1. ANTROPOMOTOMOTORYKA W SYSTEMIE NAUK K-F

Ruch jest podstawowym atrybutem życia. Aktywność ruchowa towarzyszy, więc człowiekowi od momentu jego poczęcia. Pozostając z nią w ścisłych związkach w ciągu całego życia nie wzbudzamy w sobie refleksji nad jej istotą. Taka płaszczyzna pojawia się dopiero w sytuacjach szczególnych, kiedy specyficzna forma ruchu staje się wartością pożądaną, np.: w sporcie, pracy zawodowej czy też rehabilitacji. Okazuje się, że przyjęcie określonej koncepcji interpretacyjnej omawianego zjawiska prowadzi do poważnych konsekwencji praktycznych. Niegdyś ruchowi najczęściej występującemu w różnych formach aktywności fizycznej człowieka przypisywano, podobnie jak to dzieje się jeszcze dzisiaj w niektórych sposobach interpretacji znaczenie nadawanemu w naukach matematyczno - fizycznych, a szczególnie w biomechanice: „(...) jest to zmiana położenia ciała lub punktu materialnego w stosunku do innych punktów, dokonująca się w czasie poruszania się w pewnym kierunku”(Doński). Wówczas przy uwzględnieniu przy jego opisie zmiany miejsca, odwoływało się do jednostek przyjętych z kinematyki: czas, droga, prędkość, a przy rozpatrywaniu przyczyn zjawiska, analizowano siły działające w bezruchu (statyka) i ruchu (kinematyka). Na tej podstawie wyróżniono w każdym ćwiczeniu strukturę kinematyczną (formę, tempo, rytm itp.) i dynamiczną (siły działające). Do niedawna rolę dominującą w poznaniu istoty ruchu człowieka odgrywały kierunki empiryczno materialistyczne. Koncentrowały się one na interpretacji omawianego zjawiska z punktu widzenia przyrodniczych prawidłowości. Metodologia poznania ruchu ludzkiego, jak i mechanicznego miała te same podstawy. Ruch jest nadal zagadką, której nie można rozwiązać za pomocą fenomenologizmu. Należy zaznaczyć, że znaczna część osiągnięć biomechaniki znajduje niezależne miejsce w różnych dziedzinach wiedzy, przeważnie o charakterze stosowanym. W większości mają one charakter nauk podstawowych między innymi: biologii, fizyki, chemii, jak też pedagogiki, socjologii, psychologii itp.. Należy do nich niewątpliwie zaliczyć kinezjologię, ergonomię, bionikę, cybernetykę, mechanikę zwierząt, rehabilitację ruchową, fizjologię wysiłku. Duży wpływ biomechaniki zaznaczył się w nauce o ruchu, która w Polsce bardziej znana jest pod synonimiczną nazwą „nauka o motoryczności”. Jak się wydaje, w wyniku coraz pełniejszego zrozumienia znaczenia roli człowieka w realizacji zjawiska fizycznego doszło do stopniowego uznania, że to właśnie on jest właściwym przedmiotem poznania w nauce o ruchu (motoryczności ludzkiej). Bardzo mocno podkreśla to jej synonimiczny odpowiednik „antropomotoryka” (nauka o ruchach człowieka). Człon „antropo” - w założeniach znaczy ludzki od greckiego „antropos”, natomiast dla członu „motoryka” znajdujemy kilka źródeł łacińskich np., od „motio” - ruch, „motus” - ruch, trzęsienie ziemi, ale także „motor” - ten, kto porusza i od „morere” - ruszać się oraz „moreo” - poruszać. Taka zmiana koncepcji interpretacyjnej pociąga za sobą konieczność uwzględnienia w charakterystyce motoryczności biologicznych podstaw efektów ruchowych. Nie oznacza to dominacji nauk biologicznych. Antropomotoryka (interdyscyplinarna dziedzina naukowa) scala dorobek wielu obszarów penetracji zjawisk ruch. Jak wiadomo ruch może się przedstawiać w pięciu podstawowych formach: biologicznej, fizycznej, mechanicznej, chemicznej i społecznej. Antropomotoryka jest nauką o ruchu człowieka, która dąży do obiektywnego zbadania zjawiska w wszystkich jego przejawach w celu dostarczenia specjalistom różnych dziedzin wspólnego jednolitego poglądu na istotę ludzkiej motoryki. W związku z tym można doszukać się jej związku z naukami humanistycznymi, w których obiektem zainteresowania jest również człowiek i jego działanie. Zatem przedmiot poznania antropomotoryki nie jest zawężony do tradycyjnie pojmowanych „przyrodniczych aspektów ruchu”. Jej przyrodniczy charakter przejawia się w tym, że za obiektywne uważa się tylko takie badania, w których stosuje się metody właściwe naukom przyrodniczym. Jak wiadomo są one oparte na ścisłych obserwacjach ilościowych, rygorystycznym logicznym wnioskowaniu, zgodności z całokształtem dotychczasowej wiedzy przyrodniczej i przyjmowaniu za wiarygodne tylko takich stwierdzeń, które sprawdzają się w empirycznej konfrontacji z rzeczywistością. Wymienione podejście zapewnia integrację wiedzy zdobytej w toku żmudnych cząstkowych badań. Umożliwia również wykorzystanie efektów badań w praktyce. Jej głównymi „odbiorcami” są obecnie sport i szkolne wychowanie fizyczne. Wykorzystuje się ją bowiem do poprawy skuteczności nauczania czynności ruchowych oraz rozwiązywania problemów związanych z adaptacją organizmu do zwiększonych obciążeń wysiłkowych.

Jak z powyższego wynika wiele faktów przemawia za tym, aby współczesną antropomotorykę uważać za samodzielną dyscyplinę naukową. Świadczy o tym przede wszystkim:

1)wyraźnie sprecyzowany i społecznie znaczący przedmiot badań i zainteresowań

badawczych,

2)oryginalna terminologia i nazewnictwo,

3)zwarty system pojęć i twierdzeń,

4)dostosowana do przedmiotu poznania naukowego metodologia badań, w tym metody, techniki, narzędzia i procedury badawcze.

2. Sprawność fizyczna- znaczenie dla przejawów motoryczności człowieka

Sprawność fizyczna- zdolność do wykonywania wszelkich zadań ruchowych. Sprawność fizyczna - jest pojęciem szerszym, wiąże się ze stanem całego organizmu, nie tylko z aparatem ruchu. Możliwość wykonywania wszelkich działań motorycznych decydujących o zaradności człowieka w życiu. Sprawność fizyczna - na nią składa się dany poziom wydolności wszystkich narządów i układów, stan cech motorycznych (siła, szybkość, wytrzymałość) a także pewna prawidłowość budowy ciała.

Elementy warunkujące sprawność fizyczną: * zdrowie i dziedziczne uzdolnienia, * siła fizyczna i wydolność, * zdolność wykonywania ruchów przy minimalnym wydatkowaniu energii, * zdolność eliminowania napięć psychicznych, * umiejętność oceny własnych możliwości przy wybieraniu odpowiedniej pracy, * umiejętność współżycia w grupie.

Sprawny fizycznie jest ten, kto potrafi wykonać efektywnie różnorodne zadania motoryczne. Ideał człowieka sprawnego fizycznie to osobnik wszechstronny (bardziej komandos niż wyczynowiec w jednej dziedzinie).Sprawność fizyczna jest stroną efektywną motoryczności, czyli stroną ruchową, to między innymi od nie zależy jak człowiek wykona swój ruch: skok, bieg.

Struktura motoryczności

Motoryczność - to pojęcie obejmujące całokształt czynności ruchowych człowieka, sferę ruchowej aktywności, słowem to wszystko, co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia całego ciała lub poszczególnych jego części względem siebie.

W motoryczności wyróżniamy:

I)CECHY JAKOŚCIOWE I I ILOŚCIOWE RUCHU.

CECHY JAKOŚCIOWE - 1)Idea (cel, motyw działania), dzięki, której charakteryzujemy motorykę. Ze względu na cel wyróżniamy różne rodzaje motoryki: a)m. produkcyjna; b)wyrazowa; c)utylitarna; d)hedonistyczna; e)sportowa - ma na celu rywalizację. 2)Treść ruchu. 3)Forma ruchu - pewna czynność jest wykonywana w pewien określony sposób, np. technika. 4)Cechy ruchu: a)struktura - czasowo - przestrzenna organizacja ruchu, b)dynamiczno - czasowe uporządkowanie ruchu, c)dokładność - stopień zgodności między celem a wynikiem, d)ciągłość - płynność przebiegu ruch. <wg Szopy>.

CECHY ILOŚCIOWE Wyróżniamy tu stronę potencjalną i stronę efektywną. I)Strona potencjalna: 1)predyspozycje motoryczne - dzielą się na 4 grupy: a)p. morfologiczno - strukturalne: *wysokość ciała, *masa ciał i jej składowe (masa ciała szczupłego, BMI, masa tłuszczu), *proporcje ciała (proporcje dźwigni kostnych, proporcje włókien mięśniowych); b)p. energetyczne; c)p. koordynacyjne - oparte na działaniu układu nerwowego; d)p. psychiczne. 2)zdolności motoryczne i umiejętności. II)Strona efektywna: 1)sprawność motoryczna - przejawia się w zasobie posiadanych przez człowieka umiejętności ruchowych. 2)Sprawność fizyczna - przejawia się w wysokim poziomie cech motorycznych: siły, szybkości i wytrzymałości.

3. Strukturalne powiązania pomiędzy predyspozycjami, zdolnościami i efektem motorycznym

Modele:

• Osiński

• Raczek

• Szopa

Według Osińskiego:

1.Zdolności kondycyjne - warunkowane głównie właściwościami morfofizjologicznymi strukturalnymi (wielkość, masa, proporcje i składniki ciała) oraz właściwościami morfofizjologicznymi energetycznymi. Do podstawowych zdolności kondycyjnych na ogół zalicza się zdolności:

*Siłowe - charakteryzują te wielkości, które umożliwiają pokonywanie znacznego oporu zewnętrznego lub przeciwstawiania się mu skurczem mięśni,

*Szybkościowe - charakteryzują zespół tych właściwości, które umożliwiają wykonywanie określonych (tzn. nie trwających długo i przez to nie wywołujących zmęczenia) zadań w możliwie krótkim czasie,

*Wytrzymałościowe - charakteryzują osobnicze możliwości człowieka do podejmowania długotrwałych wysiłków o określonej intensywności, a więc wskazują one na poziom odporności na zmęczenie.

2.Zdolności koordynacyjne - warunkowane przez funkcje sterowania i regulacji ruchu; charakteryzują możliwości precyzyjnego wykonywania złożonych pod względem stosunków czasowo - przestrzennych czynności ruchowych, umiejętności przestawiania się i dostosowania do nowych, a czasami również nieoczekiwanych sytuacji.

Według J. Raczka:

A)zdolności motoryczne:

*Kondycyjne (energetyczne) - determinowane przede wszystkim procesami energetyczno - metabolicznymi i motywacyjnymi,

*Koordynacyjne (informacyjne)- determinowane przede wszystkim procesami sterująco - regulacyjnymi i kognitywnymi,

*Kompleksowe (hybrydowe)-determinowane czynnikami obu wcześniej wymienionych grup, ale bez wyraźnej dominanty.

B)umiejętności motoryczne:

*Elementarne (chodzenie, bieganie, czworakowanie, dźwiganie, zwisanie, rzucanie, chwytanie, skakanie, wspinanie, przewracanie, przetaczanie, inne)

*Specjalne (rzucanie, chwytanie, skakanie, wspinanie, przewracanie, przetaczanie).

Według J. Szopy:

*Strukturalne: parametry somatyczne, proporcje ciała, struktura i masa mięśni, ruchomość stawów (gibkość), masa tłuszczowa, masa ciała szczupłego (LBM) itd.,

*Energetyczne: a) Beztlenowe: maksymalna moc anaerobowa (MMA)- kwasomlekowa i niekwasomlekowa, b)Tlenowe: zdolność maksymalnego pochłaniania tlenu, odporność na zmęczenie (wytrzymałość),

*Koordynacyjne: koordynacja wzrokowo- ruchowa, orientacja przestrzenna, równowaga, czas reakcji, antycypacja, różnicowanie ruchów itd.,

*Psychiczne: temperament, siła woli, odwaga, motywacja, uzdolnienia ruchowe itd.

4. Rozwój ruchowy człowieka w filogenezie

Australopitek- polując australopiteki musiały wykazać się dużym sprytem i chytrością oraz szybkością, wytrzymałością biegową i siłową. Rozwój precyzji ruchów dzięki wydłużającemu się i przeciwstawnemu kciukowi. Płeć męska: większe znaczenie wytrzymałości i siły (zabezpieczenie przetrwania rodziny). Płeć żeńska: mniejsze znaczenie wytrzymałości; siła przydatna do przenoszenia potomstwa przebywającego dłużej pod opieką matki, a przenoszonego w częstych zmianach obozowiska.

Pitekantrop- był łowcą polującym na duże ssaki. Wymagało to zarówno odpowiednich narzędzi do zabijania zwierząt, jak też do rozdzielania mięsa oraz obróbki surowców. Masywny szkielet pitekantropów wskazuje na znaczną siłę. Nastąpił znaczny rozwój precyzji i zręczności zmniejsza się tu rola wytrzymałości (mniejsze i krótsze przemieszczenia). Występują bardziej złożone akty ruchowe.

Człowiek neandertalski- dysponowały znaczną siłą w tym także pozwalająca na przenoszenie znacznych ciężarów upolowanej zwierzyny. Dalszy postęp w precyzji ruchów manualnych. Proste, naturalne formy różnych aktów ruchowych są wzbogacane przez zespół dodatkowych czynników coraz bogatsze systemy narzędziowe, zespołowe współdziałanie w różnych czynnościach

Człowiek współczesny- wyróżniamy tutaj formę wcześniejszą Homo sapiens fassiliis, oraz ludzi typu współczesnego Homo sapiens recens. Człowiek fassillis rozprzestrzenia się na znacznych obszarach Europy, Azji, Afryki. Podkreśla się ich nieco większa masywność. Zwiększa się liczebność pierwotnych zbiorowości. Wzbogaca się ich struktura zachowań i współdziałań w złożonych sytuacjach. Bardzo istotnie wzbogaca się system narzędzi. Pojawiają się ilustracje scen z życia człowieka tego okresu. Mamy do czynienia ze wzbogaceniem aktów ruchowych, wzbogaca się system narzędzi. Pojawiają się nowe rodzaje broni (broń miotna).

Człowiek współczesny Homo sapiens recens- przebudowuje znacząco sferę motoryki. Rozwój manofaktury powodował wąską specjalizację zawodową: *wzrost ciągłej precyzji i dokładności ruchów, *rozwój szybkości i wytrzymałości ruchów, *znaczącą rolę spełniają ruchy drobne, bliskie, lecz bardzo precyzyjne i szybkie, *rośnie rola ręki w drobnych ruchach, *rośnie odporność psychiczna. W toku przechodzenia kolejnych etapów ewolucyjnych przemian należy podkreślić, że znaczną rolę odgrywało środowisko. Człowiek a raczej jego motoryczność przechodzi etap od dużej siły i wytrzymałości, a następnie rozwija się szybkość, zręczność, precyzja i dokładność drobnych ruchów.

5. Rozwój ruchowy człowieka w ontogenezie

• noworodek

• niemowlę

• wiek poniemowlęcy

• wiek przedszkolny

• młodszy wiek szkolny

• okres pokwitania

• wiek młodzieńczy

• dorosłość

• starość

OKRES NOWORODKA - FAZA PREMOTORYCZNA

Okres noworodka - od przyjścia na świat do 2-3 miesiąca życia. W tym okresie rozwój motoryki następuje stosunkowo powoli, jednak proces ten może mieć istotne znaczenie dla całego życia człowieka. „Przez pierwsze miesiące po urodzeniu dziecko w stosunku do świata zewnętrznego zachowuje postawę raczej bierną. Ruchy dziecka są początkowo prawie wszystkie nieopanowane, nieskładne i nieskoordynowane, nazywamy je, dlatego ruchami „błędnymi”. Przewęda stwierdza jednak, że: „nieporadność ruchowa noworodka, posiadanie przezeń tylko niewielkiej ilości ruchowych odruchów wrodzonych, które są sztywne i trudne do przebudowy - to pozorne upośledzenie człowieka - okazuje się jego przywilejem, pozwala, bowiem na niemal nieograniczony rozwój motoryki w ciągu dalszego życia i inteligentne przystosowanie jej do potrzeb w zależności od sytuacji środowiskowych”.

OKRES NIEMOWLĘCY - FAZA PROTOMOTORYCZNA (WSTĘPNORUCHOWA)

Okres niemowlęcy - od 4 do 12 miesiąca życia, w którym można już dostrzec wiele skoordynowanych ruchów. Jest to okres szybkiego i widocznego rozwoju motoryki dziecka. W pierwszych miesiącach dziecko reaguje „całym sobą”, co dowodzi słabego jeszcze rozwoju analizatorów i ośrodków korowych, a także braku doświadczeń w kontaktach z otoczeniem. Okres ten można by określić jako fazę przyswajania pierwszych skoordynowanych ruchów. W okresie niemowlęcym przede wszystkim następuje doskonalenie chwytu, przyswojenie postawy pionowej oraz opanowanie pierwszych ruchów lokomocyjnych - samodzielnego chodu. Znaczny wpływ na aktywizację ruchową niemowlęcia ma zachowanie się rodziców i ich udział w prowokowaniu dziecka do wielu różnorodnych czynności ruchowych. Aktywność niemowląt przyspiesza występowanie poszczególnych faz rozwoju psychomotorycznego oraz zapobiega stereotypii ruchowej, a także ma istotne znaczenie dla ogólnego rozwoju dziecka. Stosowanie różnych form ćwiczeń, jak położenie niemowlęcia na brzuchu, obroty, pełzanie, raczkowanie za zabawką itp., a ponadto nie ograniczanie aktywności ruchowej wyłącznie do łóżeczka, potwierdziło jej dodatni wpływ na przebieg procesów rozwojowych ustroju.

WIEK WCZESNEGO DZIECIŃSTWA - POCZĄTEK WŁAŚCIWEGO OKRESU MOTORYCZNEGO

Okres poniemowlęcy (wiek małego dziecka)- od 1 do 3 roku życia. Wraz z przyjęciem postawy pionowej i rozpoczęciem swobodnego poruszania się znacznie powiększa się świat dziecka. Kontakty z tym obszerniejszym już środowiskiem sprzyjają przyswajaniu wielu nowych czynności ruchowych, jak np. wspinanie, balansowanie, zeskoki w głąb, biegi, podskoki, popychanie, noszenie. Dlatego też okres ten nazywany bywa fazą przyswajania wielorakich form ruchu. Dziecko chętnie biega dookoła, podskakuje, popycha i podnosi przedmioty bez widocznego celu, znajdując satysfakcję w samej umiejętności poruszania się. Podstawową formą kontaktu dziecka z otoczeniem jest w tym okresie zabawa. Zabawy funkcjonalne pod koniec tego okresu coraz częściej przechodzą w zabawy naśladowcze, w których dziecko próbuje naśladować społeczeństwo dorosłych. Ćwiczenia ruchowe, stymulujące rozwój psychiczny i motoryczny, stanowią istotny element wychowania w wieku wczesnego dzieciństwa.

WIEK PRZEDSZKOLNY

Okres przedszkolny - od 4 do 6 roku życia. Doskonalą się wówczas przede wszystkim zdolności równoważne (koordynacja) i wytrzymałościowe. W tym okresie rozwojowym następuje szybkie doskonalenie sprawności ruchowej. Nie tylko doskonalą się podstawowe formy ruchów, lecz dziecko potrafi łączyć je w określoną całość, np. w czasie biegu rzucać i skakać. Okres około piątego roku życia nazywamy złotym okresem motoryczności. Jest to pierwsze apogeum motoryczne. Można w tym okresie nie tylko nauczać skomplikowanych czynności ruchowych, ale doskonalić siłę i wytrzymałość. Pod koniec tego okresu należy przyzwyczajać dzieci do nazewnictwa sportowego i zaniechać już form zdrobniałych. Pod koniec wieku przedszkolnego można zatem organizować systematyczne nauczanie z użyciem wielu różnych metod preferując jednak formę zabawową.

WCZESNY OKRES SZKOLNY

Okres wczesnoszkolny (młodszy wiek szkolny)- od 7 do 10-12 roku życia. Znacznie poprawia się szybkość lokomocyjna i wytrzymałość przy stosunkowo słabszym przyroście siły. Wraz z podjęciem obowiązków szkolnych znacznie zmienia się tryb życia dziecka. Z zakresu zabaw przechodzi ono do okresu obowiązków. Wiele dzieci w tym okresie wchodzi również w cykl pozaszkolnych zajęć sportowych. Stąd też obowiązkowe zajęcia szkolne i nieobowiązkowe pozaszkolne są zasadniczymi czynnikami rzutującymi na doskonalenie psychomotoryki dziecka. Młodszy wiek szkolny, a przede wszystkim 9 i 10 rok życia to okres doskonalenia zdolności uczenia się nowych czynności sportowych. Dlatego też podejmuje się wówczas naukę pływania dzieci, naukę jazdy na łyżwach i nartach, a także naukę technicznych elementów lekkoatletyki i wielu gier sportowych. W tym okresie dostrzega się istotne przyrosty w zdolnościach siłowych, szybkościowych i wytrzymałościowych. Obowiązki szkolne ograniczają naturalną ruchliwość dziecka. Należy mu, zatem - przez wiele różnych pozaszkolnych działań - stwarzać okazje do uzupełniania niedoboru ruchu.

PÓŹNY OKRES SZKOLNY

Okres późnoszkolny (wiek dojrzałości motorycznej)- od 10 do 13 r.ż. dojrzewanie motoryczne poprzedza dojrzewanie płciowe. Okres dojrzewania płciowego można podzielić na fazę pubertalną i adolescencji. Ten okres życia nazywany jest najlepszym okresem uczenia się motorycznego dzieci. Jest to drugie apogeum motoryczne. Podobnie jak w poprzednim okresie obserwuje się znaczną ruchliwość dziecka, jednak teraz jest to już opanowana, celowa aktywność ruchowa. Aktywność ta cechuje zarówno chłopców, jak i dziewczęta. Koedukacyjne lekcje wychowania fizycznego mogą zmniejszać dezintegrację społeczną dziewcząt i chłopców. Zróżnicowanie płciowe w sprawności fizycznej można dostrzec dopiero pod koniec tego okresu. Wytrzymałość, zarówno dziewcząt, jak i chłopców, w późnym wieku szkolnym jest stosunkowo niewielka. Z roku na rok obserwuje się poprawę wytrzymałości, jednak nie jest tak znaczny jak w młodszym wieku szkolnym. Szybkość, a zwłaszcza szybkość reakcji, znacznie się poprawia, pod koniec tego okresu jest prawie równa szybkości osób dorosłych. Szybkość uczenia się nowych czynności sportowych sprawia wrażenie, jakby dzieci uczyły się niejako spontanicznie. Składa się na to już znaczna zdolność obserwowania, tworzenia wyobrażeń ruchowych, bogata pamięć ruchowa, a także znaczna doza odwagi i chęci podjęcia ryzyka wykonania nowej czynności sportowej. Istotna w tym okresie dla procesu nauczania jest sprawność nauczyciela, który powinien ćwiczyć razem z uczniami, demonstrować nauczane czynności i dawać krótkie i jasne instrukcje.

PIERWSZA FAZA DOJRZEWANIA (PUBERTALNA)

Dojrzewanie jest okresem zmienności i przebudowy typowych dla poprzednich okresów życia działań również i motorycznych. Okresom aktywności ruchowej towarzyszą okresy demonstrowanej wyraźnie niechęci do zajęć sportowych i znużenia. Pierwszą fazę dojrzewania nazywano kiedyś krytycznym okresem rozwoju motorycznego czy też okresem zanikania sprawności z późnego wieku szkolnego. Są to określenia zbyt skrajne, w pierwszej fazie dojrzewania, bowiem nie następuje kryzys, lecz jedynie faza przestrajania sprawności ruchowej i fizycznej i jest to dalszy proces rozwoju motoryki, towarzyszący określonym zmianom w rozwoju psychofizycznym dziecka. W pierwszej fazie dojrzewania dostrzega się istotny przyrost siły, szczególnie u chłopców. Natomiast w niewielkim tylko stopniu doskonalą się wytrzymałość i zdolności koordynacyjne. Zmniejszają się również w miarę upływu lat możliwości szybkościowe. Wraz z istotnymi zmianami w proporcjach budowy ciała dostrzega się również poważne zmiany w zachowaniach ruchowych dzieci.

DRUGA FAZA DOJRZEWANIA (ADOLESCENCJA)

Fazę tę określa się jako fazę stabilizacji, wyraźnego zróżnicowania płciowego oraz coraz silniej zaznaczającej się indywidualizacji w doskonaleniu motoryki człowieka. Pierwszym przejawem stabilizacji jest zanikanie charakterystycznych dla poprzedniego okresu zaburzeń i zmienności nastawień do aktywności fizycznej. Wyraża się to większą stałą gotowością młodzieży do podejmowania działań sportowych, wyraźną stabilnością formy sportowej, a także zainteresowaniem i uczestnictwem w ciekawych lekcjach wychowania fizycznego. W okresie adolescencji bardziej widoczna jest indywidualizacja postaw wobec kultury fizycznej. Te nastawienia warunkują zachowania motoryczne młodzieży i przyjmują cechy określające indywidualną osobowość. W drugiej fazie dojrzewania następuje stabilizacja zdolności motorycznych i większa gotowość do podejmowania działań sportowych. Lekcje wychowania fizycznego mogą zawierać elementy treningu kondycyjnego, a w czasie zajęć pozaszkolnych można organizować liczne imprezy sportowe.

WCZESNY OKRES CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

Wczesny wiek człowieka dorosłego (18/20-30 r.ż.). Doskonały okres sprawności motorycznej człowieka, czas uzyskiwania najlepszych wyników w wielu dyscyplinach sportowych. Jest to okres względnego zachowania stałego poziomu zdolności motorycznych człowieka. W czasie tych dziesięciu lat poziom motoryki dnia codziennego i pracy w zasadzie stabilizuje się. Istotnie odzwierciedlają się w motoryce różnice płciowe. W większości działań sportowych kobiety osiągają około 60-70 % możliwości mężczyzn. Szczególnie duże różnice dotyczą siły, wytrzymałości i częściowo szybkości. Zróżnicowanie to dotyczy tylko w bardzo małym zakresie zdolności koordynacyjnych, a szczególnie ćwiczeń zręcznościowych. Dla osób, które uprawiają sport, wczesny okres dorosłego życia jest okresem uzyskiwania szczytowych wyników. Wszystkim osobom nieuprawiającym sportu wyczynowo zaleca się możliwie intensywne i systematyczne uprawianie sportu rekreacyjnego i różnych form wychowania fizycznego (jogging, aerobik, taniec, pływanie itp.). Przede wszystkim zapobiegnie to spadkowi kondycji fizycznej, ale również służyć będzie zachowaniu formy uzyskanej w poprzednich okresach życia.

ŚREDNI OKRES CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

Średni wiek człowieka dorosłego (39/45-50 r.ż.). Aktywność ruchowa bywa tu już nieco mniejsza. U osób systematycznie trenujących może utrzymywać się duża sprawność ruchowa i fizyczna. Jest to czas stopniowego zmniejszania się możliwości motorycznych człowieka. Zmniejsza się przede wszystkim możliwość uczenia się nowych czynności sportowych. Co prawda, obniżanie się sprawności następuje powoli i stopniowo, jednak pod koniec średniego okresu dorosłych poziom jest już dość niski. W tym okresie zaznacza się ogromna różnica między osobami trenującymi, a nietrenującymi, których sprawność ruchowa i fizyczna pod koniec tego okresu jest niewielka. Szybkie obniżanie się sprawności w czwartej dekadzie życia nie jest wynikiem biologicznego starzenia się, lecz rezultatem niedbałości o jej stan.

PÓŹNY OKRES CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

Późny wiek człowieka dorosłego (45/50-60/70 r.ż.). U człowieka mało aktywnego ruchowo dostrzega się już procesy inwolucyjne, ludzie aktywni mogą uprawiać wiele sportów rekreacyjnie. Są to lata szybkiego spadku fizycznej i ruchowej sprawności. Inwolucja występuje w czynnościach ruchowych życia codziennego i związanych z pracą zawodową. Ćwiczenia fizyczne i zajęcia sportowe powinny służyć zwłaszcza zachowaniu dobrego stanu systemu krążeniowo-oddechowego. Należy również zwrócić uwagę na ćwiczenia gibkościowe, rozluźniające, w wieku starszym, bowiem brak ćwiczeń prowadzi szybko do ograniczenia ruchomości w stawach. Ważne również, dla zapobiegania m.in. kifozie starczej, są ćwiczenia zachowania poprawnej postawy ciała.

OKRES STARZENIA SIĘ

Okres starzenia się (60-70 r.ż.). U osób, które nigdy nie uprawiały sportu dostrzega się niekorzystne zmiany w wykonywaniu ruchów i trudności w ich koordynacji. Natomiast osoby, które nigdy nie zaniedbywały ćwiczeń fizycznych, mogą jeszcze przez wiele lat pozostawać w dobrej kondycji i sprawności ruchowej. Okres wyraźnej motorycznej inwolucji przejawiającej się przede wszystkim znacznym ograniczeniem zainteresowania i potrzeby ruchu. Ruchy stają się coraz bardziej powolne i mało elastyczne. Coraz gorsza jest również płynność ruchów. Przyczyną inwolucji jest przede wszystkim proces biologicznego starzenia się, a zatem zmniejszania siły mięśni, ograniczenie gibkości i zakresu ruchów oraz znaczne zmiany w systemie nerwowym. Objawy starzenia się są procesem nieuniknionym, jednak przez właściwe postępowanie można je znacznie przesunąć w czasie. Do najpóźniejszych lat życia należy, zatem ćwiczyć i uprawiać sport.

6. Przebieg rozwojowy wybranej zdolności motorycznej u dzieci i młodzieży- dymorfizm płciowy

W okresie noworodka i niemowlęcia w zasadzie nie ma znaczących różnic pomiędzy chłopcami i dziewczętami. W tym okresie dzieci głównie poznają „nowy świat”. W okresie poniemowlęcym i przedszkolnym różnice są jeszcze dość słabo zaznaczone i jedynie w rzutach 5-6 letni chłopcy uzyskują znaczną przewagę. Istnieją również poglądy, iż chłopcy w okresie przedszkolnym poczynają wyprzedzać dziewczęta w zakresie inspirowanych form ruchu, tzn. takich, które nie są ruchami naturalnymi. Porównując dziecko 3 letnie z 5-6 letnim dostrzec można istotne różnice w biegu, skoku w dal i rzutach. W tym okresie dziecko już zupełnie poprawnie biega. Podobnie jak w biegu, istotny przyrost sprawności skoków obserwuje się dopiero po 4 roku życia, przy czym znacznie większe postępy czynią chłopcy niż dziewczęta.

W okresie młodszym szkolnym dymorfizm płciowy w motoryce, chociaż już wyraźnie zaznaczony, nie jest jeszcze tak silny jak w późniejszych okresach życia (pod koniec późnego okresu szkolnego). Chłopcy wykazują widoczną przewagę w szybkości biegu, rzutach, skokach, a dziewczęta w gibkości oraz zręczności manualnej. W końcowym etapie okresu wczesnoszkolnego, tj. w przypadku dziewcząt około 10-11 r.ż. i chłopców ok. 12-13 r.ż. następuje faza wyjątkowej łatwości przyswajania sobie nowych ruchów o dość skomplikowanej strukturze („uczenie się z miejsca”).

Około 13 r.ż. dostrzega się zróżnicowanie płciowe. Przyrost siły bezwzględnej chłopców jest wyraźnie szybszy niż u dziewcząt. Względna siła kończyn górnych (siła w stosunku do masy) wzrasta jednak nieznacznie, a u dziewcząt obserwuje się niekiedy stagnację a nawet jej regres. Przyczyna jest brak lub zaniedbywanie odpowiedniej liczby i jakości ćwiczeń siłowych.

W okresie adolescencji (druga faza dojrzewania) obserwuje się znaczący stały przyrost siły chłopców. Przejawia się to znaczną poprawą wyników sportowych w biegach krótkich, skoku w dal i w rzutach. Mniej zmienia się wytrzymałość siłowa, inaczej przebiega rozwój siły u dziewcząt. Przyrost roczny jest nieznaczny, a w 14-15 r.ż. u nietrenujących dziewcząt rozpoczyna się stagnacja siły. Słabo również rozwija się wytrzymałość siłowa. W zakresie możliwości siłowych zróżnicowanie płciowe coraz bardziej się powiększa, tak, że pod koniec tego okresu obserwuje się bardzo dużą różnicę między siłą chłopców i dziewcząt. Zróżnicowanie płciowe w możliwościach wytrzymałościowych zarysowuje się już w wieku 12-14 lat i stale wzrasta. Max. możliwości wytrzymałościowe pojawiają się u dziewcząt już w wieku 15-16 lat a u chłopców między 18-22 r.ż.

We wczesnym okresie człowieka dorosłego istotnie odzwierciedlają się w motoryce różnice płciowe. W większości działań sportowych kobiety osiągają 60-70% możliwości mężczyzn. Szczególnie duże różnice dotyczą siły, wytrzymałości i częściowo szybkości. Zróżnicowanie to dotyczy tylko w małym zakresie zdolności koordynacyjnych a szczególnie ćwiczeń zręcznościowych.

Z płcią człowieka nierozerwalnie wiąże się dymorfizm płciowy. Zjawisko to u ludzi znajduje odzwierciedlenie w zróżnicowaniu morfologicznym, fizjologicznym i psychicznym, tak u kobiet, jak i u mężczyzn. Pamiętać również trzeba, że w odróżnieniu od zwierząt, u człowieka nastąpiło zmniejszenie roli węchu i słuchu, zwiększeniu uległa natomiast funkcja wzroku, co znalazło swój wyraz w przejawach dymorfizmu płciowego u ludzi.Dymorfizm płciowy jest warunkowany genetycznie zróżnicowaniem chromosomów określanych jako chromosomy płciowe (heterochromosomy). W nowo powstałej i rozwijającej się zygocie możemy znaleźć odpowiednio chromosomy żeńskie XX - warunkujące płeć żeńską lub chromosomy męskie XY, które są odpowiedzialne za płeć męską. Ekspresja genów chromosomów płciowych będzie odpowiedzialna za wytworzenie określonej wrażliwości rozwijających się tkanek, narządów i układów na wpływy hormonów płciowych (estrogenów w przypadku płci żeńskiej oraz testosteronu w przypadku płci męskiej).

7. Zmiany międzypokoleniowe w rozwoju sprawności fizycznej dzieci i młodzieży:

Cechy motoryczne są to właściwości charakteryzujące czynności narządu ruchu człowieka. Wykonanie określonego ruchu wymaga : odrębnego sposobu wykonania go, oraz zaangażowania pewnych możliwości, „zdolności” wykonania tego ruch w sposób jak najbardziej doskonały. Tę doskonałość formy ruchu osiąga się przez opanowanie techniki danego ćwiczenia , oraz dzięki pewnym cechom motorycznym które posiada ćwiczący. Cechy motoryczne są określane jako wielkości charakteryzujące potencjalne możliwości ruchowe danego organizmu. Jako potencjalne możliwości ruchowe cechy motoryczne istnieją niezależnie od techniki ruchu. Cechy motoryczne człowieka w ćwiczeniach przejawiają się tylko przez technikę konkretnego ruchu. Można mieć np. bardzo silne mięśnie, ale nie umieć wykorzystać ich siły do wspinania się na linie. I odwrotnie. Przy opanowaniu techniki ćwiczący mający małą siłę mięśniową może to ćwiczenie wykonać doskonale, pomimo swoich mniejszych niż w pierwszym przypadku możliwości siłowych. Technika wykonywania poszczególnych ćwiczeń fizycznych jest w znacznym stopniu zależna od poziomu cech motorycznych danego ćwiczącego. Główne cechy motoryczne to : SIŁA, WYTRZYMAŁOŚĆ, SZYBKOŚĆ, ZWINNOŚĆ, poboczne cechy motoryczne to: SKOCZNOŚĆ, ZRĘCZNOŚĆ I GIBKOŚĆ. Między cechami motorycznymi istnieje pewna współzależność sterowana przez układ nerwowy. Poszczególne właściwości narządu ruchu rozwijają się bardziej niż inne przy treningu specjalistycznym, ale nie zostają wykształcone w sposób izolowany.

Wytrzymałość w ontogenezie- Ontogeneza- okres od zapłodnienia jaja do końca, -Dzieci przedszkolne- bardzo wytrzymałe /ruchy/, -8-9 letnie dzieci 9 km bez rewelacji ,od 8-10 roku wytrzymałość wzrasta,-Wytrzymałość fizyczna rośnie, 7-13 dziewczęta, 7 -14 chłopcy, -12-13 rok życia wzrost wytrzymałości stabilny, 11-letni chłopcy mogą przebiec maraton bez żadnych skutków negatywnie wpływających na ich organizm, -po 13-14 roku życia stabilizacja-Dziewczyny 14-15 letnie mają mniejszą wytrzymałość niż 9-latki /dorastanie/ -18 roczna dziewczyna mniejsza wytrzymałość od 14-letniej, -Wejście w okres dojrzewania chłopców powoduje stopniowy wzrost zdolności motorycznej, -Wejście w okres dojrzewania dziewcząt powoduje stopniowe zahamowanie zdolności motorycznej, a po 16-17 roku życia wytrzymałość motoryczna jest jeszcze mniejsza / u chłopców jest regres- wtedy rosną 20-23 cm/, -A po 21 roku życia następuje stabilizacja, -regres po 33 roku życia, - Mężczyźni MAX wytrzymałość 25-25 lat-10 LAT, -50 lat- 70%,-60 lat- 60-55%, 70lat- 50%

Rozwój szybkości w rozwoju osobniczym-jest zróżnicowany Między 7-12 rokiem życia u dzieci przejawiają się duże dyspozycje szybkościowe. Spowodowane jest to rozrostem mięśni i doskonaleniem układu nerwowego, na wyższym poziomie znajdują się również zdolności koordynacyjne. W tym okresie rozwój biologiczny ma decydujący wpływ na poprawę szybkości, Niekorzystnym okresem do kształtowania szybkości jest wiek między 12-14 rokiem życia. Spowodowane jest to szybkim wzrastaniem i dojrzewaniem organizmu. Rozwój mięśni nie jest równomierny dla poszczególnych układów, co ma ujemny wpływ na koordynację ruchową,Najlepszym okresem do trenowania szybkości jest wiek między 14-18 rokiem życia. W tym okresie następuje doskonalenie układu mięśniowego, nerwowego, krążeniowego i oddychania, W wieku 14-18lat następuje rozwój mięsni i dyspozycje szybkościowe podnoszą się,Okres młodzieńczy /18-22 lata/ występuje najkrótszy czas pojedyńczego ruchu. W tym wieku uzyskuje się najlepsze wyniki szybkosciowe.Do 30 roku zycia podtrzymuje się te predyspozycje, ale warunkiem są ćwiczenia fizyczne

Otóż wychowanie fizyczne jest jednym z elementów wszechstronnego prawidłowego rozwoju człowieka. Zwracano uwagę na to że nie tylko mózg dziecka chodzi do szkoły, ale ono całe. Ruch jest potrzebą biologiczną człowieka, jest elementarną podstawą jego zdrowia fizycznego i psychicznego. Wychowaniu fizycznemu należy także przypisywać decydującą rolę jeżeli chodzi o prawidłowy rozwój ,właściwą przemianę materii, uodpornienie na działanie wszelkich czynników i wyrównywanie wad postawy.W wychowaniu fizycznym należy także widzieć ważny czynnik zdyscyplinowania i mobilizacji uczniów. Rozporządza ono bowiem regułami i przepisami oraz widocznymi i wymiernymi rezultatami. Imituje życie i rywalizację społeczną. Oprócz rehabilitacji fizycznej, jest ważnym czynnikiem rehabilitacji psychicznej, a znaczenie jego jest tym większe im głębszy jest stopień upośledzenia umysłowego.Znaczenie kultury fizycznej jest szczególnie istotne, gdyż przedmiotem oddziaływań jest jednostka ludzka, której organizm tak w zakresie biologicznym, jak i psychicznym wykazuje szereg braków. Dlatego też w stosunku do dzieci upośledzonych umysłowo kultura fizyczna oprócz swojego podstawowego zadania ,którym jest kształcenie rozwoju fizycznego i podnoszenia sprawności fizycznej, oddziaływuje na rozwój intelektualny, podnosi poziom dojrzałości społecznej, rozwija kontrolę stanów emocjonalnych..
Sport działa na organizm ludzki w trzech aspektach; fizjologicznym, psychicznym, społeczno-wychowawczym.
Do głównych zadań kultury fizycznej w aspekcie fizjologicznym zaliczamy;

 podnoszenie wydolności układu krążenia, oddychania, regulację procesów przemiany materii

 wzmocnienie narządów ruchu

 hartowanie organizmu

 rozwijanie cech motorycznych i sprawności motorycznej

 korygowanie nieprawidłowości rozwojowych i kształtowanie prawidłowej postawy ciała

 kształtowanie czucia kinetycznego i koordynacji wzrokowo-ruchowej

 wyrabianie poczucia równowagi
w aspekcie psychicznym kultura fizyczna wpływa na;

 budzenie zamiłowania do różnych form aktywności ruchowej

 wyrabianie poczucia celności ruchu

 kształtowanie poczucia rytmu i tempa

 rozwijanie orientacji w czasie i przestrzeni

 rozwijanie spostrzegawczości, wyobraźni, pamięci, umiejętności koncentracji uwagi

 rozwijanie jednorodnej lateralizacji

 rozwijanie wiary we własne siły

 rozbudzanie umiejętności odczuwania zadowolenia z własnej pracy, z prawidłowo wykonanego polecenia
W aspekcie społeczno-wychowawczym kultura fizyczna wpływa na;

 kształtowanie cech charakteru takich jak; punktualność, obowiązkowość, sumienność, wytrwałość, odwaga, zdyscyplinowanie, koleżeńskość.

 wyrabianie umiejętności zachowania norm współżycia obowiązujących w społeczeństwie

 przestrzeganie zasad bezpieczeństwa

 kształtowanie umiejętności samodzielnego zaspakajania potrzeby ruchu w naturalnych warunkach środowiska

 wdrożenie do czynnego wypoczynku

 utrwalenie nawyków higienicznych

 poszanowanie mienia społecznego

ROZWÓJ RUCHOWY CZŁOWIEKA W ONTOGENEZIE

OKRES NOWORODKA - FAZA PREMOTORYCZNA

Okres noworodka - od przyjścia na świat do 2-3 miesiąca życia. W tym okresie rozwój motoryki następuje stosunkowo powoli, jednak proces ten może mieć istotne znaczenie dla całego życia człowieka. „Przez pierwsze miesiące po urodzeniu dziecko w stosunku do świata zewnętrznego zachowuje postawę raczej bierną. Ruchy dziecka są początkowo prawie wszystkie nieopanowane, nieskładne i nieskoordynowane, nazywamy je, dlatego ruchami „błędnymi”. Przewęda stwierdza jednak, że: „nieporadność ruchowa noworodka, posiadanie przezeń tylko niewielkiej ilości ruchowych odruchów wrodzonych, które są sztywne i trudne do przebudowy - to pozorne upośledzenie człowieka - okazuje się jego przywilejem, pozwala, bowiem na niemal nieograniczony rozwój motoryki w ciągu dalszego życia i inteligentne przystosowanie jej do potrzeb w zależności od sytuacji środowiskowych”. Noworodek nie posiada żadnych ruchów dowolnych - komunikuje się z otoczenie za pomocą odruchów bezwarunkowych. I.Bezwarunkowe odruchy motoryczne charakterystyczne tylko dla noworodka: *odruch chwytny (Darwina), zanika po 4 miesiącu życia; *ruch chwytny jako ruch dowolny; *odruch oczno - karkowy (Peipera); *tzw. odruch automatycznego marszu i automatycznego stąpania. II.Odruch Babińskiego (musi zaniknąć po 6 miesiącu życia). III.Odruchy charakterystyczne dla noworodka i człowieka dorosłego: *odruch kolanowy ,*odruch piętowy, *odruchy skórne.

U noworodka występuje przewaga siły mm zginaczy nad prostownikami; tendencja do zwracania głowy w jedną lub druga stronę - pierwszy objaw lateralizacji funkcji ciała; najlepiej rozwinięta ruchliwość - właściwość motoryki przejawiająca się w reakcji organizmu na wszelkie bodźce środowiska zewnętrznego w aktach i strukturach ruchowych; tzw. ruchy błędne (brak osłonek mielinowych na włóknach nerwowych);

OKRES NIEMOWLĘCY - FAZA PROTOMOTORYCZNA (WSTĘPNORUCHOWA)

Okres niemowlęcy - od 4 do 12 miesiąca życia, w którym można już dostrzec wiele skoordynowanych ruchów. Jest to okres szybkiego i widocznego rozwoju motoryki dziecka. W pierwszych miesiącach dziecko reaguje „całym sobą”, co dowodzi słabego jeszcze rozwoju analizatorów i ośrodków korowych, a także braku doświadczeń w kontaktach z otoczeniem. Okres ten można by określić jako fazę przyswajania pierwszych skoordynowanych ruchów. W okresie niemowlęcym przede wszystkim następuje doskonalenie chwytu, przyswojenie postawy pionowej oraz opanowanie pierwszych ruchów lokomocyjnych - samodzielnego chodu. Znaczny wpływ na aktywizację ruchową niemowlęcia ma zachowanie się rodziców i ich udział w prowokowaniu dziecka do wielu różnorodnych czynności ruchowych. Aktywność niemowląt przyspiesza występowanie poszczególnych faz rozwoju psychomotorycznego oraz zapobiega stereotypii ruchowej, a także ma istotne znaczenie dla ogólnego rozwoju dziecka. Stosowanie różnych form ćwiczeń, jak położenie niemowlęcia na brzuchu, obroty, pełzanie, raczkowanie za zabawką itp., a ponadto nie ograniczanie aktywności ruchowej wyłącznie do łóżeczka, potwierdziło jej dodatni wpływ na przebieg procesów rozwojowych ustroju.

W okresie niemowlęcym dochodzi doprzejścia z odruchów na kształtowanie się ruchów dowolnych (celowych); rozwój ruchów dowolnych przebiega zgodnie z 10 zasadami (Skład, Demel):

l)rozwój ruchów przebiega od reakcji ogólnych do specyficznych; aktywność zgeneralizowana poprzedza aktywność zlokalizowaną. 2)rozwój ruchów przebiega według następstwa cefalokaudalnego, zstępującego od głowy ku kończynom. 3)rozwój ruchów przebiega według następstwa proksimodalnego - odśrodkowo, tzn. od osi głównej ciała ku obwodowi. 4)rozwój ruchów przebiega od ruchów symetrycznych do asymetrycznych wg zasady kontralateralnej (najpierw pracują równocześnie jednoimienne części ciała). 5)łatwiejsze i wcześniejsze są ruchy cykliczne niż acykliczne. ó)rozwój motoryczny polega na wiązaniu sfery czuciowej ze sferą ruchową. 7)rozwój ruchowy polega na stopniowym opanowaniu ruchów i wdrażaniu się do ich kontroli. 8)rozwój ruchów biegnie ku ich interioryzacji, uzewnętrznieniu, intelektualizacji. 9)rozwój ruchów odbywa się na zasadzie asocjacji i dysocjacji, syntezy i analizy. 10)rozwój motoryczny wspierany jest najpierw przez prioprioreceptory i tangoreceptory, a później przez telereceptory.

Kształtowanie się ruchów zwanych "praksjami": *ruchy praksyjne - zdolność do posługiwania się przedmiotami lub przyborami zgodnie z ich przeznaczeniem (człowiek opanowuje je w ontogenezie) *"euprakcje" - ruchy wtórnie zautomatyzowane; *apraksja - brak zdolności posługiwania się przedmiotami zgodnie z ich przeznaczeniem.

Powstawanie praksji: I etap - zapoznać osobę z przedmiotem i wyjaśnić do czego służy, II etap- zapoznać się z charakterystycznymi elementami danego przedmiotu, III etap- kształtowanie się stereotypu ruchowego danej czynności.

Zlateralizowanie - prawidłowość; lateralizacja czynnościowa, morfologiczna i funkcjonalna - przewaga jednej części ciała nad drugą; jej wyrazem jest określona asymetria budowy , czynności i funkcji człowieka - dotyczy' wszystkich organów i narządów parzystych - przejawia się w ich budowie; nie znamy przyczyn tego zjawiska, okresu jego powstawania oraz znaczenia w całokształcie rozwoju motoryczności; *najbardziej widoczna lateralizacja funkcji rąk; *teoria o endogennym uwarunkowaniu lateralizacji; biologiczne - zależy od przewagi aktywności jednej z półkul mózgu; uwarunkowanie genetyczne - dzieci rodziców leworęcznych są częściej leworęczne niż praworęczne; *teoria o kulturowych uwarunkowaniach lateralizacji; wzory wychowawcze, czynniki środowiskowe; *lateralizacja jest zjawiskiem pożądanym; człowiek sprawny jest człowiekiem zlateralizowanym;

WIEK WCZESNEGO DZIECIŃSTWA - POCZĄTEK WŁAŚCIWEGO OKRESU MOTORYCZNEGO

Okres poniemowlęcy (wiek małego dziecka)- od 1 do 3 roku życia. Wraz z przyjęciem postawy pionowej i rozpoczęciem swobodnego poruszania się znacznie powiększa się świat dziecka. Kontakty z tym obszerniejszym już środowiskiem sprzyjają przyswajaniu wielu nowych czynności ruchowych, jak np. wspinanie, balansowanie, zeskoki w głąb, biegi, podskoki, popychanie, noszenie. Dlatego też okres ten nazywany bywa fazą przyswajania wielorakich form ruchu. Dziecko chętnie biega dookoła, podskakuje, popycha i podnosi przedmioty bez widocznego celu, znajdując satysfakcję w samej umiejętności poruszania się. Podstawową formą kontaktu dziecka z otoczeniem jest w tym okresie zabawa. Zabawy funkcjonalne pod koniec tego okresu coraz częściej przechodzą w zabawy naśladowcze, w których dziecko próbuje naśladować społeczeństwo dorosłych. Ćwiczenia ruchowe, stymulujące rozwój psychiczny i motoryczny, stanowią istotny element wychowania w wieku wczesnego dzieciństwa.

WIEK PRZEDSZKOLNY

Okres przedszkolny - od 4 do 6 roku życia. Doskonalą się wówczas przede wszystkim zdolności równoważne (koordynacja) i wytrzymałościowe. W tym okresie rozwojowym następuje szybkie doskonalenie sprawności ruchowej. Nie tylko doskonalą się podstawowe formy ruchów, lecz dziecko potrafi łączyć je w określoną całość, np. w czasie biegu rzucać i skakać. Okres około piątego roku życia nazywamy złotym okresem motoryczności. Jest to pierwsze apogeum motoryczne. Można w tym okresie nie tylko nauczać skomplikowanych czynności ruchowych, ale doskonalić siłę i wytrzymałość. Pod koniec tego okresu należy przyzwyczajać dzieci do nazewnictwa sportowego i zaniechać już form zdrobniałych. Pod koniec wieku przedszkolnego można zatem organizować systematyczne nauczanie z użyciem wielu różnych metod preferując jednak formę zabawową.

WCZESNY OKRES SZKOLNY

Okres wczesnoszkolny (młodszy wiek szkolny)- od 7 do 10-12 roku życia. Znacznie poprawia się szybkość lokomocyjna i wytrzymałość przy stosunkowo słabszym przyroście siły. Wraz z podjęciem obowiązków szkolnych znacznie zmienia się tryb życia dziecka. Z zakresu zabaw przechodzi ono do okresu obowiązków. Wiele dzieci w tym okresie wchodzi również w cykl pozaszkolnych zajęć sportowych. Stąd też obowiązkowe zajęcia szkolne i nieobowiązkowe pozaszkolne są zasadniczymi czynnikami rzutującymi na doskonalenie psychomotoryki dziecka. Młodszy wiek szkolny, a przede wszystkim 9 i 10 rok życia to okres doskonalenia zdolności uczenia się nowych czynności sportowych. Dlatego też podejmuje się wówczas naukę pływania dzieci, naukę jazdy na łyżwach i nartach, a także naukę technicznych elementów lekkoatletyki i wielu gier sportowych. W tym okresie dostrzega się istotne przyrosty w zdolnościach siłowych, szybkościowych i wytrzymałościowych. Obowiązki szkolne ograniczają naturalną ruchliwość dziecka. Należy mu, zatem - przez wiele różnych pozaszkolnych działań - stwarzać okazje do uzupełniania niedoboru ruchu.

PÓŹNY OKRES SZKOLNY

Okres późnoszkolny (wiek dojrzałości motorycznej)- od 10 do 13 r.ż. dojrzewanie motoryczne poprzedza dojrzewanie płciowe. Okres dojrzewania płciowego można podzielić na fazę pubertalną i adolescencji. Ten okres życia nazywany jest najlepszym okresem uczenia się motorycznego dzieci. Jest to drugie apogeum motoryczne. Podobnie jak w poprzednim okresie obserwuje się znaczną ruchliwość dziecka, jednak teraz jest to już opanowana, celowa aktywność ruchowa. Aktywność ta cechuje zarówno chłopców, jak i dziewczęta. Koedukacyjne lekcje wychowania fizycznego mogą zmniejszać dezintegrację społeczną dziewcząt i chłopców. Zróżnicowanie płciowe w sprawności fizycznej można dostrzec dopiero pod koniec tego okresu. Wytrzymałość, zarówno dziewcząt, jak i chłopców, w późnym wieku szkolnym jest stosunkowo niewielka. Z roku na rok obserwuje się poprawę wytrzymałości, jednak nie jest tak znaczny jak w młodszym wieku szkolnym. Szybkość, a zwłaszcza szybkość reakcji, znacznie się poprawia, pod koniec tego okresu jest prawie równa szybkości osób dorosłych. Szybkość uczenia się nowych czynności sportowych sprawia wrażenie, jakby dzieci uczyły się niejako spontanicznie. Składa się na to już znaczna zdolność obserwowania, tworzenia wyobrażeń ruchowych, bogata pamięć ruchowa, a także znaczna doza odwagi i chęci podjęcia ryzyka wykonania nowej czynności sportowej. Istotna w tym okresie dla procesu nauczania jest sprawność nauczyciela, który powinien ćwiczyć razem z uczniami, demonstrować nauczane czynności i dawać krótkie i jasne instrukcje.

PIERWSZA FAZA DOJRZEWANIA (PUBERTALNA)

Dojrzewanie jest okresem zmienności i przebudowy typowych dla poprzednich okresów życia działań również i motorycznych. Okresom aktywności ruchowej towarzyszą okresy demonstrowanej wyraźnie niechęci do zajęć sportowych i znużenia. Pierwszą fazę dojrzewania nazywano kiedyś krytycznym okresem rozwoju motorycznego czy też okresem zanikania sprawności z późnego wieku szkolnego. Są to określenia zbyt skrajne, w pierwszej fazie dojrzewania, bowiem nie następuje kryzys, lecz jedynie faza przestrajania sprawności ruchowej i fizycznej i jest to dalszy proces rozwoju motoryki, towarzyszący określonym zmianom w rozwoju psychofizycznym dziecka. W pierwszej fazie dojrzewania dostrzega się istotny przyrost siły, szczególnie u chłopców. Natomiast w niewielkim tylko stopniu doskonalą się wytrzymałość i zdolności koordynacyjne. Zmniejszają się również w miarę upływu lat możliwości szybkościowe. Wraz z istotnymi zmianami w proporcjach budowy ciała dostrzega się również poważne zmiany w zachowaniach ruchowych dzieci.

DRUGA FAZA DOJRZEWANIA (ADOLESCENCJA)

Fazę tę określa się jako fazę stabilizacji, wyraźnego zróżnicowania płciowego oraz coraz silniej zaznaczającej się indywidualizacji w doskonaleniu motoryki człowieka. Pierwszym przejawem stabilizacji jest zanikanie charakterystycznych dla poprzedniego okresu zaburzeń i zmienności nastawień do aktywności fizycznej. Wyraża się to większą stałą gotowością młodzieży do podejmowania działań sportowych, wyraźną stabilnością formy sportowej, a także zainteresowaniem i uczestnictwem w ciekawych lekcjach wychowania fizycznego. W okresie adolescencji bardziej widoczna jest indywidualizacja postaw wobec kultury fizycznej. Te nastawienia warunkują zachowania motoryczne młodzieży i przyjmują cechy określające indywidualną osobowość. W drugiej fazie dojrzewania następuje stabilizacja zdolności motorycznych i większa gotowość do podejmowania działań sportowych. Lekcje wychowania fizycznego mogą zawierać elementy treningu kondycyjnego, a w czasie zajęć pozaszkolnych można organizować liczne imprezy sportowe.

WCZESNY OKRES CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

Wczesny wiek człowieka dorosłego (18/20-30 r.ż.). Doskonały okres sprawności motorycznej człowieka, czas uzyskiwania najlepszych wyników w wielu dyscyplinach sportowych. Jest to okres względnego zachowania stałego poziomu zdolności motorycznych człowieka. W czasie tych dziesięciu lat poziom motoryki dnia codziennego i pracy w zasadzie stabilizuje się. Istotnie odzwierciedlają się w motoryce różnice płciowe. W większości działań sportowych kobiety osiągają około 60-70 % możliwości mężczyzn. Szczególnie duże różnice dotyczą siły, wytrzymałości i częściowo szybkości. Zróżnicowanie to dotyczy tylko w bardzo małym zakresie zdolności koordynacyjnych, a szczególnie ćwiczeń zręcznościowych. Dla osób, które uprawiają sport, wczesny okres dorosłego życia jest okresem uzyskiwania szczytowych wyników. Wszystkim osobom nieuprawiającym sportu wyczynowo zaleca się możliwie intensywne i systematyczne uprawianie sportu rekreacyjnego i różnych form wychowania fizycznego (jogging, aerobik, taniec, pływanie itp.). Przede wszystkim zapobiegnie to spadkowi kondycji fizycznej, ale również służyć będzie zachowaniu formy uzyskanej w poprzednich okresach życia.

ŚREDNI OKRES CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

Średni wiek człowieka dorosłego (39/45-50 r.ż.). Aktywność ruchowa bywa tu już nieco mniejsza. U osób systematycznie trenujących może utrzymywać się duża sprawność ruchowa i fizyczna. Jest to czas stopniowego zmniejszania się możliwości motorycznych człowieka. Zmniejsza się przede wszystkim możliwość uczenia się nowych czynności sportowych. Co prawda, obniżanie się sprawności następuje powoli i stopniowo, jednak pod koniec średniego okresu dorosłych poziom jest już dość niski. W tym okresie zaznacza się ogromna różnica między osobami trenującymi, a nietrenującymi, których sprawność ruchowa i fizyczna pod koniec tego okresu jest niewielka. Szybkie obniżanie się sprawności w czwartej dekadzie życia nie jest wynikiem biologicznego starzenia się, lecz rezultatem niedbałości o jej stan.

PÓŹNY OKRES CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

Późny wiek człowieka dorosłego (45/50-60/70 r.ż.). U człowieka mało aktywnego ruchowo dostrzega się już procesy inwolucyjne, ludzie aktywni mogą uprawiać wiele sportów rekreacyjnie. Są to lata szybkiego spadku fizycznej i ruchowej sprawności. Inwolucja występuje w czynnościach ruchowych życia codziennego i związanych z pracą zawodową. Ćwiczenia fizyczne i zajęcia sportowe powinny służyć zwłaszcza zachowaniu dobrego stanu systemu krążeniowo-oddechowego. Należy również zwrócić uwagę na ćwiczenia gibkościowe, rozluźniające, w wieku starszym, bowiem brak ćwiczeń prowadzi szybko do ograniczenia ruchomości w stawach. Ważne również, dla zapobiegania m.in. kifozie starczej, są ćwiczenia zachowania poprawnej postawy ciała.

OKRES STARZENIA SIĘ

Okres starzenia się (60-70 r.ż.). U osób, które nigdy nie uprawiały sportu dostrzega się niekorzystne zmiany w wykonywaniu ruchów i trudności w ich koordynacji. Natomiast osoby, które nigdy nie zaniedbywały ćwiczeń fizycznych, mogą jeszcze przez wiele lat pozostawać w dobrej kondycji i sprawności ruchowej.

Okres wyraźnej motorycznej inwolucji przejawiającej się przede wszystkim znacznym ograniczeniem zainteresowania i potrzeby ruchu. Ruchy stają się coraz bardziej powolne i mało elastyczne. Coraz gorsza jest również płynność ruchów. Przyczyną inwolucji jest przede wszystkim proces biologicznego starzenia się, a zatem zmniejszania siły mięśni, ograniczenie gibkości i zakresu ruchów oraz znaczne zmiany w systemie nerwowym. Objawy starzenia się są procesem nieuniknionym, jednak przez właściwe postępowanie można je znacznie przesunąć w czasie. Do najpóźniejszych lat życia należy, zatem ćwiczyć i uprawiać sport.

Starzenie się organizmu - prawidłowość polegająca na nieodwracalnych zmianach w budowie, funkcji i motoryce, które w efekcie prowadzą do upośledzenia funkcji życiowych. Zmiany zachodzące w okresie starości: *osteoporoza, *gospodarka wodna - zmniejszenie zdolności zatrzymywania wody w
organizmie (jedna z starzenia się), *im cecha wcześniej osiąga swoje preferencje - tym wcześniej się starzeje, *najszybciej starzeje się ruchliwość, wrażliwość na bodźce zewnętrzne, *sedentaryzm - niechęć do ruchu, objaw starości, *zmniejszenie się zdolności uczenia się nowych ruchów, *zdolność tworzenia nowych kombinacji ruchowych - rozkład dotychczasowych struktur ruchowych, *pojawia się zjawisko „tremor” mimowolne drżenie rąk i całego ciała, *zmiany wzroku i słuchu, pogorszenie się zdolności przechodzenia na dalekie widzenie,

8. Koncepcja Health related fitness

Koncepcja health -załozenia uzasadnienia teoretyczne przykłady implikacje praktyczne
health related fitness odnosi się do tych komponentów sprawności które są efektem korzystnego i niekorzystnego zwykłej efektywności fizycznej oraz które mają związek z poziomem stanu zdrowia. Komponenty są określane * zadolnością do podejmowania codziennej aktywności z wigorem i żwawą * takim stanem cech i zdolności który wzkazuje na niskie ryzyko przedwczesnego rozwoju chorób i osłabienia sił w wyniku małej aktywności. W rzeczywistości chodzi o to aby określić: jak wiele sprawności wymaga dobre zdrowie. Dotąd w Polsce nie skonstruowano testu opartego na wyraźnie uświadamianych przesłankach zdrowotnych a więc konsekwentnie osadzonego w ramach koncepcji H-RF. Najogólniejszym celem testów tworzonych w ramach koncepcji H-RF jest więc promocja zdrowia oraz troska o funkcjonalną wydolność i dobro stanu. Chodzi tu zarówno o poszczególne jednostki jak i o populacje. Komponenty i czynniki w ramach koncepcji health related fitness a)komponenty morfologiczne * stosunek masy ciała do wysokości * skład ciała * tkanka tłuszczowa i ich dystrybucja otyłość brzuszna * gęstość tkanki kostnej gibkość b) komponenty mięśniowe ,moc,siła wytrzymałość c) k. motoryczne- zwinność równowaga koordynacja szybkość ruchu d) k. krążeniowo oddechowe - submaksymalna wydolność wysiłkowa, max moc aerobowa , sprawność serca płuc, ciśnienie krwi e) k. metaboliczne- tolerancja glukozy wrażliwość na insulinę, metabolizm lipidowy i lipoproteinowy, charakterystyki oksydacji substratowej

9. Genetyczne uwarunkowania zdolności motorycznych:

• metody i wyniki badań zdolności motorycznych

Odziedziczalność - jest to stosunek wariancji genetycznej do całkowitej fenotypowej wariancji danej osoby.

Metody do określenia stopnia kontroli genetycznej:

Metoda bliźniąt- opiera się ona na założeniu, że wielkość wariancji danej cechy bliźniąt MZ jest równa wariancji środowiskowej, zaś wariancja bliźniąt DZ jest sumą wariancji genetycznej i środowiskowej.

Metoda badania podobieństw rodzinnych- w tym wypadku wskaźnik odziedziczalności określany jest na podstawie współczynników korelacji między daną cechą rodziców i dzieci.

Metoda longitudinalnej stabilności rozwojowej- utrzymanie danej cechy osobnika na określonym poziomie w toku rozwoju. Im większa korelacja, tym silniejsza kontrola genetyczna.

Kontrola genetyczna predyspozycji:

1.Wchodzące w skład zdolności siłowych: siła absolutna- słabo kontrolowana genetycznie, szczególnie w wieku młodszym, większa u chłopców, podatna na trening; siła względna- słabo uwarunkowana genetycznie, brak różnic między płciami, wskaźnik odziedziczalności od 0,2 do 0,5.

2.Predyspozycje somatyczne (mają udział w kształtowaniu pozostałych zdolności motorycznych): dł. ciała- najsilniejsza kontrola genetyczna, wskaźnik odziedziczalności 0,6-0,8, wyższe u mężczyzn i rosną z wiekiem; wymiary szerokościowe szkieletu- słabsze uwarunkowania genetyczne, silniejsze u kobiet; masa ciała szczupłego (LBM)- wskaźnik odziedziczalności średni 0,4-0,5 ze względu na silny związek z wysokością ciała, możliwości wytrenowalności masy mięśni są bardzo duże, nie może, więc być ona pod silną kontrolą genetyczną, masa tłuszczu- bardzo słaba kontrola genetyczna, rodzinne podobieństwa wynikają z uwarunkowań środowiskowych; struktura mięśni- bardzo silna kontrola genetyczna, wg niektórych cecha niezmienna w ciągu życia (proporcje włókien FT do ST).

3.Zdolności wytrzymałościowe- średnio silnie uwarunkowane genetycznie, wskaźnik odziedziczalności 0,4-0,6, nieco silniej u płci męskiej, a siła kontroli rośnie z wiekiem.

4.Zdolności koordynacyjne (czas reakcji prostej, koordynacja wzrokowo- ruchowa, orientacja przestrzenna, czucie proprioreceptywne)- najsilniejsze uwarunkowania genetyczne (0,4-0,6) wykazuje orientacja przestrzenna. Średnia kontrola genetyczna (0,27-0,52)- koordynacja wzrokowo- ruchowa (większy wpływ czynnika genetycznego u chłopców, wzrost siły uwarunkowań genetycznych waz z wiekiem). Czas reakcji prostej- cecha bardzo labilna, słabo uwarunkowana genetycznie, znaczna podatność na bodźce środowiskowe. Czucie kinestetyczne- brak kontroli genetycznej.

10. Środowiskowe uwarunkowania motoryczności człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem czynników społeczno-rodzinnych i ekologicznych

Środowisko- miejsce przebywania osobnika lub populacji przez dłuższy czas. Rodzaj środowiska oznacza zespół czynników wzajemnie się na siebie nakładających. Ten sam zbiór czynników może wywołać odmienne reakcje u osób o niejednakowym podłożu dziedzicznym i może umożliwić różny stopień ekspresji genotypu w kolejnych fazach rozwoju osobniczego.

Środowisko wpływa na motoryczność w sposób bezpośredni bądź pośredni. Pośrednie wpływy mają miejsce wówczas, gdy stwierdzamy oddziaływanie czynników zewnętrznych na te cechy somatyczne (jak budowa ciała, masa mięśniowa) lub te procesy rozwojowe (jak tempo dojrzewania), które warunkują możliwości ruchowe człowieka. Wpływy bezpośrednie polegają na pobudzaniu bądź hamowaniu rozwoju zdolności kondycyjnych, umiejętności ruchowych, motywów inicjujących aktywność fizyczną i tym podobne elementy motoryczności.

Każdy organizm posiada zdolności adaptacyjne do warunków środowiska, w których musi funkcjonować. W zależności od warunków zewnętrznych środowiska organizm wyzwala szereg fizjologicznych reakcji przystosowawczych, które prowadzą do strukturalnych zmian.

Rodzaje zmian przystosowawczych organizmu na bodźce środowiskowe. 1.Jednorazowa odpowiedź na bodziec pojedynczy lub ich krótkotrwałą serię; 2.Zmiany adiustacyjne, odwracalne, cofające się po pewnym okresie od wygaśnięcia czynników, które je spowodowały; 3.Przystosowanie plastyczne, wyrażające się w nieodwracalnych zmianach, np. w budowie ukł. kostnego sportowca intensywnie trenującego w młodości; 4.Adaptacja genetyczna prowadząca do eliminowania osobników nie przystosowanych, a utrwalania się w populacji osobników najlepiej przystosowanych.

Czynniki zewnętrzne wpływające modyfikująco na rozwój człowieka.1.Modyfikatory naturalne (czynniki biogeograficzne)- świat roślin, zwierząt, woda, powietrze, klimat (temperatura, ciśnienie, wilgotność), ukształtowanie terenu. 2.Czynniki społeczno- ekonomiczne (modyfikatory cywilizacyjno- kulturowe)- wykształcenie rodziców, tradycje i zwyczaje społeczne, czynniki psychiczne (stany emocjonalne). 3.Tryb życia- aktywność fizyczna.

Modele adaptacyjne. 1.Niewykorzystanie możliwości rozwojowych- ograniczone stymulowanie motoryki człowieka uniemożliwiające wykorzystanie genetycznych możliwości. 2.Stymulacja adekwatna do genetycznie wyznaczonych norm reakcji- optymalny rozwój predyspozycji i zdolności motorycznych (wych. fiz. oraz rekreacja). 3.Stymulacja na granicy zdolności przystosowawczych- charakterystyczny dla treningu sportowego. 4.Przekroczenie genetycznie zdeterminowanych możliwości przystosowawczych- niewłaściwe obciążenia treningowe, niedostosowane do możliwości organizmu, przetrenowanie, przewaga pracy nad wypoczynkiem).

11. Morfologiczne uwarunkowania motoryczności człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem procesów dojrzewania i rośnięcia

Spośród tych morfologicznych elementów, które ograniczają możliwości wpływania na organizm osobnika oraz modyfikują sposób postępowania motorycznego, wymienia się w pierwszym rzędzie cechy związane z: wielkością i kształtem ciała w ujęciu trójwymiarowym,
proporcjami między długościami poszczególnych części i obfitością umięśnienia różnych okolic, stosunkami wewnętrznymi między komponentami tkankowymi ciała. Siła mięśni jest proporcjonalna do powierzchni poprzecznego przekroju, czyli proporcjonalna do kwadratu wymiaru liniowego, natomiast ciężar jest funkcją sześcienną. Nawet proporcjonalne zwiększenie wysokości ciała musi prowadzić do obniżenia siły w stosunku do ciężaru, co jest jednym z czynników ograniczających sprawność fizyczną.

12. Relatywna ocena sprawności motorycznej /kryteria wieku morfologicznego/

Pomiar - to przyporządkowanie liczb cechom przedmiotów lub osób według pewnych zasad, których prawidłowość można zweryfikować empirycznie. Innymi słowy, za pomocą układu liczbowego możemy oddać nasilenie występowania pewnej cechy w przedmiotach lub osobach”.

Rozwój fizyczny rozpoczyna się od zapłodnienia, a kończy gdy wymiary ciała i narządy osiągną pełną dojrzałość. Jest procesem trwającym w czasie, podlegającym różnorodnym wpływom genetycznym i środowiskowym. Charakteryzuje się licznymi i nieodwracalnymi przeobrażeniami w zakresie doskonalenia morfologii i funkcji komórek, tkanek i narządów oraz ustroju jako całości. Celem dokonujących się zmian jest osiągnięcie przez organizm kompleksowej dojrzałości i zdolności do reprodukcji. Zachodzące zmiany rozwojowe są wynikiem przeobrażeń o charakterze ilościowym (proces wzrastania) i jakościowym (proces dojrzewania). Podkreśla się indywidualnie zróżnicowaną dynamikę ich przebiegu, dlatego też osobnicy w tym samym wieku kalendarzowym (metrykalnym) mogą różnić się między sobą stopniem zaawansowania procesów rozwojowych, czyli wiekiem rozwojowym (biologicznym) Pozytywnym miernikiem stanu zdrowia w populacji wieku rozwojowego jest ocena rozwoju somatycznego. Pomimo faktu, iż każde dziecko ma swój indywidualny tor rozwojowy, konieczne staje się jego porównanie z populacją zdrowych rówieśników, stwierdzenie czy rozwój przebiega harmonijnie i w jakim stopniu oddziałują na niego czynniki genetyczne i środowiskowe. Ocena rozwoju dziecka, czyli diagnoza auksologiczna stała się podstawowym elementem opieki zdrowotnej w poszczególnych etapach rozwoju dzieci i młodzieży. Jest ona niezbędna zarówno w postępowaniu prewencyjnym (promocja zdrowia), jak i leczniczym w przypadku auksopatii (zaburzeń rozwoju). Realizacja tych zadań możliwa jest dzięki różnym metodom oceniającym zjawisko rozwoju somatycznego [5-9]. Ocenę rozwoju fizycznego można przeprowadzić dzięki badaniom przekrojowym (ang.: cross sectional studies), pozwalającym na określenie poziomu rozwoju fizycznego w dniu badania w danej grupie wiekowej (metoda statyczna) lub przy pomocy badań ciągłych, długofalowych (ang.: longitudinal studies), umożliwiających ocenę indywidualnego rozwoju dziecka na przestrzeni kilku-, kilkunastoletniego okresu prowadzenia obserwacji i badań (metoda dynamiczna). Badania przekrojowe umożliwiają szybkie uzyskanie informacji o rozwoju badanych cech nawet dla dużej populacji i o zjawisku akceleracji. Przeciętne wartości badanych cech dla wieku i płci informują o osiągniętym poziomie rozwoju fizycznego, ale nie mogą być przydatne np. w ocenie kolejności występowania cech dojrzewania płciowego. Badania ciągłe, długofalowe są niezwykle pomocne w tworzeniu krzywych wzrastania, w poznawaniu indywidualnie zróżnicowanego toru rozwojowego, w ocenie kolejności i czasu występowania cech dojrzewania płciowego, a nawet w przewidywaniu ostatecznej wysokości ciała [3, 4, 6, 10]. Wg Chrząstek-Spruch [8] poznanie indywidualnego tempa i rytmu wzrastania, na który wpływają czynniki środowiskowe, choroba lub reakcja na podjęte leczenie wymaga prowadzenia badań długofalowych, wykonywanych wielokrotnie u tych samych dzieci.

Tempo wzrastania wyrażone jest linią utworzoną z połączenia kolejno uzyskiwanych wartości pomiarów wysokości lub masy ciała w poszczególnych latach życia. Odzwierciedla szybkość, z jaką organizm dąży do uzyskania pełnej dojrzałości. Z kolei rytm wzrastania odzwierciedla przyrosty badanej cechy najczęściej w rocznych odstępach czasu. Przy prowadzeniu takich obserwacji najczęściej stosuje się model Preece-Bainesa opisujący krzywą wzrastania od okresu wczesnego dzieciństwa aż do okresu dojrzałości. Model ten pozwala oceniać przebieg wzrastania poszczególnych dzieci, tempo wzrastania w kolejnych okresach rozwoju, okres pojawiania się skoku pokwitaniowego i jego wielkość, a także moment zakończenia wzrostu (spadek tempa mniejszy niż 1 cm rocznie

Do najczęściej stosowanych metod oceniających zjawisko rozwoju fizycznego należą:

• tabele norm traktowane jako biologiczne układy odniesienia,

• siatki centylowe,

• wskaźniki proporcji,

• morfogramy, czyli profile rozwoju,

• ocena wieku biologicznego (rozwojowego), gł. ocena wieku morfologicznego, zębowego, kostnego i wieku cech płciowych,

• wskaźniki oceny składu ciała: masa ciała szczupłego i metoda impedancji, badania stanu mineralizacji kośćca,

• biochemiczne wskaźniki rozwoju [1-3, 10, 12].

Tabele norm
Najprostszą metodą antropometryczną oceny rozwoju fizycznego u dzieci są pomiary masy i wysokości ciała z odniesieniem ich wartości do tabeli norm. W tabelach są umieszczone średnie wartości danej cechy, najczęściej wysokości i masy ciała, ewentualnie obwodu głowy i klatki piersiowej. Uzyskuje się je na podstawie badań przekrojowych wybranej losowo, możliwie licznej populacji w określonym przedziale wiekowym. Zatem większość tabel informuje jedynie czy uzyskana wartość badanej cechy, np. wysokość ciała mieści się poniżej lub powyżej przeciętnej dla danego wieku. Granice norm nie pozostają sprecyzowane i często są różnie interpretowane [6, 13]. Posługując się tabelami należy pamiętać, że podają one wartości przeciętne dla danej populacji i stosunkowo niewielu osobników ściśle odpowiada przyjętym normom. Istnieje więc konieczność ustalenia zakresu odchyleń, które należy traktować jako prawidłowe. Umownie przyjęto obszar obejmujący ą 1 odchylenie standardowe (SD) od średniej arytmetycznej, w którym powinno się mieścić 68,3% badanej populacji pod względem danej cechy oraz obszar ą 2 odchylenie standardowe, obejmujący 95,6% osobników [1, 6]. Wg Krawczyńskiego [3] w związku z procesem akceleracji rozwoju niezbędna staje się aktualizacja tabel norm co 10-15 lat.

Siatki centylowe
Siatki centylowe dostarczają informacji o dynamice procesu rozwoju fizycznego. W siatkach przedstawia się częstość występowania wartości cechy wyrażonej w procentach. Zaletą tej metody jest możliwość graficznego ujęcia pozycji badanej cechy względem normy i określenie jej toru rozwojowego na podstawie kilku-, kilkunastoletnich obserwacji ciągłych. Wartości podstawowych pomiarów masy ciała i wzrostu, a także obwodu głowy i klatki piersiowej powtarzane w określonych przedziałach czasowych, powinny być zawsze odniesione do siatek centylowych jako norm biologicznych dla wieku i płci. Nanosząc np. w odstępach półrocznych na siatki centylowe uzyskane wartości z dokonanych pomiarów można wykreślić linię krzywą, która odzwierciedla indywidualne tempo wzrastania. Centyl wskazuje na pozycję danej osoby w populacji uporządkowanej według cechy 0-100. Jeśli np. wartość wzrostu dziecka znajduje się na poziomie 50 centyla, oznacza to, że w danym wieku metrykalnym połowa jego rówieśników jest od niego wyższych, a połowa niższych. Krzywe oznaczone jako 3 i 97 (lub 5 i 95) centyl stanowią granice normy i odpowiadają 2 SD od wartości średniej w tabelach norm. Zakres normy wąskiej obejmującej 50% populacji mieści się między 25 a 75 (lub 35-65) centylem, zaś szerokiej - między 10 a 90 (lub 15-85) i obejmuje ok. 80% populacji Cech biologicznych nie można jednak dzielić w sposób mechaniczny na grupę fizjologii i patologii. Wartości danej cechy mieszczące się między 3 (5) a 10 centylem oraz między 90 a 97 (95) stanowią strefę pośrednią, obserwacyjną (pogranicze normy). Dzieci, których analizowane cechy mieszczą się w strefie pośredniej wymagają obserwacji i badań kontrolnych w celu wykluczenia ewentualnego procesu chorobowego, warunkującego potencjalne opóźnienie lub rzadziej przyspieszenie rozwoju [3, 12]. Należy przy tym pamiętać, że siatki centylowe pokazują rozkład cechy w określonej, np. zamieszkującej dany region populacji, a nie jest to jednoznaczne z faktem, że jest to zawsze rozkład wzorcowy. Dla lepszej obiektywizacji wyników pomiarów, często wyraża się je jako wartość liczbową w postaci ułamka masy ciała lub wzrostu w odniesieniu do normy dla wieku Za bardziej nowoczesne uznaje się siatki cech skorelowanych, np. wysokości i masy ciała. Przykładem może być opracowana przez Malinowskiego i Pazecką graficzna metoda umożliwiająca ocenę wieku morfologicznego i proporcji wagowo-wzrostowych. Umożliwia ona obiektywną ocenę stopnia opóźnienia lub przyspieszenia rozwoju (wg wzoru: wzrost do wieku - dla oceny tempa wzrastania) oraz szybkie wyodrębnienie z badanej grupy dzieci smukłych, zbudowanych proporcjonalnie i krępych (wg wzoru: masa do wzrostu - dla oceny niedoboru masy ciała lub wzrostu) Wysoki stopień dziedziczenia niektórych cech, np. wysokości ciała, wykorzystano również do opracowania tzw. siatek trójcentylowych. Uwzględniają one średnią wysokości ciała obojga rodziców i zróżnicowanie środowiskowe na miasto i wieś. Dodatkowo umożliwiają uściślenie zróżnicowania konstytucjonalnego, które ma podłoże genetyczne

Wskaźniki proporcji
Najczęściej przedstawiają one stosunek dwóch lub więcej cech morfologicznych względem siebie. Wprowadzone zostały ze względu na potrzebę oceny kształtowania się proporcji ciała, czyli do określenia procesów różnicowania [1, 6, 13, 16, 17]. Do najpopularniejszych wskaźników należy wskaźnik Queteleta (WQ), tj. stosunek masy ciała w gramach do wysokości w cm. Charakteryzuje budowę ciała, a jego wielkość może zależeć od rozwoju tkanki tłuszczowej lub masy mięśniowej. Odmianą WQ jest najczęściej stosowany w praktyce pediatrycznej wskaźnik wagowo-wzrostowy określający stan odżywienia i stopień otyłości, tzw. wskaźnik masy ciała (BMI - ang: Body Mass Index). Jest on ilorazem masy ciała (w kg) do kwadratu wysokości (m2). Wartości poniżej 15-17 kg/m2 oznaczają znaczny niedobór masy ciała (stan niedożywienia), zakres 17-23,5 kg/m2
- ryzyko niedożywienia, 24-24,5 kg/m2
- stan prawidłowego odżywienia, 25-29,5 kg/m2 - nadwagę, zaś powyżej 30 kg/m2 - otyłość. Powszechnie uważa się, że z powodu szybkiego tempa rozwoju dzieci i młodzieży, wskaźnik BMI ulega dużym zmianom i dlatego powinien być oceniany w korelacji z właściwymi dla wieku i płci rozkładami centylowymi. Do oceny stanu odżywienia, szczególnie u dzieci, wykorzystywany jest wskaźnik Cole'a wyrażany w procentach (iloraz BMI do standardowego BMI - dla 50 centyla masy i 50 centyla wzrostu dla danego wieku, tj. masa ciała x wysokość ciała standardowa2 x 100 / masa ciała standardowa x wysokość ciała2). Za masę standardową uważana jest masa na poziomie 50 centyla dla tzw. wieku wysokościowego, tj. wieku, dla którego aktualna wysokość odpowiada 50 centylowi. Kwalifikacja tego wskaźnika obejmuje następujące zakresy: <75 - wyniszczenie, 75-85 - niedożywienie, 85-90 - nieznaczne niedożywienie, 90-100 - norma i >110 - nadmierne odżywienie. Bardziej szczegółowe obliczenia uwzględnia tzw. współczynnik masy ciała (WMC), który jest wskaźnikiem masy ciała zmieniającym się w zależności od wieku badanego. Wartość WMC otrzymuje się poprzez pomnożenie BMI przez powierzchnię ciała. Zdaniem Wolańskiego [7] w okresie przedszkolnym i szkolnym dużą wartość ma wskaźnik międzykończynowy, a w okresie pokwitania wskaźnik spłaszczenia klatki piersiowej. Posługiwanie się wskaźnikami i ich poprawna interpretacja wymagają dobrej znajomości prawidłowości rozwojowych.

Morfogramy (profile rozwoju)
Średnie wartości większego zestawu cech somatycznych dla poszczególnych grup wieku i płci mogą posłużyć do skonstruowania morfogramów. Dają one możliwość oceny kształtowania się proporcji pomiędzy odcinkami i składnikami ciała. Umożliwiają dokładniejsze określenie procesów różnicowania. Morfogramem określa się linię poprzeczną uzyskaną przez połączenie wartości liczbowych kilku cech morfologicznych naniesionych na specjalnie skonstruowane siatki. Linia ta wyznacza poziom rozwoju badanych cech, czyli profil rozwoju dla płci i danego wieku kalendarzowego Średnie wartości mierzonych cech dorosłej osoby o prawidłowym rozwoju somatycznym tworzą na siatce poziomą linię prostą. Im uzyskana krzywa bardziej odbiega od linii poziomej, tym większe zaburzenie proporcji ciała. Profile rozwoju pomocne są w diagnozowaniu niektórych zaburzeń endokrynologicznych (zespół Turnera, zespół Klinefeltera) i innych postaci karłowatości [1, 3, 6, 13].

Wiek biologiczny (rozwojowy)
Przez pojęcie wieku biologicznego (rozwojowego, fizjologicznego) należy rozumieć rzeczywisty poziom zawansowania we wzrastaniu i dojrzewaniu dziecka. Dotyczy rozwoju kilku cech, a jego dokładność w określeniu zależy wprost proporcjonalnie od liczby zastosowanych kryteriów oceny. W praktyce najczęściej wykorzystuje się kryterium wieku morfologicznego, zębowego, kostnego i wieku cech płciowych. Średnia uzyskana z podsumowania otrzymanych wartości analizowanych cech określa wiek biologiczny w latach. Różnica między wiekiem metrykalnym (kalendarzowym) a otrzymaną średnią określa stopień odchylenia w kierunku przyspieszenia lub opóźnienia rozwoju [Wiek morfologiczny (wiek wzrostowy i wagowy) - określa się, porównując uzyskane pomiary wysokości i masy ciała z wartościami badanych cech zawartych w tabelach norm i odczytując odpowiadający im wiek. Wysokość i masę ciała można także porównać między sobą na siatce centylowej cech skorelowanych.Ocenę poziomu rozwoju przy zastosowaniu wieku zębowego stosuje się najczęściej u najmłodszych dzieci. Czas wyrzynania się zębów mlecznych i ich liczba pomocne są w określeniu wieku od 6 do 30 miesięcy. Około 6 roku życia, kiedy zaczynają pojawiać się zęby stałe, można ponownie oceniać wiek zębowy jako jeden ze wskaźników rozwojowych. Porównując liczbę zębów mlecznych lub stałych z odpowiednimi tabelami norm wiekowych lub z siatką centylową dla wieku zębowego, można ocenić stopień zaawansowania tej cechy morfologicznej. Wyrzynanie się zębów zależy od płci dziecka. U chłopców zęby mleczne wyrzynają się szybciej, natomiast dziewczynki szybciej je tracą i następuje u nich szybsza wymiana zębów na stałe. Różnica sięga 3-4 miesięcy.Wiek kostny (szkieletowy) - ocena dojrzałości szkieletowej na podstawie czasu pojawiania się jąder kostnienia i stopnia zaawansowania rozwoju kośćca pozwala na dokonanie oceny ogólnego poziomu rozwoju fizycznego. W ocenie dojrzałości kośćca stosuje się metodę jedno- lub wieloodcinkową. Koncepcja metody jednoodcinkowej opiera się na założeniu, że proces kostnienia jest zbliżony we wszystkich częściach ciała. W metodzie wieloodcinkowej poziom dojrzałości kostnej ocenia się na podstawie radiogramów kilku odcinków ciała, ale łączy się ono z niebezpieczeństwem napromieniowania dziecka. Z zachowaniem wszystkich zasad ochrony radiologicznej wykonuje się radiogram ręki i nadgarstka, który porównuje się z odpowiadającym mu wzorcem w atlasie dla danego wieku kalendarzowego i płci. Wiek kostny określa się w latach. Dojrzewanie kośćca jest wyrazem oddziaływania czynników endogennych (genetycznych, hormonalnych) i egzogennych (żywieniowych). Uważa się, że wiek kostny jest ściśle skorelowany z wiekiem rozwojowym i ogólnym dojrzewaniem ustroju.Wiek cech płciowych - fizjologiczne granice dojrzewania płciowego są bardzo szerokie: od 8 do 16 roku życia u dziewcząt i od 10 do 18 roku życia u chłopców. Jednakże wystąpienie cech dojrzewania płciowego w pierwszych dwóch latach podanego zakresu wieku, jak również ich brak w dwóch ostatnich latach wymaga przeprowadzenia pełnej oceny klinicznej. Celem tego działania jest wykluczenie przedwczesnego lub opóźnionego dojrzewania płciowego, ustalenie przyczyn tego stanu i zastosowanie ewentualnego leczenia. W działaniach tych bardzo istotną rolę odgrywa dokładnie zebrany wywiad ukierunkowany genetycznie i auksjologicznie. Przedmiotem oceny u chłopców są zewnętrzne narządy płciowe (jądra, prącie, moszna) oraz stan owłosienia łonowego i pachowego. U dziewcząt oprócz owłosienia ocenia się także rozwój piersi oraz wiek wystąpienia pierwszej miesiączki. Do oceny rozwoju cech płciowych przyjęto pięciostopniową skalę Reynoldsa-Winesa, spopularyzowaną przez Tannera. Brak cech dojrzewania płciowego jest typowy dla fazy dziecięcej, określanej jako faza pierwsza. Fazy 2, 3 i 4, są fazami rozwojowymi, natomiast faza piąta charakteryzuje cechę w stopniu rozwoju typowym dla osoby dojrzałej. Dynamikę rozwoju jakościowych cech płciowych trudno jest ująć w skali ilościowej. Problem ten został rozwiązany poprzez opracowanie diagramów obrazujących osiągnięcie poszczególnych faz rozwojowych dla tych cech w przyjętych przedziałach centylowych w odniesieniu do przeciętnych wartości wieku metrykalnego.

Wskaźniki oceny składu ciała
Masa ciała szczupłego (ang.: lean body mass) pozwala ocenić masę tzw. tkanek aktywnych z wyłączeniem tkanki tłuszczowej. Metoda impedancji (oporności) bioelektrycznej (elektryczna analiza bioimpedancji) wykorzystuje zjawisko różnic przewodnictwa elektrycznego pomiędzy beztłuszczową masą ciała a tkanką tłuszczową, w której przewodnictwo jest mniejsze. Dzięki temu można przeprowadzać analizę składu ciała (np. ocenę masy bez- i tłuszczowej, ilość wody całkowitej w ustroju). Najczęściej korzysta się z niej, oceniając stan odżywienia pacjentów Celem rozróżnienia udziału masy mięśniowej, masy tłuszczowej i uwodnienia ustroju w kształtowaniu wielkości wskaźnika stanu odżywienia, dodatkowo korzysta się z pomiarów grubości fałdów i obwodów. Prostym, a zarazem miarodajnym jest pomiar w połowie długości ramienia z jednoczesnym pomiarem grubości fałdu skórnego nad mięśniem trójgłowym ramienia. Zastosowanie odpowiednich obliczeń pozwala na jednoczesną ocenę masy mięśniowej i masy tłuszczowej. Jest to metoda szeroko stosowana w technice antropometrycznej dla oceny stanu odżywienia u dzieci, zakładająca, że grubość tkanki tłuszczowej podskórnej odpowiada proporcjonalnie całkowitej zawartości tłuszczu [14, 17].
Coraz częściej w medycynie wieku rozwojowego wykonuje się badania stanu mineralizacji kośćca, dzięki czemu w sposób pośredni można określić całkowitą masę kostną (densytometria, tomografia komputerowa, techniki ultradźwiękowe) [8, 19, 20]. Metodą kosztowną, ale coraz bardziej dostępną jest ilościowa densytometria kostna za pomocą metody DEXA (absorpcjometria promieniowania rentgenowskiego o podwójnej energii; DEXA - ang.: Dual Energy X-ray Absorptiometry). Badaniu metodą DEXA można poddać całe ciało lub kręgosłup lędźwiowy w projekcji przedniotylnej. Prawidłowa masa kostna jest wykładnikiem masy ciała, a tym samym wzrastania i rozwoju dziecka.

Wskaźniki biochemiczne
Znacznie rzadziej w praktyce stosowane są niektóre biochemiczne wskaźniki rozwoju, przede wszystkim oparte na oznaczeniach wydalania hydroksyproliny i kreatyniny z moczem. Uzyskane wartości koreluje się z wysokością i masą ciała osób badanych, wyliczając odpowiednie współczynniki: hydroksyprolinowo-wzrostowy, hydroksyprolinowo-wagowy lub hydroksyprolinowo-kreatyninowy. Do tych badań należy także dołączyć powszechnie wykorzystywane w praktyce lekarskiej oznaczenia we krwi stężeń cholesterolu całkowitego i jego frakcji VLDL, LDL i HDL oraz trójglicerydów i apolipoprotein. Te wskaźniki biochemiczne znalazły szczególne znaczenie w wykrywaniu zaburzeń gospodarki lipidowej towarzyszącej otyłości i stanowiących czynniki ryzyka dla rozwoju miażdżycy. Znacznie rzadziej w ocenie procesów rozwoju fizycznego wykorzystuje się oznaczenia markerów metabolizmu kostnego (np. biosyntezę kolagenu, szczególnie kolagenu typu I tworzącego macierz kostną) oraz inne sposoby określania zasobów tkanki tłuszczowej (np. oznaczanie leptyny, hormonu syntetyzowanego przez komórki tłuszczowe, którego stężenie we krwi jest wprost proporcjonalne do ilości tkanki tłuszczowej). Innymi metodami laboratoryjnymi służącymi przede wszystkim ocenie stopnia upośledzenia stanu odżywienia są badania poziomów we krwi: białka całkowitego, transferyny, albuminy, prealbuminy, białka wiążącego retinol, pierwiastków śladowych, witamin lub IGF-1 (ang.: insulin-like growth factor-1) Nie ustają poszukiwania nowych metod, które byłyby najbardziej wiarygodnymi sposobami śledzenia i monitorowania rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży. Rzadko wykorzystywaną metodą jest knemoterapia, która pozwala na precyzyjny, nieinwazyjny pomiar długości podudzia. Służący do tego celu knemometr z dużą dokładnością (błąd pomiaru rzędu 0,09-0,17 mm) ocenia dynamikę wzrastania na przestrzeni krótkich okresów czasowych. Dotychczas metoda ta znalazła zastosowanie głównie w badaniach klinicznych i służy m.in. do oceny rozwoju wcześniaków i dzieci z małą masą urodzeniową oraz obserwacji wzrastania pacjentów podczas leczenia sterydami lub hormonem wzrostu Coraz częściej w ocenie rozwoju dzieci i młodzieży korzysta się ze wskaźników sprawności i wydolności fizycznej i/lub poziomu rozwoju umysłowego, emocjonalnego i społecznego. Są one także pozytywnymi wskaźnikami oceny stanu zdrowia jednostki.Rozwój ontogenetyczny (osobniczy) jest procesem progresywnym, a organizm człowieka, przechodząc przez jego poszczególne etapy nigdy już nie powróci do fazy czy stanu wcześniejszego. Jest to pewnego rodzaju łańcuch kolejno po sobie następujących ogniw procesów przystosowawczych do życia, które charakteryzują się dużą indywidualnością osobniczą. Znajomość metod oceny rozwoju fizycznego i prawidłowa ich interpretacja umożliwia prowadzenie systematycznej kontroli postępowania tego procesu. Auksjologia jest dziedziną, w której szczególnie często spotyka się problem pogranicza normy i patologii. Mogą one być wynikiem indywidualnego przebiegu toru rozwojowego albo być sygnałem rozpoczynającego się procesu patologicznego. Coraz częściej ocenę stanu zdrowia przeprowadza się w oparciu o jego pozytywne mierniki, tj. wskaźniki rozwoju fizycznego, sprawności i wydolności fizycznej oraz poziomu rozwoju umysłowego i emocjonalnego, zwłaszcza w kontekście różnorodnych uwarunkowań psychospołecznych. Dlatego też prawidłowo przeprowadzona ocena rozwoju osobniczego w oparciu o dostępne metody powinna być integralną częścią postępowania diagnostycznego w praktyce pediatrycznej.

13. Aktywność fizyczna populacji polskiej

Serca Polaków nie należą do najzdrowszych, o czym dobitnie przekonują statystyki:  co roku z powodu chorób serca i naczyń umiera ponad 170 tysięcy Polaków. Umiera, choć chorobom serca i naczyń można skutecznie zapobiegać. Często wystarczy tylko niewielka zmiana w dotychczasowym trybie życia.Brak wystarczającej aktywności fizycznej i siedzący tryb życia należą do najbardziej rozpowszechnionych czynników ryzyka chorób serca i naczyń. Regularne ćwiczenia oznaczają zmniejszenie ryzyka zawału serca o ponad 50%.
Polacy mają na tym polu szczególnie duże zaległości: należymy do jednych z najmniej aktywnych fizycznie społeczności europejskich. Szacuje się, że jedynie 10% dorosłych Polaków, to osoby o systematycznej dużej aktywności fizycznej. Zaś ponad 60% mieszkańców dużych miast prowadzi tryb życia typowego "homo sedentarius", unikając jakiejkolwiek systematycznej aktywności ruchowej.

W 16 krajach należących do Unii Europejskiej przed przyjęciem nowych członków w roku 2004, mężczyzna, który ukończył 45 lat może średnio liczyć na 32 lata dalszego życia, a kobieta na 38 lat. W Polsce mężczyzna, który ukończył 45 lat może średnio liczyć na przeżycie 28 lat, a kobieta 34 lat. Co skraca życie Polakom i sprawia, że umierają tak wcześnie? Największym zagrożeniem dla naszego życia i zdrowia są choroby układu krążenia. W Polsce, jak i na Lubelszczyźnie są one odpowiedzialne za ok. 48 proc. wszystkich zgonów. To także główny powód przedwczesnej umieralności.
Choroby sercowo-naczyniowe pozbawiają życia rokrocznie ponad 170 tysięcy Polaków. Umierają w wyniku zawału serca, choroby wieńcowej, udaru mózgu. Umierają, choć badania naukowe wykazują, że można uniknąć ponad połowy tych zgonów.

W tym roku Światowy Dzień Zdrowia WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) - 7 kwietnia 2002 r. - przebiega pod hasłem "Rusz się po zdrowie" ("Move for health"). Problem braku aktywności fizycznej jest szczególnie widoczny w Polsce. Przedstawiciele Programu CINDI WHO ponownie zachęcają do porzucenia siedzącego trybu życia.

Badania wykazują, że Polacy są najmniej aktywnym społeczeństwem w Europie. Projekt badawczy "Bridging East-West Health Gap" wykonany w ramach programu Biomed Unii Europejskiej wykazał, że nasza kondycja fizyczna jest dramatycznie gorsza od kondycji społeczeństw UE czy Czech, Węgier lub Rosjan. Tylko od 3 do 10% Polaków (w zależności od grupy wiekowej) wykazuje zadowalającą aktywność fizyczną. "Siedzący tryb życia powoduje niższą sprawność fizyczną, niższą wydolność układu krążenia i oddechowego, występowanie nadwagi i otyłości, cukrzycy, nadciśnienia, jest przyczyną gorszego samopoczucia i słabszej odporności na infekcje. Brak aktywności fizycznej wpływa także na pojawianie się plag społecznych takich jak przestępczość czy różne ryzykowne zachowania." - mówi prof. Wojciech Drygas, dyrektor Programu CINDI WHO w Polsce. 70% Polaków między 45. a 64. rokiem życia cierpi na otyłość i nadwagę, a nadciśnienie jest problemem ok. 12 mln osób. Aby uzyskać korzyści zdrowotne, nie trzeba poddawać się wielogodzinnym, morderczym treningom. Aktywność fizyczna to spacer, jogging, sprzątanie, taniec, zabawa z dzieckiem, wchodzenie po schodach zamiast korzystania z windy, krótko mówiąc - jakikolwiek wysiłek fizyczny. Nawet kilkanaście przysiadów podczas oglądania ulubionego serialu! Najważniejsze, by aktywność była systematyczna. Wykazano, że u osób maszerujących godzinę tygodniowo, ryzyko wystąpienia cukrzycy typu II zmniejsza się o 25%, spada również ryzyko wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego. Do regularnego wysiłku fizycznego należy przygotowywać organizm stopniowo. W przypadku podjęcia kilku godzin intensywnych ćwiczeń po wielu latach mało aktywnego trybu życia, możemy narazić organizm na przeciążenie i uszkodzenia. - "Dlatego polecam spacery i marsze w szybkim tempie, jazdę na rowerze, pływanie. Wystarczy, jeśli na początku nasza aktywność będzie trwać 10-15 minut, następnie możemy ją stale zwiększać w zależności od naszej kondycji fizycznej. Jeżeli nie jesteśmy pewni, czy nie ma jakichś przeciwwskazań do ćwiczeń, powinniśmy wcześniej skonsultować się z lekarzem" - radzi prof. Wojciech Drygas. Większość dorosłych Polaków (61%) co najmniej sporadycznie bierze udział w zajęciach służących sprawności fizycznej - uprawia jakąś dziedzinę sportu lub podejmuje inne formy aktywności rekreacyjnej. Jedna trzecia (33%) czyni to systematycznie - raz w tygodniu lub częściej, 12% rzadziej - przynajmniej raz w miesiącu. Co szósty respondent (16%) sporadycznie uprawia jakiś rodzaj sportu lub rekreacji ruchowej.Najpopularniejszą formą rekreacji fizycznej jest jazda na rowerze. Ogółem ponad dwie piąte badanych (42%) deklaruje, że czasem jeździ na rowerze na wycieczki, dla przyjemności, przy czym prawie jedna piąta (18%) czyni to raz w tygodniu lub częściej.Do popularnych form aktywnego wypoczynku należą także: piesze wędrówki (30%), gra w piłkę nożną, siatkówkę, koszykówkę lub inne ruchowe gry zespołowe (26%), pływanie (26%) oraz bieganie, jogging (21%). Jednak systematycznie, tzn. przynajmniej raz w miesiącu, te rodzaje aktywności podejmuje od 9% do 13% ankietowanych.Najmniej popularne wśród dorosłych formy rekreacji to jazda konna (3%), boks lub inne sporty walki (3%) oraz jazda na wrotkach, rolkach bądź deskorolce (3%).Niezależnie od różnych form fizycznej rekreacji nieco ponad 14% ogółu dorosłych wykonuje także (lub tylko) ćwiczenia rehabilitacyjne i lecznicze zalecone przez lekarza.Uprawianie jakiejś dziedziny sportu, zajęć służących sprawności fizycznej lub innych form rekreacji ruchowej jest najczęstsze wśród osób wykształconych oraz mieszkańców dużych miast.

Z sondażu poświęconego m. in. różnym formom aktywności fizycznej wynika, że większości dorosłych Polaków (mających 18 lat lub więcej) nie jest obcy jakiś rodzaj ruchowej, fizycznej rekreacji czy sportu, choć część oddaje się takiej aktywności jedynie sporadycznie. Trzeba jednak zaznaczyć, że dwie piąte ankietowanych (39%) udzieliło negatywnej odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczące uprawiania jakiejś dyscypliny sportu lub podejmowania fizycznej rekreacji.Jedna trzecia Polaków (33%) regularnie - raz w tygodniu lub częściej - uprawia sport lub inne ćwiczenia służące sprawności fizycznej, 12% czyni to rzadziej, ale co najmniej raz w miesiącu. Co szósty respondent (16%) sporadycznie uprawia jakiś rodzaj sportu lub rekreacji ruchowej.

CZĘSTOŚĆ UPRAWIANIA SPORTU OGÓŁEM

Uwaga: nie uwzględniono osób wykonujących ćwiczenia rehabilitacyjne lub lecznicze zalecone przez lekarza. Jeśli dodalibyśmy osoby podejmujące tylko taką aktywność, odsetek uprawiających sport raz w tygodniu lub częściej wzrósłby do 36%, a nieuprawiających sportu w ogóle zmalałby do 35%.

Trzeba pamiętać, że wiele form rekreacji wymaga określonych warunków i większość osób nie może z nich korzystać w każdej porze roku. Tak jest np. ze sportami sezonowymi czy też takimi, które wymagają specjalnych obiektów (chyba że mamy dostęp do krytych boisk, stadionów, lodowisk itp.). Niektóre rodzaje dyscyplin lub ćwiczeń wymagają ponadto sprzętu, na który wiele osób nie może sobie pozwolić. Nie w każdym przypadku zatem częstość czy regularność podejmowania określonej aktywności rekreacyjnej odzwierciedla trafnie stałość naszego zaangażowania i troski o kondycję fizyczną. Dodajmy też, że część ankietowanych wykonuje - niekiedy niezależnie od innych form ruchowej aktywności - ćwiczenia rehabilitacyjne lub lecznicze, zalecone przez lekarza. Wprawdzie nie należą one do sfery rekreacji, ale jednak wiążą się z troską o kondycję fizyczną. Takie ćwiczenia dość regularnie (przynajmniej raz w miesiącu) wykonuje co jedenasty respondent. Najbardziej popularną formą aktywności sportowej jest jazda na rowerze. Ponad jedna czwarta Polaków deklaruje, że jeździ na rowerze dość często (co najmniej raz w miesiącu), ale są i tacy, którzy wsiadają na rower jedynie okazjonalnie. Ankietowani jeżdżą na rowerze tym częściej, im są młodsi; częściej mężczyźni niż kobiety. Wyraźnie też widać, że im mniejsza miejscowość, w której mieszkają badani, tym więcej osób jeździ na rowerze często, a w małych miastach i na wsi korzysta się z roweru częściej niż gdzie indziej (zapewne nie zawsze jest to jazda dla przyjemności). Rolnikom służy on stosunkowo często nie tyle do celów rekreacyjnych co komunikacyjnych. Ponadto jazdą na rowerze wyróżniają się osoby wykształcone: największy odsetek uprawiających tę dyscyplinę sportu jest wśród uczniów i studentów oraz kadry kierowniczej i inteligencji, natomiast najmniejszy wśród pracowników umysłowych niższego szczebla. Drugą pod względem popularności formą rekreacji są piesze wycieczki. Turystykę pieszą uprawia blisko jedna trzecia ankietowanych. Co prawda większość tylko sporadycznie - przypuszczalnie w czasie urlopu czy wakacji, ale jedna dziesiąta co najmniej raz w miesiącu udaje się na pieszą wędrówkę. Turystyka piesza jest najczęstszą formą aktywnego wypoczynku wśród kadry kierowniczej i inteligencji, częściej niż pozostałe kategorie badanych uprawiają ją też pracownicy umysłowi niższego szczebla oraz uczniowie i studenci. Bardzo wyraźna jest zależność tej formy rekreacji od wykształcenia - im ono wyższe, tym więcej osób uprawia turystykę pieszą. Ta forma rekreacji, podobnie jak wszystkie inne związane z wysiłkiem fizycznym, zależna jest też od wieku: młodsi uprawiają ją częściej niż starsi.

14. Aktywność fizyczna w optymalizacji masy i składu ciała

Aktywność fizyczna w optymalizacji masy i składu ciała:

Dotychczasowe badania wykazują, iż najskuteczniejszą metodą w optymalizacji masy i składu ciała jest stosowanie odpowiedniej diety z równoczesnym zwiększeniem wydatkowanej energii poprzez systematyczną aktywność fizyczną. Dieta powinna być niskokaloryczna z ograniczeniem spożycia tłuszczów, a zarazem bogata w pełnowartościowe białko. Konstruuje się ją w oparciu o indywidualny bilans energetyczny, tak aby powstał deficyt. Tylko wówczas może zostać zużytkowana nadmierna ilość tkanki tłuszczowej. Systematyczna aktywność fizyczna powoduje zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej, zmniejszenie wielkości komórek tłuszczowych a także zwiększa ich podatność na działanie insuliny. Aktywność fizyczna obniża również ciśnienie krwi oraz poprawia funkcjonowanie układu krążenia. Efekty fizjologiczne następujące po bodźcu, jakim jest wysiłek fizyczny trwają krótko (tylko jeden lub dwa dni), aby zostały utrwalone niezbędna jest regularna aktywność ruchowa. Ćwiczenia fizyczne zamienią masę tłuszczową na masę mięśniową przy odpowiedniej diecie. W takim celu należy systematycznie (3-4 razy w tygodniu) podejmować ćwiczenia ruchowe angażujące duże grupy mięśniowe. Dyscyplinami z wyboru są jazda na rowerze i sporty wodne np.: kajakarstwo, pływanie. Można polecać również marsz, trucht, łagodny aerobic, narciarstwo biegowe. Zalecany jest wysiłek o umiarkowanej intensywności nie przekraczający 60% maksymalnej częstości skurczów serca. Każda jednostka treningowa powinna być poprzedzona 10-15 minutową rozgrzewką i zakończona 10 minutami ćwiczeń wyciszających .Do ćwiczeń należy przystępować nie wcześniej niż 1.5-2 godziny po posiłku. Szczególnie ważne jest także aktywne spędzanie czasu wolnego (np.: spacery) Kontrola masy ciała wymaga uwzględnienie trzech elementów: zwiększenia wydatku energetycznego, skrócenia okresów bezczynności fizycznej oraz ograniczenia ilości energii przyjmowanej w pokarmach.

 

15. Pomiar aktywności fizycznej

Pomiar - to przyporządkowanie liczb cechom przedmiotów lub osób według pewnych zasad, których prawidłowość można zweryfikować empirycznie. Innymi słowy, za pomocą układu liczbowego możemy oddać nasilenie występowania pewnej cechy w przedmiotach lub osobach”.

Tworzenie zobiektywizowanych metod oceny sprawności fizycznej (rozwoju motorycznego) jako względnego wyrazu prawidłowości przebiegu podstawowych funkcji fizjologicznych i przygotowania ustroju do podejmowania życiowo ważnych decyzji / funkcji. Każdy wybrany do oceny sposób pomiaru sprawności fizycznej powinien odpowiadać kryteriom: obiektywności, trafności, rzetelności, standaryzacji i normalizacji. Pomiar sprawności fizycznej wymaga doboru skutecznych i teoretycznie uzasadnionych metod kontroli sprawności fizycznej. Kontrola służy przede wszystkim postawieniu diagnozy, rozbudzeniu świadomości, rozwijaniu pozytywnej postawy wobec ciała oraz powinna ułatwiać projektowanie dalszej pracy. Kontrola powinna stać się pretekstem do tego, aby uczyć, jak kształtować swoje ciało, doskonalić zdrowie, czyli jak żyć w kulturze fizycznej.

BATERIA TESTÓW I PRÓB SPRAWNOŚCIOWYCH:

A)Miernik rozwoju psychomotorycznego niemowląt M. Zdańskiej i N. Lidańskiego.

B)Metoda oceny sprawności motorycznej dzieci przedszkolnych H. Gniewkowskiej.

C)Test sprawności motorycznej dla dzieci przedszkolnych B. Sekity.

D)Miernik sprawności fizycznej J. Mydlarskiego.

E)Miernik sprawności fizycznej R. Trześniowskiego.

F)Test sprawności motorycznej L. Denisiuka.

G)Test sprawności studentów S. Pilicza.

H)Międzynarodowy Test Sprawności fizycznej (ICSPFT).

I)Test Sprawności Fizycznej Z. Chromińskiego.

J)Indeks Sprawności Fizycznej K. Zuchory.

K)Bateria testów do oceny sprawności fizycznej dla osób dorosłych TKKF.

L)Powszechna Karta Sprawności Fizycznej.

M) EUROFIT dla dzieci i młodzieży

N)EUROFIT dla osób dorosłych.

O)Test Sprawności Fizycznej Dzieci i Młodzieży - YMCA.

16. Metody oceny sprawności fizycznej /motoryczności człowieka/

Do zadań ANTROPOMOTORYKI należy: Tworzenie zobiektywizowanych metod oceny sprawności fizycznej (rozwoju motorycznego) jako względnego wyrazu prawidłowości przebiegu podstawowych funkcji fizjologicznych i przygotowania ustroju do podejmowania życiowo ważnych decyzji / funkcji. Każdy wybrany do oceny sposób pomiaru sprawności fizycznej powinien odpowiadać kryteriom: obiektywności, trafności, rzetelności, standaryzacji i normalizacji. Pomiar sprawności fizycznej wymaga doboru skutecznych i teoretycznie uzasadnionych metod kontroli sprawności fizycznej. Kontrola służy przede wszystkim postawieniu diagnozy, rozbudzeniu świadomości, rozwijaniu pozytywnej postawy wobec ciała oraz powinna ułatwiać projektowanie dalszej pracy. Kontrola powinna stać się pretekstem do tego, aby uczyć, jak kształtować swoje ciało, doskonalić zdrowie, czyli jak żyć w kulturze fizycznej.

BATERIA TESTÓW I PRÓB SPRAWNOŚCIOWYCH:

A)Miernik rozwoju psychomotorycznego niemowląt M. Zdańskiej i N. Lidańskiego.

B)Metoda oceny sprawności motorycznej dzieci przedszkolnych H. Gniewkowskiej.

C)Test sprawności motorycznej dla dzieci przedszkolnych B. Sekity.

D)Miernik sprawności fizycznej J. Mydlarskiego.

E)Miernik sprawności fizycznej R. Trześniowskiego.

F)Test sprawności motorycznej L. Denisiuka.

G)Test sprawności studentów S. Pilicza.

H)Międzynarodowy Test Sprawności fizycznej (ICSPFT).

I)Test Sprawności Fizycznej Z. Chromińskiego.

J)Indeks Sprawności Fizycznej K. Zuchory.

K)Bateria testów do oceny sprawności fizycznej dla osób dorosłych TKKF.

L)Powszechna Karta Sprawności Fizycznej.

N)EUROFIT dla osób dorosłych.

O)Test Sprawności Fizycznej Dzieci i Młodzieży - YMCA.

17. Procesy uczenia się i nauczania czynności ruchowych

Czynności standardowe to czynności, które umożliwiają w najlepszy sposób wykonać określone zadanie motoryczne. Są to czynności złożone, przemyślane przez ucznia i opracowane w wyniku jego osobistych doświadczeń.

Nauczanie czynności standardowych to proces, który rozpoczyna się od tworzenia wyobrażenia nauczanej czynności. Nauczyciel powinien doskonale znać, opisać i umieć zademonstrować czynność standardową, której zamierza nauczyć. Uczeń powinien zastanowić się, przemyśleć swoje zachowanie, wyobrazić sobie to,co będzie wykonywać.

Etapy nauczania czynności standardowych:

1.Etap antycypacji celu

2.Etap wstępnej orientacji

3.Etap umysłowego programowania

4.Etap realizacji czynności

5.Etap kontroli i oceny wyników realizacja zadania.

18. Kryteria podziału testów motorycznych

Podział ze względu na cel, jaki stawia się w końcowej analizie:

*pedagogiczne - ingerencja w procesy wychowania, nauczania i rozwoju.

*laboratoryjne (badawcze) - mierzenie w sposób najbardziej obiektywny i dokładny różnych zdolności, umiejętności i zachowań ruchowych osobnika.

Podział ze względu na klasyfikację funkcjonujących w praktyce pedagogicznej sposobów oceny i interpretacji wyników testów:

*tradycyjne (autoteliczne) - przede wszystkim osiągnięcia ruchowe.

*heteroteliczne - cel główny: „promocja zdrowia”.

Wśród testów sprawności fizycznej wyróżniamy:

*testy oceniające głównie umiejętności ruchowe (sprawność techniczną).

*testy mające ambicje mierzenia „czystych” cech (zdolności) motorycznych (np. baterie testów sprawności motorycznej L. Denisiuka).

*testy łącznie oceniające umiejętności i zdolności motoryczne (np. baterie testów R. Trześniowskiego).

Inny rodzaj podziału:

*syntetyczne metody oceny motoryczności - jedna dostatecznie złożona próba.

*analityczne metody oceny motoryczności - każdy z wyróżnionych składników sprawności podlega odrębnemu badaniu i ocenie.

Podział ze względu na użycie aparatury pomiarowej:

*testy bez użycia aparatury pomiarowej (podniesienie ciężaru, rzuty piłką lekarską, biegi zwinnościowe, podciąganie na drążku).

*testy prowadzone z użyciem aparatury pomiarowej (różnego rodzaju dynamometrów, platform tensometrycznych, sprzężonych z komputerem urządzeń do badania równowagi itp.).

19. Zasady konstrukcji testów motoryczności

OBIEKTYWIZM - ocena winna być autonomiczna i wolna od subiektywizmu, co ma gwarantować uzyskiwanie w miarę jednorodnych wyników w próbach prowadzonych przez różne osoby. W praktyce kryterium trudne do spełnienia o tyle, o ile labilne są mierzone efekty motoryczne (próby sprawności fizycznej - wszystkie w różnym stopniu).

TRAFNOŚĆ - kryterium odnoszące się do trafności wew. danej próby oraz określa jej trafność zew. Oznacza ono stopień adekwatności pomiaru, a więc zgodność treści, które test mierzy, z tym, co w założeniu miał mierzyć - przy redukcji udziału jak największej liczby innych komponentów.

RZETELNOŚĆ - inaczej powtarzalność - jest to kryterium informujące „w założeniu” o wielkości błędu pomiaru a więc o stabilności wyników badań realizowanych przez tę samą osobę w określonych odstępach czasu. Jeżeli czas jest krótki, współczynnik powtarzalności zależy od wariancji błędu pomiarowego. W miarę wydłużania czasu (2 - 3 tygodnie) staje się miarą łączną wariancji genetycznej i wariancji krótkotrwałych efektów środowiskowych lub (przy odstępach kilkuletnich) łączną miarą wariancji genetycznych, wariancji środowiskowych i wariancji błędu pomiarowego.

STANDARYZACJA - kryterium wskazujące, iż sposób wykonania każdego testu winien być zawsze określony dokładną instrukcją, niepozostawiającą żadnych wątpliwości odnośnie do interpretacji warunków jego przebiegu. Oznacza to konieczność ujednolicenia zasad przeprowadzania poszczególnych prób, w zakresie miejsca, sprzętu, sposobu oceny, liczby powtórzeń, stroju itd. Jest to bardzo istotne w przypadku posługiwania się testami sprawności motorycznej.

NORMALIZACJA - kryterium to jest spełnione wówczas, jeśli został ustalony układ odniesienia w postaci norm testowych (skal punktowych - np. skala T, skala C), opracowanych na podstawie badań reprezentatywnych dla danej populacji. Próba reprezentatywna musi być próbą losową. Wielkość klasyfikuje się najczęściej w zależności od płci i wieku kalendarzowego, czasami również z uwzględnieniem podstawowych cech somatycznych lub w kategoriach wieku morfologicznego.

RELATYWNOŚĆ - przy ocenie należy wziąć pod uwagę poziom rozwoju somatycznego. Wynik odnosimy do zaawansowania biologicznego. (relatywny = względny)

20. Eurofit dla dzieci i młodzieży oraz dorosłych - założenia testu

Eurofit stanowi propozycję unifikacji metod pomiaru spr. fiz. Powstały w wyniku skoordynowanych badań w skali Europy. Celem tych badań było opracowanie dokładnego pomiaru spr. fiz. Dzieci w wieku 6-18 lat, stosowanie do potrzeb szkolnych lub badawczych.

Test ten może być wykorzystywany w grupach starszych, może też stanowić punkt odniesienia w procesie przemian w nabywaniu sprawności od wieku szkolnego do dojrzałości.

EUROFIT dla dzieci i młodzieży (9 prób):

1.postawa równoważna na jednej nodze.

2.stukanie w krążki.

3.skłon w przód w siadzie prostym.

4.skok w dal z miejsca.

5.ściskanie dynamometru.

6.siady z leżenia tyłem.

7.zwis na ramionach ugiętych.

8.bieg wahadłowy 10 x 5m.

9.wytrzymałościowy bieg wahadłowy (lub ergometryczny test rowerowy).

Prócz prób należy ponadto dokonać pomiarów antropometrycznych takich jak: wysokość ciała, ciężar ciała, pomiar fałdów skórno - tłuszczowych: (m. dwugłowy ramienia, m. trójgłowy ramienia, m. podłopatkowy, bok tułowia, m. łydki), oraz dowiedzieć się o płeć i wiek badanego (wiek - lata i miesiące).

EUROFIT dla dorosłych.

1.marsz na dystansie 2 km.

2.siad z leżenia tyłem.

3.skłon tułowia w przód w siadzie prostym.

4.postawa równoważna na jednej nodze.

5.wyskok w górę obunóż z miejsca.

6.zwis na ramionach ugiętych.

7.ściskanie dynamometru.

8.stukanie w krążki.

oraz pomiary antropometryczne: wiek, płeć, powiązane z wywiadem obejmującym pytania na temat zdrowia i samopoczucia, aktywności fizycznej, jakości odżywiania się czyli kwestie ilustrujące styl życia badanego.

Skąd się wziął EUROFIT dla dorosłych? - założenia: Wzbogacenie programu europejskiego -- sport dla wszystkich- , Rozwijanie sprawności fizycznej społeczeństwa.

Kontynuacja EUROFITU dla dzieci i młodzieży (z tym, że bateria testów powinna uwzględniać bezpieczeństwo tj. wagę poszczególnych czynników w strukturze sprawności fizycznej ludzi dorosłych.

Czym różni się EUROFIT od innych testów?: jest znacznie bardziej wszechstronny, uwzględnia on niektóre zdolności koordynacyjne (równowaga, szybkość ruchów), wprowadza ciekawe testy wytrzymałości krążeniowo - oddechowej, przyjmuje za czynnik sprawności motorycznej skład ciała.

21. Pojęcie normy - jej zalet i wad w ocenie sprawności fizycznej dziecka, sposoby konstruowania norm

Norma rozwojowa (biologiczna) - układ odniesienia służący do oceny rozwoju osobnika lub populacji - może to być przedział zmienności danej cechy. Cecha znajduje się w granicach norm biologicznych jeżeli jej wartość znajduje się w przedziale x ± 3s.

Normy testowe uzyskuje się z badań empirycznych reprezentacyjnej dla danej populacji grupy osób. Niekiedy też tworzy się teoretyczne ukł. odniesienia, które wylicza się według różnych zasad statystyki matematycznej. Wielkość klasyfikuje się najczęściej w zależności od płci i wieku, czasami również z uwzględnieniem podstawowych cech budowy somatycznej.

Rodzaje norm:

1)normy populacyjne (regionalne) - normy tworzone w obrębie wyróżnionych populacji lub regionów (np. Dla dużych miast);

2)normy grupowe - na podstawie niektórych cech rodziców dziecka np. Norma gdzie rodzice mają wykształcenie wyższe (pochodzenie).

3)normy uwzględniające somatotyp osobnika.

4)normy docelowe - na podstawie grupy wyselekcjonowanej, pochodzącej z najkorzystniejszych warunków bytowania.

---