BALLADA
(wł. ballare - tańczyć) - pieśń taneczna, ale stosowana do różnych odmian poezji;
wł. ballata - krótka pieśń stroficzna, śpiewana przez tańczących, rozwinięta przez trubadurów (fr. ballada);
XIV, XV w. - specjalny gatunek poezji lirycznej we Francji: 3 rymowane strofy 8-12 - wierszowe + 4 - wierszowy wyśpiewa i refren o 3 rymach;
w Anglii - utwór ludowy o charakterze epickim, często w formie dialogowej i z lirycznym nalotem; ten sam rodzaj wystepował w krajach germańskich i skandynawskich i był wzorem dla ballad literackich XVIII i XIX w.; podobne utwory powstawały w krajach romańskich (szczeg. Hiszpanii) w XIV iXV w. pod nazwą romancy
romanca historyczna - początkowo pieśń popularna na cześć świętych lub bohaterów, w XVI-XVII - wytworny gat. lit. uprawiany przez Gongowa, Lope de Vega, Quevedo
(inne: romanca rycerska, mauretańska, liryczna, pasterska; jej odmiana to burleska; romanca satyryczna)
ballada - raczej ponura; romanca - bardziej pogodna
BALLADA NIEMIECKA
Wykształciła się z tradycji krajów germańskich; ballada i romanca - nazwy w XVIII i XIX w. używane równorzędnie;
- Goethe - próba skomentowania gatunku (liryka+epika+dramat - gat. synkretyczny ); ballada - tajemnicza, bez mistycyzmu + refren; definicja do dziś aktualna;
- inne definicje:
Paweł Lang - „balladyka” (nowy gat.; ballada tajemnicza i heroiczna)
H. Benzmann - def. Oparta na intuicji; „nastrój”. Tajemniczość, nastrój tragiczno-heroiczny; odczuwanie duszy germańskiej
R. Petschen - ballada jako epika; krótka forma (~ nowela); cecha: zaskoczenie
- teoretycy wyróżniali wiele rodzajów, np. rycerskie, o duchach, mityczne, winy i kary, magiczne, okultystyczne, historyczne, itp.
- ścisła klasyfikacja i definicje nie są możliwe
BALLADA TRADYCYJNA (kraje skandynawskie, Anglia, Niemcy)
- ballada ludowa - poematy narracyjne, ale o charakterze lirycznym, przekazywane drogą tradycji ustnej, nie pisane, najczęściej krótkie, odnoszące się do jednego wydarzenia, o budowie stroficznej (2 lub 4- wierszowe), rymowane lub z asonansami, zaopatrzone w refren i melodię (def. F. Mosse`go)
- zawsze przeznaczone do śpiewu i tańca
- brak jednego autora, wiele wariantów - efekt ”rozśpiewania”
- wędrówka tematów z kraju do kraju
- wg romantyków ballada jest pierwotnym zawiązkiem wszelkiej poezji, odzwierciedla jej odwieczną formę
- pogląd: ballady pojawiły się w XII w.(dowód: protesty duchowieństwa przeciw nowej modzie); śpiewane od XV w. (np. ballady duńskie zawierają wyrazy, które wyszły już z użycia)
CECHY:
- budowa stroficzna ( 2 lub 4 wersy o 4 akcentach)
- wiersze parzyste, te, które się nie rymują maja 3 akcenty
- najpopularniejszy typ: 4+3+4+3 (w Anglii - wiersz balladowy)
- najstarsze: dwuwiersze z 4 akcentami
- refren (najpierw na początku utwory jako preludium; potem po każdej strofie występował podzielony, śpiewany przez przodownika chóru); ruchomy i zmienny, (1 ballada - 1 refren lub kilka różnych)
- atmosfera tragedii i tajemniczości - krótkie zdania, pełne trwogi, powtarzające się na końcu strofy
- charakterystyczne liczby:
- ta sama czynność - 3 razy
- pobyt w krainie zmarłych - 7 lat
- liczba rycerzy - 24 lub 33
- opisy krótkie
- stałe formuły, np.: „Powiem całą prawdę”
- stałe epitety, np.: czerwone złoto, koń siwy jak mleko, czarna ziemia, panna „smukła jak lilia”, włosy jak „złota nić”; powstają utarte zwroty dotyczące podobnych sytuacji
- dialog (często)
- zdania krótkie i proste; często elizje i nagłe urwanie zadania
- brak przejść między scenami
- ogólnie: lakoniczność
MOTYWY (wspólne z baśniami):
- najstarszy element: podania o świecie nadnaturalnym,
- matka zmartwychwstaje, bu pomóc dzieciom krzywdzonym przez macochę,
- syn idzie po radę do grobu matki
- młoda kobieta żyje 7 lat pod woda z wodnikiem
- młodzieniec zostaje zwabiony przez królowa wróżek
- kości zabitego człowieka śpiewają, by odkryć zbrodniarza
- dźwięk harfy wywołuje skutki magiczne
- w balladzie brytyjsko-skandynawskiej: wróżki, elfy, trolle, czarownicy, wilkołaki
- metamorfozy (np. królewicz - koń / niedźwiedź)
- wina bez winy (życie brata z siostrą, bez wiedzy o tym, że są rodzeństwem)
- elementy z chanson de geste, powieści ludowych (pojawia się nawet Roland, Tristan, Nibelungi, itp.), legend
* rozwój ballady - współczesny z rozszerzaniem i umacnianiem się chrześcijaństwa (stąd watki biblijne, krucjaty; ballady o świetych)
* nabożeństwo do Matki Bożej Robina Hooda w Anglii - katolicki duch ballad
* Robin Hood, Wilhelm Tell (Szwajcaria)
- ballady dotyczące konfliktów wewnętrznych
- historie miłosne, konflikty rodzinne, opowieści awanturnicze (tragiczne)
- kochanek otruty przez kochankę
- okrutny brat zmusza ciężarną siostre do tańca, aż bliska śmierci wyznaje mu, że ojcem dziecka jest król angielski
- rozwój ballady - odmiennie w różnych krajach; najlepiej: Dania (ze względu na brak poezji dworskiej), przejęcie tradycji z Francji
- zbieranie ballad od XVI w.
- wcześnie pojawiła się w: Szwecji i Norwegii; zbierane dopiero od XIX w.
- najciekawsze: na Wyspach Owczych (zachowane stare teksty do dziś i ballady tańczone)
- największe znaczenie dla ballady literackiej - ballady wysp brytyjskich
* klasycyzm i purytanizm wieku XVII i pocz. XVIII w. odwróciły się od tego typu twórczości;
powrót - okres przedromantyczny i publikacja TOMASZA PERCY`EGO „RELIQUES OF ANCIENT ENGLISH POETRY” (1756) - natchnienie dla całej Europy;
potem: WOLTER SCOTT i jego „MINSTRELSY OF THE SCOTTISH BORDER” (zbiór; 1802-1803)
BALLADA LUDOWA W NIEMCZECH
(trochę inne cechy niż holenderska lub szwajcarska)
- mniejsza liczba
- bardziej liryczna, osobista i sentymentalna
- mniej narracyjna
- brak refreny lub jego redukcja do formy wykrzykników lub zaśpiewów
- często zwrotki bardziej rozwinięte
- śpiewa lub recytuje 1 osoba przed biernym audytorium
- rozkwit: XV w.
_ watki z pieśni bohaterskich, twórczości minnesingerów, podan ludowych, baśni, tematów wędrownych
TYPOWE MOTYWY:
- pożegnanie rycerza z damą
- powrót rycerza z wojny i spotkanie z żoną
- uproszenie uwolnienia więźnia
- śmierć kochanka
- wierność i zdrada w miłości
- zbrodnia i zemsta
* rzadko wyobrażenia mityczne (wyj. ballady o wodniku)
*tradycja ustna --- druki ulotne --- zbieractwo (kierunek kolekcjonerstwa)
* GOETHE - jeden z pierwszych zbieraczy; podobnie HERDER (przywódca zwrotu do poezji ludowej w Niemczech)
* zbiory niemieckie jako pierwsze notuja tez melodię ballad
NIEMIECKA BALLADA LITERACKA (początek ballady artystycznej)
- duży udział naśladownictwa obcych
- XVIII - pojawienie się BALLADY KOMICZNEJ (z Francji; podobna do romancy, uważna za parodię; płaski rodzaj twórczości) dzięki A.P. de Moncrif
- gatunek traci związek z muzyką, staje się poezja do czytania; np. J.L. Gleim (Marianna)
F.W. Gotter
- BALLADA SERIO (impuls: T. Percy)
- ballady Ludwika Hölty`ego - pierwsze ballady literackie wzorowane na twórczości angielskiej (tu wystepują duchy i upiory)
- ballady te są związane z działaniem tzw. związku Gaju
- BALLADA RYCERSKA (jej tłem są czasy feudalne)
- Fryderyk Stalberg
- Leonora BÜRGERA(1773) - zyskała europejska sławę; operowała efektami makabrycznymi; pęd upiornego rumaka; wywarła ogromne wrażenie; tłumaczona od ang. do ros. i pol.; głęboki rys psychologiczny bohaterki
- Córka pastora z Taubenhainu - motyw krzywdy uwiedzionej dziewczyny i dzieciobójstwa (popularny w okresie „Sturm und Drang”)
GOETHE
* ballada ludowa wpłynęła na ruch „Sturm und Drang” w lit. niem., którego przywódca był Goethe, a jego mistrzem i inicjatorem - starszy trochę Herder; od niego czerpał filozofię kultury i z jego inicjatywy stał się I zbieraczem pieśni ludowych w Niemczech; wszystkie zbierane przez niego mają charakter tradycyjnych ballad.
W 1773 r. Herder wydaje zbiór Pieśni ludowych; Goethe pisze wiersz Fiołek, potem inne ballady:
Król w Thule ( = Północny król - pieśń użyta w Fauście jako śpiew Małgosi), Niewierny chłopiec
- Goethe - silny związek z pieśnią ludową !
- charakterystyczny styl: początek - Es…; często używany czasownik tun
- stworzył nowy typ ballady - LIRYCZNA BALLADA LUDOWA (naśladował twórczo balladę tradycyjną i współczesną mu ludową)
- tworzył BALLADĘ SPOŁECZNĄ np. Przed sądem
- BALLADA O MAGII PRZYRODY (nowy typ, który zdobył światową sławe) - związana z pobytem w Weimarze, np.: Rybak
Król elfów
Róża polna
CECHY:
nieokreślony czas i środowisko; brak indywidualności postaci,
Bierność, poddanie siłom przyrody; człowiek nie jest centralnym punktem wszechświata, podlega siłom przyrody
Wszystkie 3 ballady były przeznaczone do śpiewu
- BALLADA IDEI:
- Pieśniarz
- plan I: symboliczne lub alegoryczne przedstawienie idei ( nie nastrój)
*typ ballad dominujący u Schillera
- powstawały w 1797 r. w tzw. „roku ballad” podczas ścisłej współpracy Goethego z Schillerem, np. Uczeń czarnoksiężnika
Poszukiwacz skarbów
Narzeczona z Koryntu
* u Goethego - elementy magiczne i tajemnicze; u Schillera - brak
SCHILLER
- ballady z „roku ballad” (1797): Rękawiczka - źródła francuskie
Droga do kuźnic
Pierścień Polikratesa
Nurek
Żurawie Ibikosa
* Almanach Muz z 1798 - publikacja ballad Goethego i Schillera z 1797r.
- ballady Schillera wprowadziły nowy typ ludzki: człowieka walczącego, bohatera, tu: Pożegnanie Hektora (wkładka ze Zbójców)
- brak elementów magicznych i mitycznych
- tematy: człowiek jako istota wolna duchowa i naprzeciw niego potęga losu
- Kasandra; człowiek nie poddaje się przyrodzie, walczy z jej wolą (inaczej niż Goethe)
- Żurawie Ibikosa - ballada artystycznie najlepsza
- Rękawiczka - przeciw zepsuciu dworu i jego bezmyślnemu okrucieństwu
*współpraca Goethego i Schillera -nowy etap rozwoju ballad - BALLADY IDEI
(zniknięcie duchów i el. Ballady magicznej, mglistych nastrojów) świat i idee wyraźnie określone
- Schillerowi lepiej wychodziły
-późne ballady Goethego(po1797)-
- przeciwny biegun twórczości Schillera, KONTYNUACJA Brugera i demonicznych sił w przyrodzie
- tonacje weselsze
- Pieśń weselna, Szczurołapie
- małe demonki, tematyka grozy pozornej rozwiewającej się w żartobliwym i pedagogicznym zakończeniu (ballady z 1813r., np. Dzwon wędrowny, Taniec umarłych)
- Zima i Timor - wiersz, monodram
- niezwykła konstrukcja zdań, inwersje, ekspresywność
- Joanna Sebus - kantata, realizm; ballada
- trylogia PARIAS - ostatni, najbardziej oryginalny utwór (głęboka powaga, motyw niezawinionej winy i kary - element tragiczny; sceneria indyjska, charakter bardziej epicki - ramy: 2 liryczne modlitwy pariasa - podobnie jak w romancach hiszp.; Symbolika + internacjonalność twórczości Goethego, utwór niepowtarzalny!)
- twórczość ostatniej doby życia nie znalazła naśladowców
*SYMBOLIKA I INTERNACJONALOŚĆ - cechy charakterystyczne całej twórczości Goethego
BALLADA OKRESU ROMANTYCZNEGO (nastrojowość)
- nawiązania do ballad ludowych i magicznych Goethego, niektóre do Schillera
- trudność z charakterystyką, bo trwa romantyczna tendencja do braku rozgraniczania gatunków
- silny wpływ pieśni ludowej
- duże znaczenie: zbiór pieśni ludowych Czarodziejski róg chłopca - pieśń niemiecka (Achim von Arnim, Klemens Brentano)
- cel: pobudzenie literatury
- ewolucja: liryzm, efekty dźwiękowo-muzyczne (Tieck, Brentan, Eichendorf) - podobnie do magii przyrody Goethego; poddanie się nastrojowi (np. Na Renie Brentana)
* EICHENDORFF - mitologizował przyrodę; obecność czarodziejskich istot, brak śmierci; duża nieokreśloność
*EDWARD MIKRE - mitologizowanie zjawisk życia codziennego; najoryginalniejszy i najwszechstronniejszy po Goethem
- popularna postać - LORELEI (Klemens Brentan)
wykorzystywana potem przez HEINEGO
- związek ze śmiercią i duchami zmarłych - inny charakter staroangielskie czy szkockie ballady (brak grozy, ton spokojny, nacisk na nastrój tajemniczości)
- popularność przede wszystkim ballady magicznej i mistycznej (!)
- BALLADA LIRYCZNA (naśladuje pieśń ludową) z Króla w Tiule Goethego; często charakter pieśniowy, np. Pasterz Uhlanda; Piękna Rotraut Morkiego
- niektórzy romantycy nawiązywali bezpośrednio do ballady ludowej, np. Brentano Babka trucicielka
- wprowadzona romancę hiszpańską
- II FAZA ROMANTYZMU: rozwój ballad nawiązujących do Stolbergów (korzenie szkocko-ang.) i pogranicznych walk (dążenie do obiektywizmu), tematyka mityczna, historyczna, polityczna, społeczna (próba przezwyciężenia romantyzmu) !!! feudalizm (królowie, księżniczki, rycerze, … )
LUDWIK UHLAND - przedstawiciel tego typu ballad
(m.in. wpływ Pieśni Osjana), cieszył się duża popularnością o czym świadczy liczne naśladownictwo jego twórczości, np.August Platen-Hallermüde (ballada historyczne, regionalne)
- BALLADA MAGICZNA - kwitnie, ale przy przejściu od romantyzmu do epoki biedermeier traci swą tajemniczość
- BALLADA SPOŁECZNA
twórca: Adalbert Chamiso
(bardzo wzruszające, bohater - ludzie nieszczęśliwi, cierpiący; smutek; środowisko rodzinne, typ ludzi łagodnych, dobrych uczuciowych; tematy - ubóstwo, opuszczenie)
- Mikołaj Lenau - wiersze nastrojowe (Polak-uchodźca, Trzej Indianie)
*początek nastrojów rewolucyjnych w przeddzień Wiosny Ludów
HENRYK HEINE (1799-1856)
- kulminacyjny punkt twórczości niemieckich ballad; zebranie wszystkich jej rodzajów, odnowienie starych, stworzenie nowych
- liryki o nastroju balladowym, romancy, element wzruszający i szyderczy
- młodość: wpływ ballady romantycznej - efekt: zbiór Junge Leiden (Cierpienia młodości), np. Grenadierzy, Biedny Piotr, Poselstwo, Don Tomiro, Uczta Baltazara
- tony rewolucyjne, kult Napoleona
- stary motyw śmierci kochanka
- ballady serio + ballady o tonie ludowym + ballady humorystyczne- cykl Obrazy senne
- Intermezzo liryczne (1823) - najpopularniejszy i najsławniejszy cykl Heinego !!!
(elementy tęsknoty mi losnej zaczerpnięte z alegorii świata roślin), ballady w miniaturze, ironia
- Powrót - cykl 88 wierszy, tu: Lorelei
- Donna Klara, Almanzor, Pielgrzymka
- po rozprawie z niemieckim romantyzmem w artykułach pt. Szkoła romantyczna w Niemczech parodiuje ballady tradycyjne; charakter satyryczny
- Heine zwalcza tematyke i formy romantyczne przez ironię i rozwiewanie iluzji, ale jest jeszcze pod wrażeniem ballady romantycznej
*bliskie stosunki z Karolem Marxem - pisanie wierszy politycznych, satyr politycznych parodiujących ballady rycerskie
- Niemcy. Baśń zimowa - najzjadliwsza satyra plit. (przeciw kapitalistom i liberałom)
- 1851r. - tom Romancero - ballada w służbie krytyki społecznej i celom polit; ballada jako narzędzie walki w okresie dojrzałej twórczości
- sympatie rewolucyjne
- HEINE nie Chamiso - w właściwy twórca ballady będącej wyrazem społ. i polit. Krytyki
- okres „przedmarcowy” i Wiosna Ludów-
- rozkwit polit. i społ. poezji niemieckiej; niektóre kształt ballady; ballada- narzędzie walki między klasami
- poeci rewolucyjni:
Ferdynand Freiligrath
Jerzy Herwegh
Jerzy Weerth
- zwrot do realizmu i obiektywizmu
Annete von Droste-Hülshoff
Fryderyk Hebel
Teodor Fontane
BALLADA NIEMIECKA W POLSCE
- na początku zapożyczanie motywów i nastrojów
- 2 fazy dziejów ballady: nierozróżnianie terminów: duma, ballada, romanca
- czerpanie informacji z tradycji niem. i ang. (Słowacki, Bentkowski, Brodziński)
- praktyka wyprzedziła badania teoretyczne; tłumacze czerpali z tradycji północnej
- dzięki Niemcewiczowi pierwsza dotarła do Polski ballada angielska jako „duma” np. Alondzo i Helena
- równocześnie doszła ballada Bürgera Leonora (motywy tenorowe)
- koloryt Pieśni Osjana
- początkowo zwrot ku ludowości
- TOMASZ ZAN (filomata) - propagował balladę - Neryna
- szersze zainteresowanie w Polsce Schillerem; szczególnie od 1816r.
- czerpano najpierw głównie z ballad związanych z tradycja antyczną
- KAZIMIERZ BRODZIŃSKI - najwybitniejszy tłumacz Schillera
- Goethego tłumaczono późno
TWÓRCZOŚĆ MICKIEWICZA A BALLADA NIEMIECKA
- koniec z konwencją pseudoklasycznej dumy - Ballady i romanse (1822) - przedmowa: definicja ballady, romancy romańskiej, ballady brytańskiej (wzorzec ballady)
- od Goethego: wzory fantastyki o tajemniczych siłach przyrody, tendencja do dramatyzowania akcji
- Świtezianka - dążność do liryzacji ballady
- Lilie, Powrót taty - ballady wileńsko-koweńskie - prymitywizm, naiwność
- tłumaczenie Rękawiczki Schillera
- Lilie - rola kwiatów (podobnie Żurawie Schillera); upiór (jak Leonora) - technika Burgera
- próba stworzenie ludowego obrazu świata (jak Goethe)
- przekłady Goethego: Wędrowiec
- ballada Mickiewicza to nowy typ !!!
PO MICKIEWICZOWSKIEJ BALADZIE w Polsce
- stopniowy zanik zainteresowania balladami Schillera
- Burger - Odyniec - „balladomania” w Warszawie: St. Witwicki Ballady i romance (1824)
- zainteresowanie Goethem - wpływ na rozwój romantyzmu polskiego; liczne przekłady od 1822r.
* kult Schillera w Warszawie i we Lwowie; Goethego - w Wilnie
3
Schiller:
sięgał do faktów
kreował ludzi idealnych,
bohaterską wierność ideałom
stosował silną stylizację (brak prawdopodobieństwa)
większa przystępność- mistrz sceny
*naśladowca(m.in.): A. W. Schlegel
Goethe:
sięgał do fantazji
kreował ludzi namiętnych, nieopanowanych
realista
niedopowiedzenia, mistrz nastroju tajemnicy, nieuchwytne przejścia
Wyszukiwarka