GRECJA (RPE wg.Banka)
Religia grecka- martwa, politeistyczna, naturalna (niezałożona)
Konglomerat wierzeń ludności przedgreckiej oraz wierzeń napływowych plemion indoeuropejskich.
Grupy językowe- jońska, achajska i dorycka
Wpływy zewnetrzna- z Krety, Cyklad, Anatolii, Bliskiego Wschodu
Podział na wiele państw-miast ( poleis), każde z własną specyficzną religią, własnym bóstwem opiekuńczym, świętami, obrzędami, mitami oraz swój kalendarz sakralny.
Ogólnohelleński charakter nielicznych sankturiów- Delfy, Olimp, Eleuzis
Wpływ na kształtowanie wierzeń miały :Iliada, Odyseja, poematy Hezjoda
Brak rozróżnienia na ortodoksję i herezję, bo brak dogmatu
Brak świętej księgi, tj. Biblia
Upowszechnianie wierzeń-poeci i artyści, nie kapłani
Religia o charakterze obywatelskim, mocno związana z instytucją państwa
DOKTRYNA
TEOLOGIA
Bogowie - nieśmiertelni, więksi i potężniejsi od ludzi, wolni od trosk i cierpień, szczęśliwi
Mieszkali na Olimpie- spożywali nektar i ambrozję młodość, nieśmiertelność
Panteon hierarchiczny, zaznaczenie ich kompetencji i przywilejów
Mogli pojawiać się w świecie ludzi i ingerować w niego, przyjmując ludzkie bądź zwierzęce postacie
Ludzkie cechy i słabości
Wg Homera zawistni, kłótliwi, złośliwi, okłamywali się nawzajem
Nie stworzyciele świata jego panowie jedynie
Nie wszechmocni, ograniczeni przez moirę( prawo rządzące porządkiem panującym we wszechświecie)
Mit - opowieść o bogach i ich czynach, przekazywane z pokolenia na pokolenie poprzez obrzędy, hymny, eposy
Geneza bogów - Hezjod „Teogonia”
Na początku był Chaos, z niego Gaja(Ziemia), urodziła Uranosa(Niebo) i Pontosa (Morze), poślubiła Uranosa (zapanował nad światem),
Urodziła tytanów- Okeanos, Kojos, Krios, Hyperion, Japetos, i Kronos
Ur. tyniady- Teja, Temida, Rea, Mnemosyne, Fojbe i Tetyda
Kronos wykastrował Uranosa i zajął jego miejsce i poślubił siostę swoją Reę, ktora urodziła; Hadesa, Posejdona, Demeter, Herę, Hestię, Zeusa.
Kronos połyka ich z obawy przed utratą władzy, Zeus uniknął tego losu, przywrócił do życia rodzeństwo i zdetronizował ojca i stącił go do Tartaru.
Okres rządów Kronosa - złoty wiek ludzkości - ku pamiątce święto Kronia
Rozdzielenie panowania nad światem; Zeus-niebo
Posejdon -morze
Hades- podziemie
Zeus + Hera= Apollon, Artemida, Atena, Hefajstos, Hermes, Ares, Afrodyta, Dionizios
Podział bogów na chtonicznych i olimpijskich
Olimpiczycy mieszkali na Olimpie i traktowani jako bogowie niebiańscy
Na czele panteonuZEUS „ojciec bogów i ludzi”
Jako jedyny nie był połkniety przez ojca
Wychowany była na Krecie w grocie u stóp góry Ida i karmiony mlekiem kozy
Pokonał Kronosa i tytanów- 10 lat tytanomachii
Małżonki- Metis, Temida (ur hory i mojry), Hera (Hebe, Hefajstosa, Aresa, Ejlejtyję), Mnemosyne (muzy), Dione (Afrodyta), Leto (Apollona i Artemidę)
Kobiety śmiertelne- Alkmena, Danae, Europa, Semele, Leda
Bóg nieba i zajwisk atmosferycznych, strażnik prawa, sprawiedliwości, obyczajów, moralnego porządku
Czczony we wszystkich poleis
Centra kultowe - Olimpia
Dodona w Epirze Ajgion
Nemea Góra Lykajon
Atrybuty - egida, berło, orzeł, dąb, piorun
Żona Zeusa, jego siostra HERA
Opiekunka małżeństwa, wierności małżeńskiej i kobiet
Przejeła stary mykeński kult Wielkiej Boginii
Potwierdzeniem tego coroczne hieros gamos (święte zaślubiny z Zeusem)
Jej małżeństwo burzliwe, pełne kłótni (częste romanse Zeusa)
Prześladowała jego kobiety i dzieci stąd ukazują ją jako kobiete zazdrosna, gwałtowną, mściwą.
Centra kultowe (Herajony) - Olimpii -na Samos(tu miała się urodzić)
-koło Argos
Atrybuty - paw, jabłko granatu, lilia
Syn Kronosa i Rei - POSEJDON
Małżonka jego - nereida Amfitryta
Synowie jego gwałtowni - cyklop Polifem, Aloadzi
Pierwotnie był bogiem ziemii
Później bóg morza (po obaleniu Kronosa), żeglugi i żywiołu wodnego
Czczony szczególnie na wyspach, wybrzeżach, portach
Przydomek Pelagios (Morski)
Bóg trzęsień ziemi - przydomek Ennosigajos (Ziemiotrząsca)
Opiekun koni, ich stwórca, przydomek Hippios (Miłośnik koni)
Centra kulowe- Korynt
-Onchestos - wyspa Kalaurii
-Helike i Ajgaj -Panjonion
Ofiary białe konie, delfiny lub gałązki sosny
Przedstawiany z trójzębem
Poświęcone mu delfiny, konie i woły
DEMETER
Najważniejsza z bogiń
Nie miała męża, urodziła Zeusowi Korę (Persefona)
Ważny mit o porwaniu przez Hadesa jej córki do podziemi (długo jej poszukiwała, osiedliła się w Eleuzis. Podczas nieobecności boginii na Olimpie przyroda zamierała. Zgoda Hadesa by jego żona Persefona powracała na kilka mc do matki)
Bogini pól, urodzaju,prac związanych z uprawą roli.
Głowne i najstarsze centrum kultu Eleuzis (co roku misteria, kulminacyjny motyw-odgrywanie porwania Kory, smutek matki, powrót córki, radość matki, co za tym idzie rozkwit przyrody; ważny aspekt misteriów - idea nieśmiertelności duszy ludzkiej)
Uczestnictwo w misteriach zapewnienie urodzaju, oczyszczenie z grzechów, szczęsliwe życie po śm.
Tesmoforie (kult Demeter Tesmoforos porze siewów, obchodzone tylko przez kobiety
Czczona na terenach gdzie dominowała uprawa roli (np. Pd. Italia)
Atrybuty kłos, mak, narcyz, żuraw
Ofiara krowy, maciory, miód , owoce
ATENA
Pochodzenie kultu tajemnicze, możliwe, że z minojskiej Krety
Uważana za córkę Zeusa i jego pierwszej żony Metis
Brak męża, pozostała dziewica (przydomek Parthenos)
Wiele aspetktów i przydomków kulturowych
Opiekunka miast przydomek Polias (Ateny, Lindos, Erytraj), Poliatias (Tegei), Poliuchos (Sparta, Chios)
Kult związany ze sferą życia politycznego, świątynie sytuowano w pobliżu centrum admistracyjnego
Bogini wojowniczka (przydomek Areja, Promachos), opiekunka sztuki wojennej, bogini mądrości, rzemiosła i innych umiejętności
Centa kultowe - Ateny (Akropol - Erechtejon, Parteon)
-Tegea -Koroneja
-Erytraj -Priene
Atrybutywłócznia, hełm i egida
Zwięrzęta sowa, roślina - drzewo oliwkowe
APOLLON
Kult wywodzi się z Anatolii ( z Lykii), imię pochodzenia hetyckiego
Syn Zeusa i bogni Leto (urodzony na wyspie Delos ważny ośrodek jego kultu)
Objął w posiadanie Delfy wraz z wyrocznią należącą do boginii Temis
Liczne romansa;-muza Talia =korybanci
-Urania=Orfeusz i Linos
-Koronis = Asklepios
-Kreuza= Iona
Wieloaspektowy bóg
Znał przyszłość, opieka nad wyroczniami i wróżbiarzami
Jego wyrocznie Delfy, Didyma, Klaros, Teby, Abaj, Erytraj, Ptoon, Patara
Bóg chroniący przed złem, chorobami, myszami polnymi, szarańczą i rdzą zbożową
Związane z tym praktyki rytualnego oczyszczenia (sprowadzania z jego świątyń świety ogień lub laur)
Bóg muzyki i poezji, przewodził muzom (ważne w jego świątyniach hymny-peany
Bóg Słońca, światła,sztuki medycznej , zarazy
Centra kultowe; Delfy -Didyma
-Delos -Klaros
-Triopion -Amyklaj
Zwierzęta mu poświęcone wilk, delfin, kruk i sęp, roślina laur
ARTEMIDA
Brak męża i męskiego partnera, pozostała dziewica, wiecznie młodą dziewczyną;-)
Bogini dzikiej przyrody, łowów, Księżyca
Kult popularny w krajach górzystych i leśnych(Arkadia)
Przejeła funkcje od egejskiej Potni Theron, stąd przydomki Despoina(Władczyni), Diktynna(Sieciowa), Tauropolos
Zwiazki ze światem przyrody, przydomki Dafnaja(Laurowa), Limnaja(Błotna), Limnatis (Jezioran)
Strzał jej = zgon
Opiekunka kobiet rodzących
Najsłynniejsze centrum kultowe - Efez, tam w Artemizjonie (1 z 7 cudów) przedst nie jako młoda dziewczyna ale jako dostojna kobieta o 100 piersiach (utożsamiana ze starą anatolijską boginią płodności np Hebat)
Centra kultowe; Brauron -Amarynthos
-Halaj -Sparta
-Delos -Wyspa Ikria
Służę kapłańską pełniły kobiety zwane pszczołami bądź niedźwiadkami
Cechą charakt kultu okrucieństwo np. palenie żywych zwierząt, w Sparcie przed jej posągiem biczowano młodych chłopców
AFRODYTA
Imię jej greckie afros-piana morska (nawiązanie do mitu o Kronosie, który obciął sierpem jądra Uranosa i wrzucił do morza, z wytworzonej piany powstała Afrodyta, wynurzyła się na wyspie Kyterze albo Cyprze, stąd jej przydomki Kyterejka, Kipryda
Inna wersja córka Zeusa i Dione
Związki z morzem, niebem,wojną i prostytucją sakralną wskazują na bliskowschodnie pochodzenie
Mąż jej HEFAJSTOS, często go zdradzała np z Aresem (ur mu Harmonię, Erosa, Fobosa i Dejmosa), Dionizosem (ur Priapa), Hermesem, Adonisem, śmiertelnikiem Anchizesem (ur Eneasza)
Centra kultowe; Wyspa Cypr -Pafos
-Kytera -Korynt
-Knidos
W świątyni W Pfaos i Koryncie - prostytucja sakralna ( nietypowe, żapożyczone z Blk.Wsch)
Atrybuty łabądź, gołąb, delfin, mirt, róża, jabłko
Często przedstawiana przez rzeźbiarzy-Fidiasz, Praksyteles, posąg Afrodyty z Melos Wenus z Milo;-)
HERMES
Syn Zeusa i Naji
Zwany Kylleńskim(urodziła go w grocie góry Kyllene)
Pomysłowy, przedsiębiorczy (ukradł stado bydła Apollowi jak był niemowlęciem)
Posłaniec bogów (angelos) wykonujący polecenia, dlatego miał specjalne skrzydlate sandały
Opiekuna mówców, kupców i złodzeji, podróżnych i dróg
Doprowadzał do Hadesu dusze zmarłych (Psychopompos), funkcja woźnego podczas sądu
Bóg płodności i pasterzy (Epilemejos- opiekun trzód)
Przypisywane mu wynalezienie pisma, ćwiczeń gimnast., sztuki muzycznej i liczb
Centrum kultu;-Arkadia(szczególnie)
Świątynie; na Kyllene, w Megalopolis, Tegei, Feneos, W Koryncie, Argos
Atrybuty- złoty kij pasterski, skrzydlate sandały, szeroki podróżny kapelusz
HEFAJSTOS
Syn Zeusa i Hery
Wg przekazów mitycznych - kulawy, różne uzasadnienia, Iliadaże uodził się kulawy albo Zeus zrzucił go z Olimpu i połamał nogi. Bardziej prawdopodobne wpływy anatolijskie - kowalom wytwarzającym w /państwie Hetytów broń z żelaza (by zapobiec ucieczce i zdradzie tajemnicy produkcji ) podcinano ścięgno Achillesa, wiec jest to bóg anatolijski
Żona Afrodyta lub jedna z charyt
Dzieci- Palajmon, Perifetes
Bóg ognia, kowali i rzemieślników
Opieka nad wulkanami, w środku jego kuźnie (wykonał tarcze i berło Zeusowi, wykuwał mu pioruny)
Centra kultu- rejony wulkaniczne, Ateny(rzemiosło)
ARES
Syn Zeusa i Hery
Bóg wojny i brutalnej gwałtownej przemocy
Towarzysza mu złe demony; Eris, Deimos,Fobos
Mity z nim o charakterze wojennym, nie zawsze bóg zwycieski
Brak sympatii Greków wobec jesgo brytalnej siły, dlatego nie wiele ma światyń
Centra- siedziba w Tracji, Swiątynie w Atenach, Argos, Trojdzenie
Od Areasanazwa wzgórza Areopag
Romans z Afodyta-urodziła mu Erosa i Harmonie
Zwierzęta—pies i sęp
HESTIA
Siostra Zeusa
Nigdy nie pouszczała Olimpu
Nie posidała męskiego partnera(choć wiele kandydatów)
Opiekunka ogniska domowego, rodziny, nowozakładanych kolonii
Uosaobiała bezpieczeństwo, opieka nad młodymi małżeństwami,dziećmi, sierotami
W każdym domu i świątyni czczona- paleniska, własnych światyń posiadała mało (W Hermione,Olimii
Kazde miasto-świete ogniska Hestii-płomień symbol łączności z rodzinnym miastem- brano go do nowych miast
Ofiara-pierwociny roślin i młodych zwierząt
Symbol-płomień ogniska
DIONIZOS
Najpózniej dołączony do grupy bogów olpim.
Tajemnicze pochodzenie-syn Zeusa i królweny tebańskiej-Semele
Wychowywał go Hermes,potem król Orchomenos z żona Ino
Orgiastyczny charakter kultu- obce pochodzenie boga, wskazanie na Frygie i Trację
Znany już w XIII wpne
Orgiastyczny charateroszałamiająca muzyka, dzikie tańce, wino i omofaga( spożywanie świeżo zabitego zwierza);-), dotrał do Gr w VIII-VIIw.pne
Bóg witalnych sił natury,winnej latorośli,wina i ekstazy religijnej
Kult-Mistyczny nurt
Obrzędy dionizyjskie-dzikość, szaleństwo, okrucieństwo
Ku jego czci świeto Dnionizje- wystepy chórów, widowiska dramtyczne, picie wina i pochody z fallusem( z obrzędów tych wyłonił sie teatr)
Z czasem kult bardziej złagodzony, mistyczny
Centra kultu- -Teby -Attyka -Delfy
-Orchomenos -Naksos -Elida.
Ofiara- winna latorośl, bluszcz, warzywa, delfina i osła
BOGOWIE CHTONICZNI
HADES
Panowanie nad krainą podziemną, bóg zmarłych, władca bogactw naturalnych
Od cyklopów dostał hełmn- niewidzailny dzięki temu(stąd imię)
Mitporwał córkę Demeter(Korę)i uczynił swoją żona Persefoną.brak dzieci
Wyobrażano go jako belitosnego starca-niepozwalał wrócić zmarłym
Przedst jako męźczyzna z rogiem obfitości(symb bogactwa), nazywany Plutonem(bogacz)
Bardziej bali niż czcili, kult mało widoczny,brak światyń
PERSEFONA
Też do bóstw chtonicznych
6-9 mc w Hadesie(przyroda zamierała), a jak wracała na ziemie rozkwitała
Wraz Z Demeter głowna postać w misteriach Eluzejskich, często zwane Wielkimi boginiami, wspólne światynie- Ateny, Korysnt,Tegei
Centrum kultuEleuzis,
Poza gr olimpijską i chtoniczna czcili innych bogów
HEKATE
Wg Hezjoda - córka Asterii i Persesa - tytani
Otrzymała od Zeusa władzę nad losem ziemi i morza
Początkowo bóstwo życzliwe, potem za boginie czarów uznana i praktyk magicznych, swiata podziemnego, pokuty i zemsty
Ofiara placki, ryby, miód, czarne psy
Posągi na rozstajach dróg - miejsce sprzyjało czarom
Centra kultu wyspa Egina, Świątynia na Argos
HELIOS
Personifikacja słońca
Syn tytana Hyperiona i tytanidy Tei
Zona Perseis, córka Kirke (czarodziejka z Odyseji), Pasifae (żona Minosa), syn Ajetesa
Z Rodos miał 7 synow Heliadów
Z okeanidą Klymene syna Faetona i pięc córek Heliad
Bóg Słońca, codziennie na rydwanie wynurzał się ze wsch części Okeanos i podróżował po niebie - ludziom światło i ciepło dawał, wieczorem zanurzał się w zach cz Okeanosu, odpoczynek, krótka droga na wsch, by rankiem powtórzyć podróż
Wszystkowidzący-świadek czynów, wzywany podczas przysiąg
Centrum kultu- wyspa Rodos -rejon Hermione -korynt
-Argos -Sykion
Krwawe ofiary składana w Lakonii - poświecony mu szczyt Tajgetu
PAN
Syn Hermesa i nimfy Kallisto
Bóg lasów, trzód, pastwiska
Czczony gł w Arkadii
Przeds jako człowiek z koźlimi nogami i rogami, przeraźliwy głos
Wynalazł syrynge, inaczej fletnia Pana
Centrum kultu; -góra Lykajon -świątynie koło Telegi w Majnalos,Herai -wyrocznia w Likozury
AKLEPIOS
Syn Apolla i Koronis
Początkowo czczony jako heros, od Vw pne jako bóg lekarzy i sztuki medycznej
Kult - Trikka - Epidaurus - wyspa Kos - Pergamon
Szkoły lekarskie przy świątyniach Aspklepiosa (uczeń Hipokrates)
PRIAP
Syn Afrodyty i Dionizosa, lub Adonisa, Zeusa, Hermesa
Bóg płodności, pastwisk, winnic, ogrodów
Czczony w zach cz.Azji Mniejszej
Przedst z ogromnym fallusem
Bóstwa zbiorowe G.czcili: nimfy, muzy, mojry, hory, charyty i Kabirów
NIMFY - boginie niższego rzędu, długowieczne, zawsze młode, śmiertelne, piękne dziewczyny
- związane gł z żywiołem wody, zamiesz lasy, łaki i pola
- dawały wyrocznie (Dafne w Delfach)
- najady- do nimf wodnych należa, opiekunki źródeł i rzek - moc uzdawiania - cudowna woda dla chorych
- nereidy - 50 córek Nereusa i okeanidy Doris - w głębi morza, życzliwe, pomagają w nieszczęsciach
- okeanidy - córki Okeanosa - wody morskie
-l imnady - nimfy jezior i błot
- związane z drzewami - driady, nimfy drzew i lasów
- hamadriady- mieszały w poszczególnych drzewach
- meliady - nimfy jesionów
- oready i orestiady - nimfy gór i jaskiń
- sanktuaria nimf w lasach i grotach.
MUZY - 9 sióstr, córki Zeusa i Mnemosyne
- opiekunki śpiewu, poezji, myśli naukowej
- 2 grupy - w Pierii - powiązane z Dionizosem i Orfeuszem, 2 na gorze Helikon, powiązane z Heliosem
- Kalliope - opiekunka poezji epiczej
-Erato - poezja miłosna, Talia - komedią - Klio -historią ...itp
MOJRY - cóki Nocy (albo Zeusa i Tynidy) - siostry -Kloto ,Lachezis, Atropos
-boginie przeznaczenia i losu każdego człowieka
- strażniczki ładu panującego na świecie, władza nad losami bogów
HORY - córki Zeusa i Temidy
- boginie pór roku i społecznego ładu
- Eirene - pokój - Eunomia - praworządnośc - dike - sprawiedliwośc
- na Olimpie czuwały przy drzwiach bógów
- towarzyszyły Afrodycie i Dionizosowi
- Tallo, Aukso, Karpo
CHARYTY - córki Zeusa Temidy
- boginie wdzięku, radości, uczty i zabaw, opiekunki prac umysłowych i dzieł sztuki
- Eufrosyne - radość, Aglaja - promienna Talia - kwitnąca
- przedst jako 3 nagie kobiety trzymające się za ramiona
HEROSI
- istoty stojące pomiędzy bogami i ludźmi (rodzice - bóg i śmiertelna kobieta najczęściej)
- siła i męstwo - pomagali ludziom, mszcząc krzywdy, zakładali miasta, nauczali nowości
- wznoszono im ołtarze, ofiary, ich święta
- najbardziej popularni - Herakles, Tezeusz, Dioskurowie
HERAKLES - syn Zeusa i Alkmeny, wychowanek centaura Chejrona
- gniew Hery pozbawił go tronu w Argos, atak szału, pozabiłał własne dzieci, dla oczyszczenie poszedł na służbę do Eurysteusza - 12 niebezpiecznych prac zlecił
- po śmierci bogowie wzięli go do nieba - poślubił Hebe
- otoczony czcią, symbol pracowitości, wytrwałości, męstw
TEZEUSZ- syn króla Aten Egeusza (lub Posejdona) i Ajtry, heros atenski
- m.in.zabił Minotuara i dzięki pomocy Ariadny wydostał się z labiryntu, odparł atak Amazonek, w wyprawie Argonautów uczestniczył, walczył z Lapitami
- czczony jako heros który zjednoczył Attykę, zrzucł jarzmo kreteńskie, wprowadził demokrację
Stwierdzenie Heodota - „Hezjod i Homer” stworzyli Grekom teogonię, nadali bogom przydomi, przydzielili im kult, można z tego wnioskować, że byli świadomi, iż te wyobrażenia były dziełem ludzkim. Poeci utrwalili wyobrażenia. Wkład w to rzeźbiarzy i malarzy. Krytyka myślicieli VI-Vwpne (Heraklita, Pitagorasa- kłaniają się ćwiczenia;-) dość naiwnych wyobrażen.
ANTROPOLOGIA
- wg Hezjoda - ludzkość stwarzana 5 razy
czasy Kronosa „złote pokolenia”- wolne od trudów i nieśzczęść
„srebne pokolenia”, gorsze od I
„ludzie z brązu”- wojownicze, potężne pełne pychy stw. przez Zeusa
„ród herosów”- wiele dokońań, po śm. Żyli na „szczęśliwych wyspach nad rwiącym Okenaosem
„pokolenia żelazne”- żyjące wśród trosk, udręczeń, kłopotów, pełne zła, bez wstydu.
Inna tradycja przez ulepienie z gliny przez Prometeusza (stworzył i opiekował się nimi). Wykradł ogień, podarował ludziom, Zeus ukarał za to, zesłał Pandorę (piękna, fałszywa, głupia), poślubił ją brat Promet; Epimeteusz, otworzył beczkę ze ślubnym darem od bogów - źródło zła i nieszczęścia - tłumaczy dlaczego ludność została pozbawiona dóbr.
Brak wypraowanego kodeksu postępowania zawierającego nakazy i zakazy religijne.
Podstawowy nakaz - by człowiek znał swoje miejsce w świecie i pozycje wobec bogów.
Poszukiwanie tego co zbożne, postępować zgodnie z tym jak okreslili bogowie.
Ciężki grzech - pycha (niechęć do porządkowania się woli bogów)
Cnotą umiar.
Wystrzegać się grabieży, obrażenie ojca, stostunek płciowy z żoną brata...
Zalecane składanie ofirar, życzliwość, zadowolnie w pracy.
Przebłaganie bogów libacjami, ofiarami, prośbami.
Smierć rozdzielenie duszy od ciała. Dusza do Hadesu po czynnościach pogrzebowych dusze przepływały rzekę Styks i Achernot (przewoźnik Charon) - picie ze źródła zapomnienia, Lete - wymazanie ziemskiego życia. Nieliczni na Polach Elizejskich mogli zamieszać, kraina wiecznego szczęścia, spokoju. Panował nad nimi Kronos. wg Hezjoda 4 pokolenie tam miało mieszkać.
Łąki Asfodelowe - I kraina w Hadesie - pobyt tam dusz zmarłych, którzy nie odznaczyli się zbytnią dobrocią ani zbytnimi zbrodniami. Dalej 2 części Hadesu - drogi - dla sprawiedliwych - Pola Elizejskie, dla zbrodniarzy - Tatar. Decyzje podejmowali siedzący na rozwidleniu (Równina Prawdy) sędziowie - Minos, Ajakos, Radamantys.
Hades - kraina mroczna, nieprzyjemna. Śmiertelnicy nie mogli wchodzić (Wyjątek Herakles, po Cerbera, Tezeusz po Persefone, Orfeusz po Eurydykę.
Tatar - najgłębsza, najbardziej przerażająca część Hadesu.
- bogowie zsyłali tam swoich przeciwników i największych przestepców
- np. Uranos uwięził tam sowich synów, Zeus n Gygesa.
- śmiertelnicy skazani na Tartar - Aloadzi, Flegyas, Tantal, Syzyf, Iksjon, Danaidy itd.
- nad krainą ciągłe jęki, wrzaski, przekleństwa,
- pod wpływem orfików (VII-VI pne) pojawiła się myśl o przyszłej nagrodzie lub karze za doczesne życie
- zmarłych Greków palono na stosie lub grzebano w ziemi(palenie raczej dla wybitncyh lub na obczyźnie)
KOSMOLOGIA
Różne wyobrażenia, ulegające zmianom. wiele kosmogoni się nie zachowało.
Wg Hezjoda - najpierw nie wiadomo z czego, ani przez kogo powołany - CHAOS. Z niego ziemia (Gaja) która zrodziła niebo i morze, gory i rzekę Okeanos.
Ziemia - płaski krążek otoczony rzeką Okeanos.
Wg Iliady - z Okeanosu wypływają wszystkie rzeki, morza, źródła - w nocy zanurzają się gwiazdy,- zbiory. Wyłania się z niej Jutrzenka. Słońce rano z niej wyrusza i do niej powraca.
Nad ziemią zawieszona półkula niebios - podtrzymywana przez Atlasa (kara za walkę przeciwko bogom)
Ponad chmurami, na Olimpie - siedziba bogów (Iliada-szczyt, najwyższy wierzchołek zajmował Zeus)
Każdy bóg - swoje mieszkanie zbudowane przez Hefajstosa.
Wspólna sala obrad, i pomieszczenie na konie i rydwany.
Bram pilnowały hory.
Utożsamiani Olimpu z góra Olimp (pogranicze Tesalii i Macedonii) - kontrowersyjne, Iliada temu przeczy. Olimp poza Ziemia.
Pod Ziemia Hades - kraina zmarłych - bóg Hades władcą, pilnował wejścia 3głowy Cerber.
Utożsamiano to wejście - w grocie u stóp góry Kyllene, jeziorze Lernejskim....
Znajdowały się tam rzeki Styks i Acheront i Źródło Zapomnienia.
I krainą w Hadesie Łąki Asfodelowe, dalej 2 drogi prowadzące do Elizjum i Tartaru, przy rozwidleniu Równina Prawdy.
Tartar - najgłębsza, najbardziej przerażająca część Hadesu, leżaca tyle pod Ziemią co słońce nad Ziemią,
-niedocierało Słóńce, ani wiatr
-fundament ziemi i morza, siedziba Nocy
Pola Elizejskie - na krańcach Ziemi
- identyfikowane w starożytności z Wyspami Kanaryjskimi
Wg Pindara - w Hadesie, przeciw Tartaru
Arystoteles zwał je wyspami Szczęśliwymi
KULT
Brak rozróznienia sfery sacrum i profanum.
Miarą pobożności - uczestnictwo w obrzędowej stronie religii, traktowanej jako obywatelski obowiązek - eusebeia lub therapeia theon (służba bogom)
Udział w czynnościach kultowych - podtrzymywanie więzi miedzy ludźmi a bogami
Uchylanie się bezbożność, zagrożenie dla ładu społecz, karane wygnaniem lub śm.
Brak bliskiej, osobistej więzi z bóstwem
Czynności rytualne- zgodnie z tradycją.
Całość życia prywatnego z aspektami religijnymi, przed obrzędami - rytualne oczyszczenie - głównie ablucja
Czynności kultowe - w zbiorowości, od rodziny po fratrię (zw.rodowy), fyle (grupa fratrii) aż do polis.
Każde posiadało własne kulty i swięte miejsca, nadzorowały.
Świętami kierowali najwyżsi urzędnicy;
- archont- eponim - np. urządzał procesje podczas Wielkich Dionizjów
- archont- basileus - opieka nad Misteriami Eleuzynskimi
- polemarchos - urządzał igrzyska pogrzebowe
Finansowanie uroczystości relig należało do państwa lub zamożnych obywateli - liturgie - łożenie własnych pieniędzy na rzecz jakiejś formy klutu.
Podstawowe formy kultu modlitwa, ofiara, choreia - połączenie muzyki, tańca i śpiewu
Modlitwa o charakterze błagalnym, o pomoc lub łaskę
Modlono sie w pozycji stojącej z rękami podniesionymi do góry
Gdy modlono się do bóstw chtonicznych klekano i uderzano rękami o ziemię.
Tekst modlitwy układano na bieżąco, w zależności o co proszono.
Modlitwa np. kapłana Chryzesa (Iliada)
-inwokacja- określenie do którego z bogów
- wspomnienie sławnych czynów boga i przodków, o własnych zasługach
-formuowanie prośby(jak zrealizowana modlono się by podziękować)
OFIARA - towarzyszy modlitwie
- bezkrwawe - libacja (sponde) z wina, mleka, oliwy, różne produkty np. owoce,ciastka
- krwawe - dla boga w całości, poprzez spalnie na ołtarzu lub część (kości, tłuszcz) palono, mięso spozywali.Ofiara połączona z uczta.Ważne święta - woły, mniej owce i barany
Każdy bóg inny rodzaj ofiar, np Demeter-świnie
Hekatomby - w ważnych momentach; ofiara ze 100 wołów
- najpierw ogledziny, przystrajano, posypywano solą i jęczmieniem, kropiono wodą, procesja - do ołtarza.
- oczyszczenie ofiarnika przez umycie rąk, zabijał zwierze uderzeniem siekiery lub podrzynał gardło.
Epoka wczesnaofiary z ludzi.
Interpretacja kwestii ofiary - brak zgodności
- do ut des - daję ci abyś mi dał - skłonienie bóstwa do rewanżu
- mieli świadomość że złożenie ofiary nie gwarantowało pomocy, stosowali formę zwaną ślubem - obietnica złożenia ofiary, po stwierdzeniu korzystnej interwencji
Choreia - nieodłączna część ceremoni
- połączenie śpiewu, tańca i muzyki
- rozwinała sie z śpiewem - tańca chóralnego - molpe
- 2rodzaje - procesyjna - śpiew - taniec z towarzyszeniem liry lub aulosu w drodze do sanktuarium ołtarza
- okrężna - po przybyciu na miejsce wykonywali taniec wokół sanktuarium, ołtarza, źródła; ruchomym kręgiem, tańcem zamykano świętą przestrzeń; podczas okrążania - hymn - modlitwa do boga (3 częsci - inwokacja do boga, część narracyjna i (rodowód boga) i prośby.
Widowiska sakralne nawiązanie do ważnych wydarzeń w świecie bogów z tego aspekt teatralny
Zawody sportowe ważna część świąt (agony)
- 4 o charakterze ogólno greckim - w Olimpii, Delfach, Koryncie, Nemei
- geneza powiązana z obrzędami pogrzebowymi
LITURGIE - publiczne świadczenia nakładane przez państwo na zamożnych obywateli
- w przypadku uroczystości religijnych - chorega (zorganizow i wyćwiczenie chóru)
- architheoria - prowadzenie poselstwa na świeto
- gymnasjarchia - utrzymywanie i wyćwicz zapaśników
- hestiasis - wydanie biesiad
Podział świąt greckich
1. ogólno greckie - Wielkie Misteria Eleuzyjskie, ku czci Hery z Zeusa w Olimpii
2. plemienne - jońskie uroczystości ku czci Apollona i Artemidy na Delos
3. państwowe - Panatenaje w Atenach, Hiakintia w Sparcie
PANATENAJE - najważniejsze święto
- ustanowione przez Erichtoniosa i Tezeusza
- 28 dnia mc Hakatombaiob dla upamietninia narodzin Ateny oraz jej zwycięstwa nad gigantem Asterionem
- archont basileus kierował
- po nocnych śpiewach i tańcach, o wschodzie, procesja mieszkańców Aten, prowadzona przez dziewczęta z dobrych rodzin, udawała się Świętą Droga do ołtarza Ateny Polias (Akropol), gdzie składano dary
- posąg bogini ubierano w nowy peplos, zawody atletyczne, muzyczne, tance wojenne, konkurs męskiej piękności;-)
TESMOFORIE - 3dniowe święto w całej prawie G. Ku czci Demeter Tesmoforos jako bogini płodności i życia rodzinnego
- obrzędy tajne, przestrzeganie zakazu ujawniania ich specyfiki
- brały udział zamężne kobiety o nieposzlakowanej opinii
- ofiary dla bogini i taneczne pochody
DJONIZJE, LENAJE, ANTESTERIE - na cześć dionizosa
- Dionizje małe - wiejskie, z okazji otwierania naczyń z młodym winem.
- program - zawody chórów, przedstawienia dramatyczne, pochody ze sztucznymi fallusami.
- lenaje - związane z okresem tłoczenia wina, próbowano młode wino, składano ofiary w świątyni, uczty, pochody
- antesterie - przy świątyni Dionizosa, przywożno młode wino, mieszano z wodą, pito, konkurs picia, święte zaslubiny Dionizosa z żoną archonta basileusa, skł ofiary Hermesowi Chtonicznemu, przepędzano duchy
- Dionizje wielkie - poświęcone Dionizosowi Oswobodzicielowi
- charakter państwowy, archont eponim prowadził
-skł ofiary z kozła, procesja, zawody chórów. W teatrze przez dni konkurs dramatyczny
ŚWIĘTA KU CZCI APOLLONA I ARTEMIDY
- przybywali całymi rodzinami, podstawową część uroczystości stanowił program muzyczny i sportowy
- miasta wysyłały swoje chóry i święte delegacje
- ofiary - chłopcy swój I zarost, dziewczęta lok włosów
PANJONIA
- w sanktuarium Posejdona, ofiara dla niego z byków, recytacje hymnów, eposów
HIAKINTIA
- w Amyklaj przy sankturaium Amyklejon.
- trwały przynajmniej 3 dni
- I - charakter żałobny, poświęcony hiakinthosowi; uczta w szałasach
II - charakter radosny, powiązana także z Apollonem, ofiary ze zwierząt, śpiewy, tańce
- charakter rolniczy, powiązane z porą żniw, ale też oficjalne świeto
- podczas nich wojska spartanskie nie mogły wyruszyć na wojne
GYMNOEPEDIE
- święto Apollona, obchodzone uroczyście w Sparcie, dla upamiętnienia walk toczonych z Argos o Thyreatis
- ważne święto - nie prowadzono podczas żadnych walk
- na agorze Sparty u stop Apollona na placu tanecznym i w teatrze
Przedstwione formy realizowane były w ramach pobożności obywatelskiej, jednak nie wszystkim one wystarczały. Byli zwolennicy nurtów mistycznych, dążący do bliskiego kontaktu z bogiem. Zmniejsza się rola ofiary, a pogłębia modlitwy. Uwaga kierowana ku grzechowi, karze pośmiertnej, nagrodzie, czystości, Pojawia się życie orfickie i pitagorejskie.
MISTERIA ELEUZYNSKIE
- odbywały się w Atenach i Eleuzis - oficjalny kalendarz sakralny
- uczestnictwo zapewniało wtajemniczonym, czyli mystom, szczęśliwe życie po śmierci
- Małe Misteria - w Atenach, rytualne oczyszczenie
W Eleuzis - Duże Misteria nawiązujące do mitu o Demeter i jej porwanej córce przez Hadesa
- kąpiel oczyszczająca w morzu, procesja udawała się do Eleuzis.
- tego czego dowiedzieli sie uczestnicy nie mogli przekazywać
- po złożeniu ofiary wracano do Aten
- popularność misteriów - każdy traktowany tak samo, i że Demeter nie opuści swych wyznawców w godz śmierci
OBRZĘDY KU CZCI DIONIZOSA
- nurt mistyczny i orgiastyczny
- uczestnicy pod wpływem wina i długotrwałych tanców, wrzaskliwej muzyki wpadali w stan religijnej ekstazy
- cel - bliski kontakt z bogiem
- obrzędy często nocą, otoczenie dzikiej przyrody.
- czciciele będący w stanie upojenia chwytali zwierzęta, rozrywali je na sztuki i zjadali surowo (omophagia)
- poplurany wśród ludzi zepchniętych na margines - kobiet, chłopi, niewolnicy
- bachatanki - czcicielki Dionizosa, ubrane w skóry pantery oplecione winoroślą uciekały w dzikie tereny aby oddawać sie tajnym obrzędom, wpadać w święte szaleństwo. Oszołomienie, ekstaza, brak panowania.
ORFICY
- zwolennicy doktryny religijnej stworzonej w Tracji w VII wpne.
- nawiązanie do kultu dionizosa oraz mitów związanych z Orfeuszem, poetą (gdy jego żona Eurydyka zmarła poszedł po nią do Hadesu), oddawno mu cześć, uznawano za proroka znającego sposób unikniecia ponurego Hadesu i osiągniecie krainy błogosławionych
- odróżniali się odmiennym stylem życia i obrzędami
- ważna rola w teologii Zagreus - syn Persefony i Zeusa - I Dionizos (jak chciał mu przkazać władze, został poćwiartowany i zjedzony przez tytanów z polecenia Hery. Zeus przywrócił mu zyciae, Serce dał połknąć Semeli - poczty został II Dionizos.) - wykorzystywali to przy wtajemniczeniach.
PITAGORAS
- twórca mistyczno-racjonalistycznego nurtu religijnego, tworzyli Związek Pitagorejski
- celem człowieka doskonalenie się przez zdobywanie wiedzy, ascezę, samoumartwienie. Też poprzez matematykę.
ORGANIZAJCA
Centrum życia religijnego - SANKTUARIUM
- w epoce mykeńskiej dominowały sanktuaria wiejskie w postaci temenosów (Amyklaj) lub jaskiń (Grota Pana koło Maratonu)
- te menos - to święty okrąg pod gołym niebem, odgrodzony od pozostałego terytorium. W jego obrębie kamienny ołtarz, źródło lub stumyk. Wspominane już w Iliadzie
- świątynie traktowano jako mieszkanie boga a nie miejsce wykonywania czynności obrzędowych.
Światynia typowa składała się z:
- główne pomieszczenie - naos
- przedsionka - pronaos
- po bokach i z przodu ustawiano 1 lub więcej rzędów kolumn
Demonstracja swojego bogactwa i siły - wznoszono monumentalne budowle. Największe światynie;
- Artemizjon, Herajon, Parteon, Olimpjejon
Centa religijne i charakterze ogólnogreckim;
- Olimpia, Dodona, Delfy, Eleuzis, Delos, Argos
Specyficzny rodzaj instytucji religijnej- amfiktionie.
Sakralny związek 12 plemion zjednoczonych wokół sanktuariuów Demeter i Apollona w Delfach
Członkowie opiekowali sie wspólnymi sankuariami, orgaznizowali uroczystości, podejmowali decyzje dotyczące kultu oraz relacji miedzy członkami.
Podstawowe cechy - związek etniczny lub politycznych utworzony dla celów religijnych
Centrum związku stanowi wybrana przez członów światynia
W momencie tworzenia ustala sie zasady regulujące stosunki pomiedzy członkami
Liczba członków jest stała
W Grecji nie istniał w zasadzie odrębny stan kapłański.,
Kazdy obywatel mógł pełnić funkcje relig w imieniu swojej rodziny, a w imieniu państwa wykonywał to urzędnik.
IX-VIII - pojawienie się samodzielnych budowli sakralnych - funkcja kapłana
- na rok wybierany, bez przygotowania, nie zminiał sposobu zycia
- byli tylko reprezentantami pewnej gr wiernych - w ich mieniu modły, kierowali ofiarami i zarządzali majątkiem
- pózniej uważani za urzędników państwowych
- mieszkali przy świątyni, żyli z ofiar - kontrolowani i rozliczani przez polis
- w niektórych świątyniach była niezbędna głębsza znajomość sacrum - np świątyni Demeter w Eleuzis
- kapłani charyzmatyczni - wędrowny tryb życia, dokonujący oczyszczeń i wtajemniczeń, tworzący koncepcje religijne (Empedokles)
WIESZCZOWIE -
specjaliści od wróżenia
wielkie poważanie
działali przy świątyni wyroczniach, ogólno grecki zasięg - Zeusa w Dodonie, Apollona w Delfach
rady dla jednostek jak i państwa
pytano o zamiary bógów
zapewnienie sobie skuteczności poprzez działanie zgodne z porządkiem boskim
trudność odpowiedzi w kwestaich politycznych spowodował powstanie kolegium kapłańskiego mającego dobrą orientacje w kwestiach politycznych- Stąd trafność odpowiedzi
wróżbiarze działający poza świątyniami - wyroczniami, wynajmowani przez państwa do okreslonych zadań, toawarzyszyli np przy wyprawom kolonizacyjnym