdy nie są na tyle pewne, by na nich oprzeć rozumowanie, sam stosunek wynikania nie jest kwestionowany
ARGUMENTY PRZECIWKO MOŻLIWOŚCI INDUKCJI
Indukcja jest albo zupełna, albo niezupełna. Zupełna jest niemożliwa, niezupełna jest niepewna, więc nic nie warta.
-> wiedza wynikająca z indukcji nie jest pewna, a więc nie jest nic warta
ARGUMENTY PRZECIWKO KRYTERIOM
Istnieje wiele sprzecznych twierdzeń (ani poznanie przez postrzeżenia, ani przez pojęcia, ani dedukcja, ani indukcja nie prowadzą do twierdzeń pewnych). Nie ma wewnętrznych cech, które pozwalałyby odróżnić twierdzenie prawdziwe od fałszywego (atak na kryteria kataleptyczne stoików). Nie ma zewnętrznych twierdzeń, które mogłyby stanowić kryteria prawdy/ fałszu dla danych sprzecznych twierdzeń. Nie ma możliwości dowiedzenia danego kryterium (obalenie indukcji i dedukcji). Nie ma osoby będącej dla każdego sędzią wskazującym, co jest prawdą (jest wiele sprzecznych poglądów).
-> nie ma twierdzeń pewnych, nie można dowodzić w oparciu o kryteria, bo powszechne kryteria nie istnieją
ARGUMENTY PRZECIWKO POZNANIU BEZPOŚREDNIEMU
ARGUMENTY PRZECIWKO MOŻLIWOŚCI POZNANIA ZMYSŁOWEGO (AINEZYDEM - 10 tropów)
1. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różne gatunki istot (inne narządy) i nie sposób rozstrzygnąć, kto postrzega trafnie.
2. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różnych ludzi i nie sposób rozstrzygnąć, kto postrzega trafnie.
3. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różne narządy zmysłowe i nie sposób rozstrzygnąć, który postrzega trafnie.
4. Te same rzeczy są różnie postrzegane w zależności od subiektywnych stosunków poznającego (np. zdrowie/ choroba) i nie sposób rozstrzygnąć, kto postrzega trafnie.
5. Ta sama rzecz jest różnie postrzegana w zależności od położenia i od odległości od postrzegającego (np. wiosło może być pokazane poziomo lub pionowo) i nie sposób rozstrzygnąć, który obraz jest prawdziwy.
6. Rzeczy są postrzegane nie bezpośrednio, lecz przez środowisko, znajdujące się między nim a postrzegającym, więc nie ma czystego poznania rzeczy.
7. Te same rzeczy wywołują różne postrzeżenia w zależności od tego, w jakiej występują ilości i jakim układzie (piasek w małej ilości jest szorstki, w dużej - miękki) i nie wiadomo, które postrzeżenie jest prawdziwe.
8. Wszelkie postrzeżenia są względne i zależne od natury postrzegającego i warunków, w jakich się znajduje rzecz postrzegana.
9. Rzeczy są postrzegane inaczej w zależności od tego, czy już przedtem i jak często przedtem były postrzegane.
10. Sąd człowieka o rzeczach jest zależny od jego wychowania, obyczajów, wiary, przekonań.
-> postrzeżenia są względne, zależą od warunków podmiotowych (1-4) i przedmiotowych (5 - 10), postrzeżeniom nie można ufać
ARGUMENTY PRZECIWKO MOŻLIWOŚCI POZNANIA PRZEZ POJĘCIA
Przedmiotem poznania przez pojęcia ma być gatunek (pojęcia są ogólne), a gatunek albo obejmuje wszystkie podpadające pod niego jednostki, albo nie.
Gdyby gatunek nie obejmował wszystkich jednostek pod niego podpadających, nie byłby gatunkiem -> niemożliwe.
Gdyby gatunek obejmował wszystkie podpadające pod niego jednostki, musiałby posiadać własności ich wszystkich (np. drzewo musiałoby mieć właściwości kasztana i olchy, mieć liście kanciaste i okrągłe itp., więc musiałby zawierać własności sprzeczne z sobą) -> niemożliwe
->pojęcia ogólne, odnoszące się do gatunków, nie mają przedmiotu i nic przez nie nie poznajemy, gdyż gatunek jest czymś sprzecznym i nie istniejącym
NIEMOŻLIWOŚĆ WIEDZY
1. Wszystkie sądy naukowe są niepewne, gdyż nie dotyczą zjawisk, lecz ich realnej przyczyny, a tej niepodobna poznać (np. prawdziwy jest sąd, iż jem coś słodkiego, ale z tego nie wynika, iż miód jest słodki).
2. Z dwóch sprzecznych sądów naukowych żaden nie jest pewniejszy, dlatego nie ma żadnej pewności co do jego prawdziwości -> hasło „nie więcej” (izostenia, „równosilność sądów” - żaden sąd nie jest logicznie silniejszy, czyli pewniejszy od innych)
3. Sądy naukowe można zbijać za pomocą „tropów” (sposoby zbijania, argumenty) [koncepcja tropów była rozbudowywana przez wielu sceptyków]
Klasyczne tropy [Menodot + uzupelnienie]:
punkt wyjścia: wszelkie twierdzenie, jeśli ma być pewne, musi być pewne bezpośrednio bądź pośrednio;
bezpośredniej pewności nie ma wobec rozbieżności i względności poglądów -> relatywizm
[nie ma pewności ani przez postrzeżenia, ani przez pojęcia]
pośredniej pewności nie ma wobec braku bezpośrednio pewnych twierdzeń, które mogłyby służyć jako przesłanki dowodów
[nie ma pewności ani przez dedukcję, ani przez indukcję, ani przez zastosowanie kryteriów]
ETYKA (część typowa dla epoki - etyka i eudajmonizm)
Cel życia człowieka to szczęście.
Szczęście leży w spokoju.
Spokój zapewnia postawa sceptyczna, czyli powściągliwość.
Powściągliwość pojawia się, gdy sobie uświadomimy, że nie jesteśmy zdolni do trafnego rozstrzygania jakiejkolwiek kwestii i nie zabieramy w niczym głosu.
EPISTEMOLOGIA (część stanowiąca o oryginalności sceptycyzmu)
Nie wiemy, jakie są własności rzeczy.
Musimy powstrzymywać się od sądów o rzeczach.
Powstrzymywanie się od sądów daje spokój i szczęście.
-> podstawa do krytyki wiedzy i wykazania, iż wiedza jest niemożliwa (rozwinęli to późniejsi sceptycy, z powściągliwości przechodząc do „zaczepności”, atakowania)
ŹRÓDŁA: kult życia i pragnienie szczęścia + trzeźwa postawa umysłu ufającego temu, co bezpośrednio dane
ETYKA: hedonizm (szczęście oparte na przyjemności to cel życia, do przyjemności wystarcza brak cierpienia, w tym celu trzeba żyć rozumnie, uwolnić się od potrzeb i potrzeby ich zaspokajania, uwolnić się od irracjonalnych lęków przed niemożliwością szczęścia, cierpieniem, bogami, śmiercią - > temu służy logika i etyka), ważne są tylko dobra doczesne, człowiek jest odpowiedzialny za swoje szczęście i nieszczęście, spokój to najdoskonalszy stan człowieka, oświecenie umysłu to jedyny środek do osiągnięcia spokoju, szczęście jest egoistyczne, ale jego osiągnięcie służy szczęściu ogółu
FIZYKA: materializm, atomizm, mechanicyzm (świat jest materialny, nie ma bogów ani życia po śmierci) - wszelki byt jest cielesny, ciała są zbudowane z atomów, zdarzenia uwarunkowane przyczynowo, przyczyny są mechaniczne
LOGIKA: sensualizm (źródłem i kryterium poznania są zmysły, błędy wynikają z niedoskonałości podobizn docierających do zmysłów i sądów opartych na podobiznach, drogą dochodzenia do wiedzy jest indukcja oparta na wiedzy zmysłowej), poznanie ma na celu oświecenie umysłu i zapewnienie człowiekowi spokoju, koniecznego do szczęścia
LOGIKA INDUKCYJNA („przepis” na dochodzenie do pojęć)
1. Należy wnioskować stosując indukcję, dochodzić do pojęć na podstawie podobieństwa jednych rzeczy do drugich.
Arystoteles i stoicy stosowali dedukcję, a nie indukcję.
2. Wnioskować można zarówno o rzeczach dostrzeganych bezpośrednio (wrażenia), jak i o rzeczach, których nie postrzegamy bezpośrednio.
Sceptycy zarzucali epikurejczykom dogmatyzm (przyjmowanie pewnych rzeczy za pewne, choć są one nam niedostępne)
DROGA POWSTAWANIA POJĘĆ OGÓLNYCH (INDUKCJA EPIKUREJSKA)
postrzeżenie -> praca umysłowa (rolę odgrywa wyobraźnia, pamięć, myśl): wypadek, analogia, podobieństwo, synteza -> wyobrażenia typowe -> pojęcia, sądy i przypuszczenia -> powszechne i niezbędne własności rzeczy
SENSUALIZM PSYCHOLOGICZNY (psychologiczny opis dochodzenia do pojęć na bazie wrażeń)
1. Wrażenia zmysłowe (postrzeżenia) są kryterium poznania, ale również źródłem poznania.
2. Na bazie postrzeżeń w umyśle powstają pojęcia, w czym uczestniczy wyobraźnia, pamięć, myśl.
3. Umysł stosuje wypadek, analogię, podobieństwo, syntezę, tworząc wyobrażenia typowe, następnie pojęcia, sądy i przypuszczenia, a ostatecznie znajduje powszechne i niezbędne własności rzeczy.
TEORIA PODOBIZN
Droga poznania (teoria podobizn)
rzecz -> podobizna (odrywa się od rzeczy i trafia do narządów) i jej postrzeżenie -> sąd
SENSUALIZM EPISTEMOLOGICZNY (wrażenia jako kryterium poznania)
1. Wszystkie wrażenia (postrzeżenia) są odbiciem rzeczywistości, są prawdziwe, jasne i oczywiste (nawet wrażenia osób obłąkanych, chorych). -> sensualizm absolutny; Stanowią one miarę wszelkiego poznania - są kryteriami poznania (na ich bazie wnioskujemy o rzeczach, których nie postrzegamy bezpośrednio)
U Stoików - tylko niektóre wrażenia są kryterium poznania.
3. Błędy i złudzenia w poznaniu wynikają z błędności sądu opartego na podobiźnie, a nie z błędności postrzeżeń, które oparte są na podobiznach (wynikają z nieuwzględnienia faktu, iż podobizna nie zawsze oddaje samą rzecz)
4. Błędność sądu wynika z faktu, iż nie uwzględnia się, że podobizny:
zmieniają się w drodze,
zderzają się z innymi tworząc zespoły podobizn,
nie zawsze są przepuszczane przez narządy.
5. Postrzeżenia zmysłowe, jak i uczucia zmysłowe (przyjemność, przykrość itd.) nigdy nie mylą, błędy pojawiają się, gdy na podstawie postrzeżeń formułujemy sądy, nie uwzględniając faktu, iż postrzeżenia dotyczą tylko niepewnych podobizn.
LOGIKA - ZAŁOŻENIA
Cel logiki (kryteriologia, kanonika - gr. kanon: miara, kryterium) - pomaga rozróżnić prawdę od fałszu, a przez to uwalnia człowieka od przesądów, które są źródłem szczęścia
INNE ZAGADNIENIA ETYCZNE
Szczęście leży w samym człowieku, a nie poza nim.
Kultura pomaga człowiekowi osiągać szczęście, gdyż zapewnia mu spokój wobec natury (przyrody i innych ludzi), w stanie pierwotnym człowiek nie był szczęśliwy, bo podlegał licznym lękom
Inni wierzyli w „wiek złoty” - pierwotny stan, w którym człowiek był szczęśliwy
BOGOWIE I DUSZA (ŹRÓDŁA NIEPOKOJU) NA TLE KONCEPCJI PRZYRODY
1. Przyroda tłumaczy się sama, bez udziału bóstw - bogowie istnieją, ale w pozaświatach i nie wtrącają się do losów świata, gdyż to wymagałoby troski, nie do pogodzenia z niezmąconym spokojem świata doskonałego i szczęśliwego bogów, a jeśli się nie wtrącają, to nie ma potrzeby obawiać się ich
2. Dusza, ponieważ istnieje (jest rzeczywista i czynna), musi być cielesna, ale jest innej natury niż ciało (płynna, koliod rozprowadzony w całym ciele, niczym ciepło), jest zbudowana z innych atomów niż ciało (dusza, jak wszystko cielesne, jest w ruchu, wynikiem tego ruchu są wszystkie jej funkcje - życie, świadomość, wrażenia i postrzeżenia; zawiera 4 typy atomów „duszy”- są źródłem spokoju, ruchu, ciepła, czynności psychicznych), jest zniszczalna jak wszystko, co cielesne, a jeśli wiara w nieśmiertelność jest złudzeniem, to nie warto przejmować się śmiercią (wraz ze śmiercią kończy się odczuwanie dobra i zła, nie ma wtedy przyjemności ani cierpienia, trzeba więc koncentrować się na życiu doczesnym - jedyne, jakie nam jest dane)
ŚWIAT (PRZYRODA) -> MATERIALIZM, ATOMIZM, KAUZALIZM, SENSUALIZM
1. Przyroda jest czysto materialna, nie istnieje nic poza ciałami i pustą przestrzenia.
2. Ciała składają się z mnogości niezależnych od siebie atomów -> atomizm
Atomy poruszają się z powodu ich ciężaru (ruch ma przyczynę, ale nie ma celu), zróżnicowane układy mają charakter czysto mechaniczny, wynikają z odchylenia ruchu atoimów od pionu.-> kauzalizm, mechanicyzm
Atomizm, przejęty od Demokryt. Przeciwieństwo Platona (dualizm świata materialnego i idealnego lub monizm idealistyczny), Arystotelesa (materializm, ale wewnętrznie dualistyczny - materia + forma substancjalna), Stoików (świat to organiczna całość, finalizm, dynamizm i hylozoizm)
3. Postrzegamy atomy, zespoły atomów, własności atomów (wielkość, kształt) i własności własności (np. czas, jakości zmysłowe - istnieją realnie)
Różnica w stosunku do Demokryta: wszelkie własności nie będące własnościami atomów powstają w umysłach, są subiektywne
FIZYKA - ZAŁOŻENIA
Cel fizyki - wytłumaczyć świat tak, by uspokoić umysł (ukazać, że przyroda nie jest groźna), gdyż to pozwala na odczuwanie przyjemności i wzmaga szczęście (cel życia)
LUDZKIE OBAWY A ICH BEZZASADNOŚĆ
4 obawy, unieszczęśliwiające człowieka (uniemożliwiające doznawanie przyjemności i szczęścia):
przed niemożnością osiągnięcia szczęścia (do szczęścia wystarczy rozumność)
przed cierpieniem (cierpienia są albo silne i krótkotrwałe, albo słabe i długotrwałe i można je przeżyć, najgorsze jest zresztą nie cierpienie, ale lęk przed nim)
-> obawy nieuzasadnione (etyka): szczęście wynika z natury, do szczęścia wystarcza brak cierpień, cierpienia wynikają z potrzeb, wystarczy więc wyzbyć się potrzeb, a przez to cierpienia, aby osiągnąć szczęście, czyli trzeba żyć rozumnie
przed bogami (bogowie nie mieszają się w sprawy ludzkie)
przed śmiercią (śmierć nas nie dotyczy, bo gdy ona jest, nas nie ma)
-> obawy nieuzasadnione (fizyka): bogowie nie wtrącają się w sprawy ludzi, więc nie ma co się nimi przejmować; śmierć oznacza koniec przyjemności i cierpień, nie ma więc dla człowieka znaczenia (póki jesteśmy, nie ma śmierci, odkąd jest śmierć, nie ma nas)
CNOTA I ROZUM A CEL ŻYCIA (SZCZĘŚCIE POPRZEZ PRZYJEMNOŚCI) I EGOIZM
1. Cnota (moralność, cnotliwe postępowanie) jest środkiem do szczęścia (przyjemności) i warto o nią z tego powodu zabiegać, ale nie jest celem sama w sobie (człowiek cnotliwy jest równocześnie szczęśliwy, więc warto być cnotliwym).
2. Rozum jest również środkiem do szczęścia (przyjemności), gdyż służy wybieraniu przyjemności i kieruje myślami tak, by nie zakłócały one spokoju wynikającego z życia (niepotrzebne myśli - o bogach, nieuchronnej śmierci itp.) - rozum ma wytłumaczyć świat tak, by nie budził on niepotrzebnego lęku (stąd ontologia/ fizyka, logika)!!!
3. Przyjemność dająca szczęście jest celem nadrzędnym każdego człowieka. Człowiek żyjący zgodnie z naturą jest rozumnym egoistą.
Na takim założeniu (realistycznym) trzeba oprzeć sprawy ludzkie, moralność, prawo, ustrój społeczny, serdeczne stosunki międzyludzkie.
PRZYJEMNOŚĆ WEWNĘTRZNA I PRZYJEMNOŚCI ZEWNĘTRZNE A CEL ŻYCIA (SZCZĘŚCIE)
1. Celem życia ludzkiego jest szczęście, polegające na doznawaniu przyjemności.
Przyjemność negatywna (radość życia), oparta na braku potrzeb i braku konieczności ich zaspokajania, zapewnia wolność od cierpienia.
Przyjemności pozytywne (zewnętrzne), oparte na potrzebach i braku pewności ich zaspokajania, łączą się z cierpieniem.
Negatywna przyjemność (radość życia) jest wyższa i jest właściwym celem życia. Polega na unikaniu cierpienia poprzez wyzbywanie się potrzeb.
Przyjemność pozytywna (zewnętrzna) jest jedynie środkiem do celu, ma zagłuszać cierpienia.
Z przyjemności należy wybierać te, które nie pociągają za sobą cierpień.
2. Przyjemności nie różnią się jakością, lecz natężeniem (coś jest mniej lub bardziej przyjemne), wszystkie przyjemności (negatywna i pozytywne - fizyczne i duchowe) są jednej natury
Mimo że przyjemności nie różnią się jakością, warto zabiegać o radości duchowe, kultywować przyjaźń i szlachetne, wysubtelnione życie (zabiegać o skromne przyjemności, które są jednocześnie największymi przyjemnościami)
CEL ŻYCIA - SZCZĘŚCIE OPARTE NA PRZYJEMNOŚCI (HEDONIZM)
1. Cel życia człowieka to szczęście, rozumiane jako życie możliwie najlepsze. Szczęście to najwyższe dobro [-> eudajmonizm?]
2. Szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście - na doznawaniu cierpień. -> hedonizm
Punkt wyjścia jak i w innych systemach etycznych, które za cel życia stawiały szczęście i zastanawiały się, czym ono jest i jak je osiągnąć [u Sokratesa: cnota = wiedza, u cyników: cnota = niezależność i samowystarczalność; u cyrenaików: przyjemność; u stoików: cnota = mądrość = obojętność]
3. Doskonałość ma charakter hedonistyczny.
Nawiązanie do Arystypa, ale koncepcja Epikura była dużo bardziej złożona i miała nowe podstawy
PRZYJEMNOŚCI ZEWNĘTRZNE - DOBRA ZEWNĘTRZNE, CZYLI INNE SKŁADNIKI SZCZĘŚCIA (OBOK RADOŚCI ŻYCIA) -> przyjemności pozytywne
1. Przyjemności powodowane czynnikami zewnętrznymi wymagają działania pozytywnych przyczyn (do przyjemności wynikającej z życia wystarcza brak negatywnych przyczyn).
2. Przyjemności zewnętrzne zależą od okoliczności, są zdane na los szczęścia i niepewność (przyjemność wynikająca z życia jest dana z natury).
3. Pojawiają się, gdy ma się potrzeby i się je zaspokaja (do przyjemności wynikającej z życia wystarcza brak potrzeb i niepewności wynikającej z konieczności ich zaspokajania)
4. Przyjemności zewnętrzne mają charakter pozytywny (zależą od bodźców i zmian)
5. Dzielą się na:
fizyczne (cielesne) - bardziej zasadnicze, gdyż są podstawą przyjemności duchowych (bez życia nie ma duchowości, która też jest materialna), dotyczą wyłącznie teraźniejszości
duchowe - wyższe, gdyż dają więcej przyjemności (dusza obejmuje wyobraźnią również przeszłość i przyszłość, a nie tylko teraźniejszość)
RADOŚĆ ŻYCIA - DOBRO WEWNĘTRZNE JAKO PODSTAWOWY SKŁADNIK SZCZĘŚCIA (KULT ŻYCIA) -> przyjemność negatywna
1. Człowiek w stanie natury odczuwa przyjemność (życie to stan przyjemny, jest radością - to radość wrodzona i niezawodna), do szczęścia wystarcza mu więc brak cierpienia (brak cierpienia jest już przyjemny).
2. Podstawą szczęścia jest zdrowe ciało i spokojna dusza -> kult życia i hedonizm
3. Jedynym dobrem, które człowiek naprawdę posiada, jest życie, dobro wewnętrzne (jedyna droga osiągania dobra najwyższego - szczęścia), będące podstawą odczuwania przyjemności i szczęścia; jest ono znikome (przemijające i jednorazowe) i dlaczego trzeba go używać docześnie i od razu, bo po śmierci nie ma nic
4. Przyjemność wynikająca z życia ma charakter negatywny (to spokój, nie zakłócany przez bodźce i zmiany)
cel człowieka - szczęście -> eudajmonizm
szczęście - życie przyjemne -> hedonizm
podstawowa droga do szczęścia - radość życia (życie przyjemne, unikanie cierpień - nieszczęść) -> kult życia
PODSTAWA - połączenie materializmu z racjonalizmem (materię bierną przenika pneuma, materia czynna):
jedyny byt rzeczywisty to materialna natura, jest miarą dobra w etyce i kryterium prawdy w logice
natura materialna jest zarazem racjonalna, podlega prawom rozumu
ŚWIAT - materialistyczny monizm , z tym że materia jest żywa, rozumna, boska (świat jest jednolity, to wielki organizm, żywy i rozumny, rozwijający się, połączony przyczynowo) -> hilozoizm, finalizm, panteizm
ETYKA - cel życia człowieka to cnota (moralizm), cnota jest równoznaczna ze szczęściem, cnota oznacza zgodność z naturą, czyli rozumem; mędrzec to człowiek niezależny, wolny, bogaty; dobre jest to, co ma dobre intencje (zgodne z rozumem); APATIA - stan oznaczający wolność od afektów (namiętności), co pozwala na życie zgodne z rozumem
ETYKA SPOŁECZNA -
LOGIKA - druga wielka koncepcja obok Arystotelesa; istnieją postrzeżenia naturalne i powszechne (ale nie wrodzone - oparte na postrzeżeniach), postrzeżenia kataleptyczne to postrzeżenia prawdziwe, nie wymagające uzasadnienia, sąd to uznanie postrzeżenia (sądy kataleptyczne to sądy słuszne i oczywiste), sądy (a nie pojęcia) to podstawowa jednostka logiczna - wnioskujemy z nich dedukcyjnie (?)
STOICYZM - kojarzy się z surowością etyczną (ktoś jest albo dobry, albo zły, nie ma stopni pośrednich), z obojętnością (wolnością od namiętności)
LOGIKA STOIKÓW
1. Stworzyli drugi wielki starożytny system logiki formalnej (obok Arystotelesa)
2. Skoncentrowali się na podmiocie poznania (a nie przedmiocie, jak dotychczas czyniono w Grecji).
3. Stworzyli pojęcia: oczywistość, świadomość, przeciwstawienie bliskie współczesnemu rozróżnieniu podmiot - przedmiot
SĄDY (ODRĘBNA WŁADZA POZNAWCZA) I LOGIKA FORMALNA
1. Sądy oparte są na postrzeżeniach. Sądzenie polega na uznawaniu postrzeżenia.
2. Sądy oparte na postrzeżeniach kataleptycznych to sądy, które uznają postrzeżenia kataleptyczne, czyli postrzeżenia, których nie można nie uznać, sądy te są słuszne i oczywiste -> sądy kataleptyczne
3. Sądy to nierozkładalna całość, stanowią jednostkę logiczną (podstawa sądów: postrzeżenia prawdziwe i fałszywe, których nie można rozbić na części) -> proporcjonalne traktowanie logiki
4. Podstawowy sąd logiczny to sąd hipotetyczny (Jeżeli A, to B); sądy dzielimy na kopulatywne, hipotetyczne, dysjunktywne
U Arystotelesa: sądy są połączeniem terminów, jednostką logiczną jest termin, podstawowy sąd do sąd kategoryczny (S jest P)
WIEDZA
1. Nie ma wiedzy apriorycznej, cała wiedza pochodzi ze zmysłów -> sensualizm
2. Postrzeżenie to odciśnięcie przedmiotów w duszy lub zmiany w duszy (Chryzyp) - wtedy jedyne, co postrzegamy, to nie rzeczy, nie stany duszy, lecz zmiany w niej.
3. Postrzeżenie to podstawa wiedzy, na bazie postrzeżeń kształtują się pojęcia:
naturalne (wytwarzane automatycznie przez umysł) - odpowiadające specjalnie naturze ludzkiej (np. Bóg, dobro): są naturalne, powszechne, ale nie wrodzone,
świadome (wytwarzane na drodze refleksji)
Rozum to podstawowe narzędzie formułowania pojęć, ale nie ma pojęć wrodzonych.
KRYTERIA PRAWDY (PRAWDZIWOŚĆ POSTRZEŻEŃ)
1. Istnieją postrzeżęnia zmysłowe, które nie wymagają uzasadnienia, są prawdziwe i stanowią kryterium prawdziwości innych postrzeżeń - są to postrzeżenia dokonywane w normalnym stanie, z odpowiedniej odległości, odpowiednio długo trwające i sprawdzane przez inne postrzeżenia; to postrzeżenia bezpośrednio i niezawodnie prawdziwe -> postrzeżenia kataleptyczne
U Eplkurejczyków wszystkie postrzeżenia były prawdziwe.
2. Postrzeżenia, które nie są kataleptyczne, wymagają kryterium, którym są sądy kataleptyczne.
LOGIKA JAKO NAUKA
Logika - nauka o logosie, o znaku i o tym, co znak oznacza.
Logika obejmowała nauki:
o mowie: retoryka, gramatyka
o rozumie: dialektyka (o prawdziwości oznaczonego)
Stoicy jako pierwsi użyli słowa „logika”, i to w szerokim znaczeniu, obejmując nauki określane wcześniej jako dialektyka, analityka, topika i to, co współcześni nazywali kanoniką (naukę o kryterium prawdy).
Sens logiki: pozwala dochodzić do wiedzy, cnota jest oparta na wiedzy; mędrzec powinien być dialektykiem
CNOTA = DOBRO JEDYNE I NAJWYŻSZE = DOBRO SAMOWYSTARCZALNE = SZCZĘŚCIE = NIEZALEŻNOŚĆ, MĄDROŚĆ, BOGACTWO = CEL ŻYCIA CZŁOWIEKA [MORALIZM]
CNOTA = ŻYCIE ZGODNE Z NATURĄ = WOLNOŚĆ I ROZUMNOŚĆ = APATIA (OBOJĘTNOŚĆ NA WSZYSTKO POZA CNOTĄ, WOLNOŚĆ OD AFEKTÓW) [NATURALIZM]
RZECZY DOBRE = CNOTA I CZYNY MAJĄCE NA CELU CNOTĘ (ROZUMNE)
RZECZY ZŁE = PRZECIWIEŃSTWO CNOTY I CZYNY BEZROZUMNE
RZECZY OBOJĘTNE = RZECZY ANI DOBRE, ANI ZŁE, MOGĄCE BYĆ GODNE WYBORU LUB NIE
CZŁOWIEK CNOTLIWY/ DOBRY = APATYCZNY MĘDRZEC (ŻYJĄCY ZGODNIE Z ROZUMEM, WOLNY OD AFEKTÓW)
ŻYCIE CNOTLIWE A ŻYCIE SPOŁECZNE, KOSMOPOLITYZM
Ludzie mają namiętności, które mają charakter egoistyczny. Rozum przezwycięża namiętności i egoizm ludzi, jest podstawą wspólnego życia ludzi.
Życie cnotliwe - życie wśród ludzi
kto jest cnotliwy (sprawiedliwość, mądrość, męstwo), ten nie widzi przeciwieństwa między swoimi interesami a interesami społecznymi
Społeczeństwo - organiczny zespół, tworzony przez państwo (władzę).
Człowiek - jednostka otoczona kręgami (ciało, krewni, towarzysze, naród, ludzkość), znajduje się w ich centrum.
Ideał - człowiek sprowadza otaczające go kręgi do środka, osiąga z innymi taką samą bliskość, jak z sobą samym
należy być obojętnym dla dóbr nie będących cnotą, ale nie należy być obojętnym dla ludzi.
Życie cnotliwe (zgodne z naturą) to życie wśród ludzi, oznacza bliskość w stosunku do innych taką samą, jak w stosunku do samego siebie. Ludzie mają wszyscy jedną naturę. Dlatego niepotrzebne są granice, niepotrzebne wszelkie podziały między ludźmi, gdyż wszyscy ludzie powinni żyć cnotliwie i w związku z tym w bliskości.
kosmopolityzm
Ideały kosmopolityczne przejęli stoicy od cyników
DOBRO A INTENCJE
Czyn dobry (moralny, cnotliwy) - czyn mający na celu cnotę, mający dobre intencje (nawet jeżeli inni uznają go za haniebny); dla obserwatora, nie znającego intencji, trudne jest ocenienie czynu
Czyn mający zewnętrzne cechy moralności - słuszny
Czyn mający wewnętrzną dobrą intencję - zacne
U Kanta: rozróżnił czyny legalne i moralne
DOBRO, ZŁO, RZECZY OBOJĘTNE
CNOTA to DOBRO JEDYNE, samowystarczalne (do szczęścia), wszystko poza nią nie jest dobrem - jest złem lub jest obojętne
Dobro oznacza rozumność
wartość cnoty (i jej przejawów - sprawiedliwość, mądrość, męstwo) jest bezwzględna i jest ona celem sama w sobie
czyny mające na celu cnotę to czyny cnotliwe
RZECZY OBOJĘTNE- nietrwałe, znikome, należy je ignorować, gdyż ich pożądanie może prowadzić do nieszczęścia (np. bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, zdrowie, życie)
Z rzeczy obojętnych (dobra i zła rzekome - nie są ani prawdziwym dobrem, ani prawdziwym złem) można robić dobry lub zły użytek kierując się rozumem (rozum powinien wybierać między nimi, tworzyć reguły operowania nimi i wybierania, licząc się z cielesną naturą człowieka), są z tego powodu zróżnicowane (godne wyboru i niegodne wyboru):
godne wyboru (proegmena) - duchowe (talenty, pamięć, bystrość itp.), cielesne (sprawność narządów, życie itp.), zewnętrzne (dzieci, rodzice, miłość ludzka, umiarkowana majętność itp.) -> najwyższe są duchowe
niegodne wyboru (apoproegmena)
wartość proegmenów jest względna, zależy od tego, czy przyczyniają się do cnoty (np. bogactwo dane przez los ma wartość, ale bogactwo, którego się nie ma, jest obojętne)
czyny mające na celu progemeny mogą być „odpowiednie”, jeśli nie są sprzeczne z cnotą
RZECZY ZŁE- niezgodne z rozumem, cnotą, naturą.
Źródło zła: afekty, silniejsze od rozumu (namiętności), wg Zenona to bezrozumne poruszenia duszy i przeciwne ludzkiej naturze, wyróżniamy 4 podstawowe:
zawiść i pożądliwość - zabiegają o rzekome dobra (rzeczy obojętne)
smutek, obawa - stronią od rzekomego zła
na podłożu afektów wytwarzają się stany trwałe, będące chorobą duszy (np. skąpstwo, mizantropia); afekty są niezgodne z naturą, należy się ich wyzbywać
postępowanie mające na celu wyzbywanie się afektów = apatia, beznamiętność
Mędrzec to przede wszystkim człowiek apatyczny - wyzbywa się afektów (namiętności - niezgodne z rozumem), obojętnieje na dobra życiowe, kieruje się rozumem; dążący przez to do jedynego prawdziwego dobra - cnoty, wybierający wyłącznie rzeczy obojętne godne wyboru (proegmeny)
APATIA =>NAJBLIŻSZY CEL ŻYCIA MORALNEGO (CNOTLIWEGO, DOBREGO)
CZŁOWIEK A CNOTA
1. Ideał człowieka: mędrzec, żyjący zgodnie z naturą = cnotliwy = dobry = szczęśliwy = rozumny = wolny = niezależny = bogaty (posiada to, co naprawdę cenne - cnotę)
2. Przeciwieństwo: szaleniec = zły, nieszczęśliwy, niewolnik, nędzarz
3. Człowiek jest albo mędrcem, albo szaleńcem, jest dobry albo zły - nie ma stopni pośrednich (albo się ma cnotę, albo nie ma się jej wcale), gdyż cnota jest niepodzielna i jedna, przejawia się we wszystkich zachowaniach (przejawy cnoty (dobra, rozumności): np. sprawiedliwość, męstwo, roztropność)
CNOTA A DOBRO
1. Cnota jest dobrem najwyższym, jedynym prawdziwym i wystarczającym do szczęścia.
2. Dobro oznacza naturę, wolność, rozum, niezależność, mądrość, szczęście
CNOTA = DOBRO = NATURA, ROZUM, WOLNOŚĆ, NIEZALEŻNOŚĆ, MĄDROŚC, SZCZĘŚCIE
NATURALIZM
1. Cnota oznacza życie zgodne z naturą - natura jest rozumna, harmonijna, boska i życie człowieka powinno być do niej dostosowane.
2. Życie zgodne z naturą to życie wolne, oznaczające wolność od wszystkiego, co nie jest koniecznością (naturą) i życie rozumne, gdyż rozum, a nie namiętności, stanowią naturę człowieka i wszystkiego, co jest (cnota = rozsądek, wiedza, rozum)
CNOTA = ŻYCIE ZGODNE Z NATURĄ = WOLNOŚĆ, ROZUM
MORALIZM
1. Cel życia człowieka to szczęście, osiągane przez cnotę. Kto jest cnotliwy, jest szczęśliwy; Kto jest szczęśliwy, ten jest cnotliwy -> moralizm, eudajmonizm - cel życia człowieka to cnota równoznaczna ze szczęściem
SZCZĘŚCIE = CNOTA
Pogląd zaczerpnięty od Sokratesa o nierozdzielności szczęścia i cnoty
2. Szczęścia nie można być pewnym, dopóki zależy ono od zewnętrznych okoliczności, gdyż rzeczy zewnętrzne nigdy do końca nie zależą od człowieka. Szczęście jest pewne tylko wtedy, gdy nie zależy od zewnętrznych okoliczności, w tym celu człowiek musi uniezależnić się od zewnętrznych okoliczności.
NIEZALEŻNOŚĆ
3. Drogą uniezależniania się jest wyrzekanie się wszystkiego, co zewnętrzne- to pewna życiowa mądrość polegająca na zrozumieniu, że aby wszystko mieć, trzeba się wszystkiego wyrzec.
MĄDROŚĆ SKIEROWANA DO WNĘTRZNA
4. Z mądrości wynika dążenie do zabiegania wyłącznie o dobra wewnętrzne, zależne od człowieka, czyli do cnoty
CNOTA = DOBRO WEWNĘTRZNE
Cnota to dobro wewnętrzne, najwyższe i jedyne prawdziwe, wynikające z mądrości, polegające na niezależności, wystarczające do szczęścia,
SZCZĘŚCIE => CNOTA = CEL ŻYCIA CZŁOWIEKA = NIEZALEŻNOŚĆ, MĄDROŚĆ, DOBRO WEWNĘTRZNE - NAJWYŻSZE I JEDYNE PRAWDZIWE
DZIEJE WSZECHŚWIATA, CEL WSZECHŚWIATA I CZŁOWIEKA
Początek świata: boska pneuma, żywa i ognista materia (pramateria)
Odgrywała w koncepcji Stoików tą samą rolę, co u Heraklita
Następnie pneuma różnicuje się:
z pneumy najpierw powstały trzy żywioły: woda, ziemia, powietrze
potem pramateria różnicuje się coraz bardziej
Ostatecznie wszystkie różnice giną ponownie jedności i następuje pożar świata (co z ognie powstało, w ogniu ginie) i historia zaczyna się od początku
Cel świata (jest boski, rozumny, celowy, żywy) - istoty, w których pramateria dochodzi do najwyższego napięcia i doskonałości, czyli istoty rozumne, bogowie i ludzie mający duszę (zawierają ruch toniczny o wysokim napięciu, co daje im trwałość większą od ciał - tym bardziej, im bardziej są doskonałe)
Cel człowieka - ma żyć zgodnie ze wszechświatem i być wiernym prawu, które całą naturą rządzi (pneumie - rozumnej i boskiej), wtedy poziom napięcia w jego duszy wzrasta (poziom pneumy), co daje duszy trwałość, u mędrców dusze trwają aż po pożar świata
WSZECHŚWIAT
wszechświat jest jednorodny - to materia zawierająca ruch, pneuma jest również materią -> monizm, materializm, hilozoizm
Różnica w stosunku do dualizmu Platona (idee - rzeczy) i Arystotelesa (materia - forma)
wszystkie ciała są czynne, nie ma ciał bezwładnych (materia ma w sobie źródło ruchu i życia) -> dynamizm
Różnica w stosunku do materializmu Demokryta, który był mechanicystyczny, a nie dynamiczny
wszechświat ma jedną przyczynę (pneuma - zalążek określający kierunek zmian), wszystkie zjawiska są jednej natury, koleje świata to jednolity proces -> finalizm, konieczność
Różnica w stosunku do mechanizmu Demokryta, u którego zjawiska miały przyczyny, ale nie miały celu
wszechświat jest rozumny, gdyż pneuma jest rozumna, działa celowo- rozum to siła kosmiczna, naturalna, przenika wszystko -> racjonalizm
Różnica w stosunku do pojmowania rozumu jako czegoś nadprzyrodzonego
wszechświat jest boskiej natury, gdyż pneuma jest boskiej natury (wieczna, nieskończona, nieograniczona), nie ma nic poza wszechświatem, który jest identyczny z bóstwem -> panteizm
Różnica w stosunku do koncepcji Platona i Arystotelesa, gdzie powyższe cechy przypisywane są bóstwu, ideom, duszy, rozumowi, ale nie materii
świat jest niczym wielki organizm - jest całością, wielką i jednorodną, żywą, rozumną, celową, (organistyczna koncepcja przyrody),
ponadto jest nieograniczony, wieczny i nieskończony, nie istnieje nic poza nim, czyli jest boskiej natury (materia ma własności przypisywane zazwyczaj duszy, bogu, rozumowi), bóstwo jest identyczne ze wszechświatem
BUDOWA BYTU (CIAŁ MATERIALNYCH)
Ciało materialne = materia (pierwiastek bierny, nieokreślony jakościowo) + forma materialna/ pneuma (pierwiastek czynny, stanowiący o jakości - subtelny rodzaj materii, podobny do ognia i powietrza, tchnienie)
Za Arystotelesem, z tym że forma jest tej samej natury co materia (jest materialna, a nie pojęciowa), natomiast jej natura podobna jest do ognia Heraklita
Pneuma (forma materialna)
jest obecna w całej biernej materii i przenikając ją niczym ogień żelazo, kształtuje ją
jest wszędzie taka sama, tylko w różnym natężeniu - stanowi o własnościach rzeczy (różne w zależności od natężenia): od „natury” roślinnej, przez „duszę” zwierzęcą, po „rozum” ludzki
jest materią czynną, zawierającą siłę, ruch toniczny - pewne napięcie materii, wewnętrzny stan rzeczy, od jego intensywności zależy stan pneumy i własności rzeczy -> hilozoizm (nierozłączność materii i ruchu, siły)
jest przyczyną wszystkiego (ruch nie jest możliwy bez przyczyny, przyczyna musi być cielesna i czynna, więc musi być pneumą), jest rozumna (jest w rzeczach zalążkiem, prowadzącym do konkretnego celu) -> konieczność, racjonalność, finalizm (celowość)
jest rozumna (wieczna, nieograniczona, nieskończona) -> panteizm
pneuma to materia, subtelniejsza od materii biernej, zawierająca siłę, przenikająca wszystko, decydująca o własnościach rzeczy, rozumna, celowa, boska
BYT, NIEBYT, ŚWIAT, POJĘCIA OGÓLNE
Byt - ciała materialne (w tym: dusza, własności, cnoty, bogowie)
Bytem jest tylko to, co działa i podlega działaniu, takie są tylko ciała, a więc tylko ciała są bytem.
Dusza, jeśli jest, jest cielesna. Własności rzeczy są cielesne. Cnoty są cielesne. Bogowie są cieleśni.
Niebyt - rzeczy niematerialne (próżnia, czas, przestrzeń)
Natura świata - jest jednolity - materialny, ożywiony, doskonały -> monizm materialistyczny
Pojęcia ogólne - puste nazwy, wytwór mowy, którego przedmiotem są oderwane ogóły, a nie realne przedmioty -> nominalizm
Przeciwieństwo dualizmu (Platon, Arystoteles), spirytualizmu i idealizmu (koncepcji bytu niematerialnego - duchowego, odpowiadającego pojęciom ogólnym)
Ateny (IV/ III p.n.e.), potem Rzym, Aleksandria
Okres szkół filozoficznych i walk filozoficznych
Dawne, rozwijające się szkoły:
Akademia Platona
Likeion (szkoła perypatetycka)
Nowe szkoły (częściowo na podłożu szkół sokratejskich)
Stoicy - stoicyzm (wcześniej - cynicy i cynicyzm/ cynizm)
Epikurejczycy - epikureizm (wcześniej - cyrenaicy i hedonizm)
Sceptycy - sceptycyzm (wcześniej - megarejczycy)
Sceptycy
źródło: obalenie fałszu, ukazanie niepewności sądów (TROPY) -> cel negatywny
etyka: cel życia to szczęście, drogą do szczęścia jest spokój, osiągany przez wstrzymywanie się od sądów; potem - należy żyć zgodnie z popędami naturalnymi i obyczajami
fizyka, logika: nic nie wiemy o rzeczywistości, możemy tylko przypuszczać, jaka jest (od radykalizmu do probabilizmu); niemożliwe jest ani poznanie bezpośrednie (przez postrzeżenia lub pojęcia), ani pośrednie (przez indukcję, dedukcję czy kryteria); żadne z twierdzeń nie jest pewne
zarzuty wobec sceptycyzmu: ukryty dogmatyzm, brak możliwości konsekwentnego sceptycyzmu, zgubne skutki moralne sceptycyzmu
Epikurejczycy
źródło: kult życia i pragnienie szczęścia + trzeźwa postawa umysłu ufającego temu, co bezpośrednio dane
etyka: -> hedonizm (cel życia to szczęście oparte na przyjemności, do przyjemności wystarcza brak cierpienia - trzeba żyć rozumnie, uwolnić się od potrzeb i potrzeby ich zaspokajania, oraz od irracjonalnych lęków przed niemożliwością szczęścia, cierpieniem, bogami, śmiercią - > temu służy logika i etyka)
fizyka (ontologia): -> materializm (świat jest materialny, nie ma bogów i życia po śmierci)
logika: -> sensualizm (źródłem i kryterium poznania są zmysły, błędy wynikają z niedoskonałości podobizn docierających do zmysłów i sądów opartych na podobiznach, drogą dochodzenia do wiedzy jest indukcja oparta na wiedzy zmysłowej)
Stoicy
ontologia - monizm materialistyczny, finalizm, racjonalizm, panteizm (świat to materia bierna przeniknięta materią czynną - pneumą, która jest żywa, boska, rozumna)
etyka - cel życia to szczęście, osiągane przez cnotę = życie zgodne z naturą, czyli rozumem = obojętność (apatia) pozwalająca na uwolnienie się od afektów (namiętności - niezgodne z rozumem)-> moralizm
etyka społeczna - ludzie mają jedną naturę, w stosunku do innych powinni odczuwać taką bliskość, jak do siebie samego, granice są niepotrzebne -> kosmpolityzm
logika - postrzeżenia to podstawa poznania -> sensualizm; sądy to podstawowa jednostka logiczna, sądy kataleptyczne to sądy uznające pewne i prawdziwe postrzeżenia, droga poznania to dedukcja (z sądów)
Eklektyzm - łączenie różnych szkół i prądów filozoficznych (zwłaszcza Rzym)
Cyceron - umiejętnie łączył wszystkie kierunki