Zbigniew Staniek

Optimum Pareto a prywatyzacja

Z prywatyzacją wiąże się narastająca polaryzacja majątkowo-dochodowa społeczeństwa., różnicowanie dochodów, co uwidacznia się przy porównaniach statystycznych sektora publicznego i prywatnego. Dysproporcje w poziomie życia oraz coraz większa liczba ludzi ubogich (w tym ubóstwo strukturalne) wytwarzają atmosferę społecznej niechętną dla prywatyzacji, zwłaszcza prywatyzacji dla nielicznych i obcych. W świadomości społecznej dominują jednocześnie poglądy egalitarne. Na tym tle wzrastała akceptacja różnego rodzaju pomysłów uwłaszczeniowych, z większym lub mniejszym rozumieniem wynikających stąd ograniczeń. Problemy te można analizować w „języku” społecznych aspektów optimum Pareto.

Kryterium Pareto stanowi jedynie modelowy punkt odniesienia ogólnej oceny efektywności procesów prywatyzacji. Wyznacza obszary, gdzie decyzje prywatyzacyjne służą poprawie sytuacji danego podmiotu bez jednoczesnego pogarszania sytuacji innych podmiotów. Obszar czy powierzchnia Pareto zawiera nieskończenie dużą ilość punktów, które to punkty wyznaczają różne położenia podmiotów i grup społecznych. Prywatyzacja służy osiąganiu jednego z wielu możliwych punktów optimum, w zależności od położenia wyjściowego podmiotów uczestniczących w prywatyzacji, jak i przyjętego wariantu oraz form prywatyzacji. Osiągnięcie, w sensie modelowym, jednego z wielu punktów optimum Pareto oznacza różny udział poszczególnych podmiotów w osiąganych efektach. Zróżnicowania te mogą stanowić czynnik granic prywatyzacji.

Granice prywatyzacji mogą też wynikać z potrzeby zachowania pewnych gwarantowanych świadczeń społecznych, bez których trudno o zachowanie społecznej równowagi. Dotyczy to w szczególności dostępu do nauki i kształcenia oraz usług służby zdrowia. Niektóre świadczenia społeczne nie mogą być w dużej części sprywatyzowane, gdyż noszą charakter dóbr publicznych.

Optimum społeczne a optimum Pareto.

Gospodarka nieoptymalna w sensie paretowskim jest również nieoptymalna społecznie, gdyż oznacza to możliwość poprawy sytuacji wielu grup i jednostek. Jednocześnie jednak gospodarka optymalna w sensie paretowskim nie musi być optymalna społecznie, bo to może oznaczać utrwalenie lub nawet pogłębienie się nierówności społecznych oraz usztywnienie gospodarki. Osiągnięcie stanu optimum Pareto może dotyczyć różnych sytuacji docelowych poszczególnych grup społecznych, jednostek i podmiotów gospodarczych.

W praktyce niemożliwe jest osiągnięcie stanu absolutnego optimum społecznego. Wynika to z wielu przyczyn jak choćby konieczności regulacji państwowej w warunkach monopolistycznych rynków. Nie można też obiektywnie porównać różnych sytuacji w zakresie rozpiętości majątkowo-dochodowych w społeczeństwie i wpływu tych rozpiętości na osiągane rezultaty ekonomiczne (wzrost produkcji). Gospodarka rynkowa może dostosować się zarówno do egalitarnej jak i nieegalitarnej dystrybucji majątkowo-dochodowej. Optimum Pareto jest osiągalne w jednym i drugim przypadku. „Optymalność paretowska” ma przy tym wymiar krótkookresowy, gdyż w dłuższym horyzoncie czasu pogłębiające się nierówności społeczne mogą negatywnie rzutować na efektywność alokacji zasobów i wpływać na obniżenie tempa wzrostu gospodarczego.

Kwestia rozmieszczenia dochodów stanowi najbardziej zawiły problem normatywny w sytuacji współistnienia sektora prywatnego i publicznego. Wybieranie pomiędzy różnymi punktami optimum Pareto wymaga porównania poziomów dobrobytu osiąganych przez różne jednostki i grupy w społeczeństwie. Przy tym porównaniu należy też uwzględniać zamiany korzyści jednych na straty drugich, i odwrotnie. W teorii i w praktyce nie ma idealnej metody dla dokonywania obiektywnych porównań międzyjednostkowych poziomów dobrobytu (przesunięć w tym poziomie). Jedynym sensownym rozwiązaniem wydaje się być mechanizm społecznych negocjacji i uzgodnień, np. dotyczący konstrukcji systemu podatkowego, czy wyboru określonego wariantu realizacji polityki prywatyzacyjnej. Im bardziej progresywny jest system podatkowy, tym większa jest redystrybucja dochodów, ale jednocześnie tym większe zakłócenia w alokacji czynników produkcji. Trzeba dokonywać stałych ocen strat wydajności pracy i korzyści społecznych w wyniku zwiększania (zmniejszania) progresji podatkowej.

Podobnie wybór wariantu prywatyzacji sprzyja odmiennemu rozkładowi korzyści majątkowo-dochodowych w społeczeństwie. Krytycy redystrybucji dochodów przez państwo zwracają uwagę, iż zwiększenie polaryzacji majątkowo-dochodowej społeczeństwa .prowadzi do korzystnych efektów po stronie podażowej gospodarki. Wskazują także na to, iż rozbudowane formy interwencjonizmu państwowego w zakresie podtrzymywania zagrożonego poziomu dochodów niektórych grup i jednostek mogą jednak powodować osłabienie ich skłonności do samodzielnego radzenia sobie z powstałą sytuacją. Zaangażowanie się państwa w redystrybucję dochodów zwiększa także szansę skuteczności presji różnych grup nacisku. To zaś oznacza na ogół pogorszenie efektywności alokacyjnej zasobów w sensie paretowskim. Redystrybucja zawsze jest realizowana w interesie określonych grup; środki zaś gromadzone dla jej przeprowadzenia obciążają ogół jednostek. Ograniczenie nadmiernej redystrybucji wymaga zmiany stosunków własnościowych. Poziom redystrybucji przyjęty za pożądany określa z kolei granice prywatyzacji, których przekroczenie powoduje nie tylko wzrost społecznego niezadowolenia, lecz również ujemnie wpływa na efektywność ekonomiczną.

Przekroczenie określonych granic w tym zakresie (trudnych do ścisłego oszacowania ex ante) powoduje nie tylko i nie tyle powstanie sytuacji konfliktowych na tle zakorzenionych w świadomości elementów sprawiedliwości społecznej, co może wywierać negatywny wpływ na szanse rozwojowe. Uruchamianie pozytywnych mechanizmów pełniejszego wykorzystania „zdolności produkcyjnych zależy wtedy głównie od wzrostu popytu zamożnych grup ludności (elementy konsumpcji luksusowej) oraz możliwości zbytu produkcji za granicą, co wymaga nowoczesnej technologii produkcji oraz wysokiej jakości produktów.

Warunki startu a punkt optimum Pareto

Osiągnięcie konkretnego punktu optimum Pareto zależy od punktu startu, tj. wyposażenia początkowego rozpatrywanego podmiotu. Warunkiem tego jest również zaistnienie sytuacji tworzenia Pareto. Przez tworzenie Pareto rozumiemy sytuację kształtowania instytucji mechanizmu rynkowego, w tym zwłaszcza: ochrony i rozwoju własności prywatnej, banków, instytucji ubezpieczeniowych, giełdy itd. Warunkiem podstawowym tworzenia Pareto jest przyjęcie odpowiednich rozwiązań prawnych - ustaw dotyczących przekształceń własnościowych. Tworzenie Pareto to proces budowy mechanizmu rynkowego, którego podstawą jest własność prywatna. Tworzenie Pareto zakłada również celowość ponoszenia pewnych kosztów społecznych tworzenia rynku, jak np. wzrostu bezrobocia, czy wzrostu zróżnicowań majątkowo-dochodowych społeczeństwa. Innym problemem jest rozkład tych kosztów między jednostki i grupy.

Powyższy problem ilustruje rysunek 1.1. na przykładzie dwóch konsumentów (A,B) korzystających z określonego dobra (w). Osiągnięcie dowolnego punktu na krzywej dostępu do dobra /krzywa G - H/ oznacza stan optimum - możliwa konsumpcja dobra (w) przez obydwu konsumentów. Można to zapisać warunkiem X_A + X_B < w.

Linia łącząca punkty G-H to zbiór punktów efektywnych w sensie Pareto, choć w poszczególnych punktach korzyści przypadające podmiotom A i B są różne. Dla punktów C i D większe korzyści osiąga podmiot A; dla punktów E i F zaś podmiot B. Przejście z punktu C do F nie zmienia stanu optimum Pareto, powoduje jednak inny rozkład uzyskiwanych korzyści między oboma podmiotami. Jednak osiągnięcie tych punktów zależy od położenia wyjściowego np. A czy B. Im bliżej krzywej G-H tym korzystniejsze jest położenie danego podmiotu. W sytuacji A poprawa sytuacji, czyli polepszenie Pareto ogranicza punkty możliwego wyboru do odcinka C-D; zaś w sytuacji B do odcinka E-F. Przejście poza te odcinki narusza podstawową zasadę Pareto tj. poprawa sytuacji jednego podmiotu nie powinna się dokonywać kosztem pogorszenia sytuacji innych podmiotów.

Rys nr 1.1.

Optimum Pareto

Wychodząc, zatem z dowolnego punktu pod krzywą G-H można wyznaczyć cztery pola (obszary) możliwych zmian sytuacji, co przedstawia rysunek nr 1.2.. Są to cztery możliwe pola związane z sytuacjami pogorszenia Pareto i polepszenia Pareto oraz pola, które nie dają się jednoznacznie zakwalifikować do stanów pogorszenia czy polepszenia.

Punkt A to punkt wyjścia przedstawiający dostęp konsumentów do dobra w ilościach X_A i X_B. Pole I (OX_AAX_B) to zbiór punktów pogarszających sytuację obydwu konsumentów lub jednego z nich .Jest to więc obszar teoretycznie określony terminem pogorszenia Pareto. Pole II (ACD)przedstawia obszar związany z polepszeniem Pareto. Przez .pojęcie polepszenia Pareto należy zaś rozumieć kierunek zmian gospodarczych związany z przybliżaniem się do stanu optimum Pareto. Każda zmiana w gospodarce przyczyniająca się do wzrostu efektywności alokacji zasobów i zapewniająca wzrost dobrobytu społecznego może być określana jako polepszenie Pareto. Wymogi polepszenia Pareto zakładają też możliwość stosowania różnych rozwiązań własnościowych i istnienia poszczególnych sektorów własności (w tym sektora prywatnego i publicznego). Istnienie przedsiębiorstw sektora publicznego rozwiązuje problem polepszenia Pareto dla tych obszarów gospodarowania, gdzie negocjacje rynkowe nie są w stanie zniwelować efektów zewnętrznych i gdzie mamy do czynienia z dobrami publicznymi.

Rysunek nr 1.2.

Polepszenie Pareto.

Konsument A

O

Obydwa pola w kategoriach optimum Pareto są wyraźnie określone. Cały problem, trudny do jednoznacznego określenia, wiąże się przy przejściu z punktu A do krzywej GH na odcinkach GC i DH, np. dojście do punktu E czy punktu F (obszar pól III i IV). Przejście z A do E oznacza, iż konsument A zyskuje dobra (w) w ilości (X'_A - X_A) zaś konsument B traci dobra w ilości (X_B - X`_B). Jednocześnie przyrost ilości dobra w dla konsumenta A przewyższa ubytek konsumpcji tego dobra przez konsumenta B, co oznacza, iż w sumie obydwaj konsumenci w punkcie E posiadają więcej dobra (w) niż w punkcie wyjściowym A. Znalezienie się obydwu konsumentów w punkcie E to osiągniecie stanu optimum, lecz osiągnięcie drogą polepszenia sytuacji konsumenta A i jednoczesnym pogorszeniu sytuacji konsumenta B. W sumie jednak „społeczność dwóch konsumentów” zyskała, gdyż w punkcie A mieliśmy do czynienia z sytuacją X_A + X_B < (w*), zaś w punkcie E następuje równość X_A + X_B = (w*). w* oznacza potencjalnie maksymalną produkcję tego dobra. Podobny sposób rozumowania dotyczy przejścia z punktu A do punktu F. Różnica w porównaniu z przejściem A-E polega jedynie na odwróceniu korzyści i strat; teraz zyskuje konsument B, traci zaś konsument A (odpowiednio w ilości X``<sub>B</sub>-X<sub>B</sub> oraz X<sub>A</sub>-X``_A).

Przy przejściu z punktu A do punktu E i F (i wszystkich innych punktach krzywej GH na odcinkach GC i DH) poprawa sytuacji jednego konsumenta dokonała się kosztem pogorszenia sytuacji drugiego konsumenta. Osiągnięcie jednak punktu na krzywej GH poprawia sytuację obu konsumentów łącznie. Problem ten w teorii ekonomii znany jest pod pojęciem zasady kompensacji Barone.

W końcu pojawia się problem wyboru punktu na krzywej GH. To zaś wiąże się nie tyle z kryterium Pareto jako takim, ale wyborem jednego z wielu istniejących stanów optimum Pareto; co jest możliwe jedynie w kategoriach użyteczności, porównań interpersonalnych. W koncepcji optimum Pareto nie dokonuje się interpersonalnych porównań użyteczności. Nie jest istotny problem wyboru określonego optimum społecznego. To co efektywne ekonomicznie, jest efektywne społecznie. W takim ujęciu optimów społecznych jest nieskończenie dużo, co oznacza, iż procesy alokacji zasobów wiążą się z kwestiami efektywności, nie zaś „sprawiedliwości”.

Dostęp do prywatyzowanego majątku

Analizując aspekty tworzenia i polepszenia Pareto (rysunki 1.1. i 1.2.) zwrócono uwagę na istotną kwestię punktu startu, czyli położenia początkowego podmiotów gospodarczych. Kwestia ta w aspekcie społecznym i ekonomicznym dotyczy również procesów prywatyzacji, zwłaszcza dostępu do tych procesów różnych grup i jednostek. Posiadając określony kapitał i wiązkę praw własności w momencie rozpoczęcia procesów prywatyzacji ma się możliwość ich poszerzania i szybkiego powiększania dotychczasowego majątku. W sytuacji braku jakichkolwiek oszczędności, dostęp do prywatyzowanego majątku jest niemożliwy lub ograniczony do przypadków regulowanych przepisami prawa, jak np. bezpłatne (lub częściowo odpłatne) nabycie pewnej puli akcji prywatyzowanych firm. Rodzi to wzrost zróżnicowań majątkowych społeczeństwa i to zróżnicowań o wiele silniejszych niż zróżnicowania dochodowe.

Przedstawmy to zagadnienie na hipotetycznym przykładzie dwóch podmiotów gospodarczych A i B, którymi mogą być zarówno osoby fizyczne jak i prawne. Podmiot A to podmiot dysponujący większymi środkami finansowymi, zaś podmiot B nie posiada tych środków lub ma ich bardzo mało. Obydwa podmioty dysponują wyjściowym majątkiem (M) w warunkach M_A >M_B. Oznacza to, iż w punkcie wyjściowym o wiele korzystniejsza jest sytuacja podmiotu A. W tych warunkach rozpatrujemy kwestię dostępu obydwu podmiotów do prywatyzacji. Linia CD obrazuje część ogólnego majątku do sprywatyzowania M*. Każdy punkt tej linii spełnia równość M_A+M_B=M*. Graficznie przedstawiono to na rysunku 1.3.

Rys nr 1.3.

Dostęp do prywatyzowanego majątku.

Podmiot A

.

0 M_BF=M_BG

Punkty położone na krzywej CD wyznaczają sytuację udziału obydwu podmiotów w prywatyzacji określonej części majątku M* (majątek możliwy do prywatyzacji).W założonej sytuacji wyjściowej punkt początkowy musi znajdować się w polu I, gdyż punkty w tym polu warunkują dojście do punktów położonych na odcinkach CE dla podmiotów mających szansę udziału w prywatyzacji. W prywatyzacji w istocie uczestniczy jedynie podmiot A; udział podmiotu B jest ograniczony do minimum. Załóżmy, iż punktem początkowym jest punkt F, który charakteryzuje wyjściowy majątek podmiotu A równy M_AF i majątek podmiotu B równy M_BF. W sytuacji przejścia na odcinek FG podmiot A zwiększa swój majątek (przyrost M_A) o odcinek (M_AG - M_AF); sytuacja zaś podmiotu B nie ulega zmianie (M_BG=M_BF). Korzyści podmiotu B mogą wynikać jedynie z uruchomienia dodatnich efektów zewnętrznych z tytułu prywatyzacji majątku, co może, ale nie musi nastąpić. Obszar IA wyznacza obszar polepszenia Pareto z tytułu korzyści w dostępie do prywatyzowanego majątku. Przejście typu FH jest możliwe przy rozwiązaniu prawnym umożliwiającym jedynie podmiotowi B udział w prywatyzacji np., gdy podmiotem B jest załoga prywatyzowanego przedsiębiorstwa, a formą prywatyzacji - leasing pracowniczy. Ta forma prywatyzacji przewiduje, bowiem finansowe wsparcie podmiotów typu B w dostępie do prywatyzowanego majątku. Pojawia się jednak wtedy problem efektywności ekonomicznej i możliwość osiągnięcia punktu leżącego.

W zależności od rodzaju majątku M sytuacja ta może nawiązywać do praktyki polskiej prywatyzacji, gdzie właśnie spora część majątku była prywatyzowana tą drogą. Co więcej dostęp do tych zasobów był dla pracowników ułatwiony poprzez różne formy ulgowych opłat i korzystnych warunków nabywania mienia. Pracownicy prywatyzowanych firm uzyskiwali swoistego rodzaju „premie” za sam fakt pracy w danym przedsiębiorstwie. Przyznanie pracownikom różnego rodzaju „przywilejów prywatyzacyjnych” wynikało głównie ze względów pragmatycznych, chodziło, bowiem o poparcie prywatyzacji przez pracowników.

/ Związaną z tym nierówność społeczną mierzy się np.za pomocą współczynnika Giniego. Współczynnik ten w okresie transformacji w Polsce zwiększył się z poziomu ok. 0,25-0,30 do poziomu 0,35-0,40, co świadczy o wzroście stopnia nierówności. Odbywa się to jednak w warunkach wzrostu gospodarczego, którego efekty dotyczą wszystkich grup gospodarstw domowych, choć w zróżnicowanym stopniu. Na świadomość społeczną silniej jednak oddziaływuje wzrost nierówności niż wzrost PKB.

/ Społeczne skutki przekształceń własnościowych. Analiza ocen i opinii grup społecznych, (red. L. Gilejko,J. Gardawski), (w): Raport o przekształceniach własnościowych w 1998 roku, Warszawa, Ministerstwo Skarbu Państwa, s.182.

/ Por. V. Pareto: Cours d'economie politique profese r l'Univers, ite de Lausanne, Lausanne, F. Rouge; Paris, Pichon; (etc. etc.) 1896-97;.H. Landreth, D.C. Colander: Historia myśli ekonomicznej, Warszawa, WN PWN, 1998

/ Por.: L.Thurow.: „ Demokracja w starciu z rynkiem”; „Gazeta Bankowa”, 1996, nr 37

/ M. Blaug,: Teoria ekonomii: ujęcie retrospektywne, Warszawa, WN PWN, 1994. s.593. Autor zwraca uwagę, iż koncepcja efektywnej alokacji zasobów w ujęciu paretowskim opiera się również na sądach wartościujących: każda jednostka sama ocenia najlepiej dobrobyt własny, dobrobyt społeczny zaś określa się w kategoriach dobrobytu jednostek i dobrobytu różnych jednostek nie można porównywać.

/ Faktyczny udział tych podmiotów w prywatyzacji zależy również od przyjętego wariantu prywatyzacji np. możliwy jest większy udział podmiotu B przy preferowaniu wariantu społeczno - uwłaszczeniowego, nie zaś wariantu kapitałowo-rynkowego czy państwowo-administracyjnego.

/ W polskiej praktyce prywatyzacyjnej istniały następujące formy pracowniczych korzyści doraźnych : możliwość nabycia określonej puli akcji za niepełną odpłatnością, otrzymanie bezpłatnie akcji spółek związanych z programem NFI (15% ogółu puli akcji) oraz ulgowe warunki leasingu pracowniczego (obniżone oprocentowanie, umorzenie opłat leasingowych).

1

Konsument A

C

D

G

C_A

D_A

A

E_A

E

Konsument B

F

HH

0 C_B D_B E_B F_B

F_A

B

Konsument A

G

X'_A

E

III

II

C

D

A

X_A

H

I

IV

F

X''_A

Konsument B

0 X'_B X_{B X”B}

II

I

I A H

G

E

D

F

Podmiot B

M_AG

M_AF

C

---