Temat 23 Komunikacja literacka, komunikacja w literaturze
A. Okopień - Sławińska „ Relacje osobowe w literackiej komunikacji”
Schemat relacji osobowych:
nadawcy: tego, który mówi
odbiorcy: tego, do kogo się mówi
bohatera: tego, o kim się mówi
Wszystkie role mogą istnieć realnie w zewnętrznym wobec tekstu świecie jako określone społecznie indywidua. Rola bohatera wypowiedzi zakłada jego byt przedmiotowy, jest bierną egzystencją tekstową. Gdy bierze czynny udział w komunikowaniu, wchodzi w rolę nadawcy lub odbiorcy. Gwarancją symetryczności między nadawcą a odbiorcą jest obopólna znajomość kodu realizowanego w utworze. Dopełnienie aktu komunikacji wymaga pozatekstowego istnienia nadawcy jak i odbiorcy: chodzi nie o osobową podwójność egzystencji , obie role mogą być realizowane przez jedną osobę np.
nadawcy i bohatera (Jan mówi Piotrowi o sobie)
bohatera i odbiorcy (Jan mówi Piotrowi o nim samym)
nadawcy i odbiorcy (Jan mówi do siebie o kimś)
Nadawca (podmiot wypowiedzi)
Rola nadawcy jest nieredukowalna i obecna w każdej sytuacji komunikacyjnej i na każdym poziomie komunikacji (wewnątrz- i zewnątrz tekstowym). Od niej zależy układ ról pozostałych
Każda wypowiedź zaświadcza o istniejącym poza jej obrębem nadawcy
Sytuacja nadawcza zależy od liczby mówiących osób i hierarchicznej zależności miedzy ich wypowiedziami
Zawartość informacji o postaciach mówiących w tekście:
Informacja stematyzowana:
może przedstawiać wizerunki podmiotu, adresata czy bohatera,
może zawierać opinie na temat własnego zorganizowania, a także dotyczyć wszelkich innych, nie związanych z sytuacją komunikacyjną tematów.
Informacja dotycząca postaci może pochodzić z jej własnych wypowiedzi , jak też z wypowiedzi współpartnerów lub narratora.
Ujawnia się bezpośrednio (eksplicytna)- wynika ona ze znaczeń sformułowanych, ze osoba nadawcy stanowi w jakimś zakresie temat wypowiedzi, że wypowiedź mówi o nadawcy, niezależnie od tego jak mówi (prosto, zawile, otwarci itd.)
Nie wymaga socjologicznej interpretacji sposobów wypowiedzi: w pewnych okolicznościach może stać się ich przedmiotem, ale nie jest ich rezultatem.
Informacja implikowana:
jest zaszyfrowana w budowie wypowiedzi,
ujawnia ona kod wypowiedzi i jego realizację,
charakteryzuje pośrednio nadawcę i odbiorcę jako użytkowników tego kodu- nadawcę jako użytkownika aktualnego, odbiorcę jako użytkownika potencjalnego.
Informacja o postaci kryje się tylko w jej własnej mowie, zaszyfrowuje wizerunek
Ujawnia się pośrednio-ma charakter metajęzykowy (zawiera ukryte informacje autentyczne).
Podkreśla związek wypowiedzi z systemem językowym, a każde użycie języka odpowiada społecznemu doświadczeniu (oznacza to, że użycie języka świadczy o nadawcy jako realizatorze pewnej praktyki społecznej) tzn. „powstaje w wyniku socjologicznej interpretacji sposobów wypowiedzi”
Pozwala zrekonstruować osobowość mówiącego na podstawie nawet takich wypowiedzi, w których nie poświęca on sobie ani jednego słowa
Każda wypowiedź niesie informację implikowana o nadawcy, nie każda przedstawia w sposób stematyzowany.
Struktura komunikacyjna utworu- wytwarza złożony układ sygnałów korygujących i waloryzujących poszczególne informacje. Układ opiera się na różnicy stopnia autorytatywności informacji stematyzowanej i implikowanej, a także informacji pochodzących z różnych poziomów nadawczych tekstu. W obrębie jednego podmiotu i jednego poziomu wytwarza się wewnętrzny układ waloryzujący, oparty na znaczeniowej grze miedzy inf. stematyzowaną a implikowaną (konflikt zachodzi wtedy, gdy cechy przypisane osobie mówiącej nie są adekwatne do sposobu jego mówienia).
Dwie zasady działania tego układu:
W przypadku konfliktu miedzy informacja implikowana a stematyzowana silniejsza jest implikowana i ona decyduje o sposobie zreinterpretowania informacji stematyzowanej.
W wypadku konfliktu między informacja stematyzowana na różnych poziomach tekstu- silniejsza jest informacja z poziomu wyższego. Informacja z niższych poziomów podlega interpretacji, często przez informacje stematyzowane z poziomów wyższych.
Narrator
Kompromitacja narratora może ujawnić się na płaszczyźnie mowy narratora, gdy dojdzie do konfliktu informacji stematyzowanej i implikowanej.
Wypowiedź narratora musi być traktowana z dystansem także w utworach przedstawiających narratora skonkretyzowanego- niekoniecznie nawet tzw. narratora naiwnego :dziecko, wariata, cudzoziemca- ale po prostu określonego osobnika z wszystkimi niedoskonałościami jednostki zdeterminowanej przez swój organizm, osobowość, wiedze, biografie.
W jego kompetencjach nie leży ani reinterpretacja znaczeń własnych słów, ani wynikające z niej przekształcenia struktury znaczeń całego utworu
Istnieje w tekście taki układ reguł, nad którymi narrator nie panuje, którego nie jest nadawcą, pojawia się podmiot dysponujący świadomością wyższą niż narrator
Dowolnie gospodaruje mową postaci, decyduje o formie jej wystąpienia w utworze, relacjonuje „ja” lub cytuje, opatruje komentarzem, obarcza określonymi zdaniami, może zmienić sen słów bohatera, ale nie panuje nad sposobem mówienia
Informacja implikowana znajduje się poza kompetencją narratora
Podmiot całego utworu
E. Balcerzan nazwał go „autorem wewnętrznym”
Instancja nadawcza nieutożsamiana z osobą autora, a wyższa niż narrator czy podmiot liryczny
Lipski „nazwa oznaczająca autora”
Sławiński „podmiot czynności twórczych” lub „nadawca reguł mówienia”
Nie przynależy do niego żadna wypowiedź, nie przedstawia go żadna informacja stematyzowana, ani narrator, ani bohaterowie nic o nim nie wiedzą
Nie jest tożsamy z głównym narratorem czy podmiotem lirycznym
Przynależy do niego cała zaszyfrowana w dziele świadomość metajęzykowa, nietożsama z rzeczywistą świadomością autora
R. Escarpit „Literatur i społeczeństwo”
Teoria literatury jest systematyzacją pewnej formy sztuki pojętej abstrakcyjnie : mówi się o literaturze w taki sam sposób jak o malarstwie lub muzyce. Historia literatury jest diachronicznym badaniem pewnego zbioru faktów historycznych najrozmaitszego typu. Wspólna cechą tych faktów jest selekcja.
Historyk literatury powinien być krytykiem, bowiem każdy wybór zakłada jakieś kryterium. Sam też określa materiał który bada. Nie ma on możności wyeliminowania lub zignorowania jakichś zdarzeń lub innych danych. Wszystko jest dla niego historią, ale nie wszystko jest literaturą. Literatura pełni funkcje społeczną. Gdy mówimy o literaturze musimy przyjąć jakieś dane uprzednie- system wartości lub antologie lub uciec się do subiektywnego sądu wartościującego, czy tez odwołać do racjonalizacji zewnętrznej.
SPECYFIKA LITERATURY
Specyfikę literatury można dostrzec na poziomie zjawisk. Jeśli literatura jest sztuką to wg. Platona jest sztuką nieczystą. Owa nieczystość literatury, uniemożliwiająca sprowadzenie jej do jednej jedynej istoty, wypływa z jej dwuznaczności. Literatura wytwarza pismo, tj. układy liter, fonemów, słów, zdań, każdy z tych elementów jest zarazem rzeczą i znaczeniem (signification).
Jean-Paul Sartre, w poezji rzecz ma przewagę nad znaczeniem, w prozie zaś znaczenie nad rzeczą. Między poetą, który w języku jest „w sytuacji”, a prozaikiem, który językiem się „posługuje”, istnieją najrozmaitsze hybrydy, zaś przypadki czyste nie istnieją.
Roland Barthes- literatura „winna sygnalizować coś, co jest różne od jej treści i formy indywidualnej, a co jest jej własnym domknięciem”
Lucien Goldmann - proponuje metodę strukturalno- genetyczną, zbiorowy charakter twórczości literackiej wynika z faktu, iż struktury świata danego utworu są powiązane ze strukturą umysłową określonych grup społecznych. Literatura jest dla niego przeniesieniem wprost i implicite życia gospodarczego w życie literackie. Relacja strukturalna jest warunkiem koniecznym, ale nie dostatecznym do wyróżnienia literatury. Należy w tym celu ustalić jakąś więź przyczynową między strukturami dzieła a strukturami społeczeństwa. Litera już sama w sobie jest przedmiotem stworzonym przez społeczeństwo, wymodelowanym przez ciąg sytuacji historycznych i obciążonym konotacjami historycznymi.
XX wiek- literatura jest instytucją, która społeczeństwu umożliwia narzucanie swoich struktur temu, co ponadjęzykowe. Może w niej dojść do konfliktu między formą instytucjonalną a pewną wolnością sposobu pisania. Literatura jest rozumiana jako konkretny fakt historyczny, nosi w sobie swoja własną negacje i prowadzi do przezwyciężenia samej siebie.
Aby poznać literaturę należy odwołać się do ekspresji ale i treści. Treść ta może byś wyrażona explicite lub implicite. Badanie treści explicite rozbija jedność utworu, którą odtwarza następnie lepiej lub gorzej jedynie za pomocą sztucznego powiązania między treścią i formą. Nie bada tekstu jako coś sztucznego lecz jako treść rzeczywistą. Badanie treści implicite opiera się na wpisaniu historii oraz odnajdowaniu pisarza w obliczu problematyki struktury.
LITERATURA JAKO KOMUNIKACJA
Literatura jest literaturą jedynie wówczas, gdy jest czytana. Pośrednictwo książki ustanawia historyczny kontakt między ludźmi, którzy są pogrążeni w tej samej historii. Książka staje się maszyna do rozpowszechniania słowa. Jest przedmiotem wytworzonym, w którym zakodowana jest komunikacja.
Inną drogą docierania literatury do ludzi jest rozpowszechnianie drogą zgromadzeń, co rozwija się wraz z powstaniem teatru. Teatr mianowicie nie jest środkiem przekazu, lecz jest przekazem - i to na wielu poziomach. Autor uczestniczy w tej kreacji na równi z reżyserem. Każde przedstawienie jest oryginalnym doświadczeniem przeżytym przez salę razem z aktorami.
W wieku XX uzyskano lepszy środek rozpowszechnienia jakim były czasopisma o wielkich nakładach, które upowszechniły technikę dekodowania i rozpowszechnienia czytelnictwa. Przekazy ustne (radio i telewizja) dopełniały dokument pisany przedmiotami sztucznymi, w których przekaz kodowany jest i dekodowany automatycznie.
Pisarz jest tym, który wytwarza, czyta, komentuje, krytykuje i naucza w zamkniętym kręgu swojej literatury. Akt współpracy czytelnika z pisarzem, wprowadza tego ostatniego w nowy kontekst historyczny, a zatem jest to nowa szansa życia dla jego słowa. Marshall MacLuhan twierdzi, że książka nie traci w dzisiejszym świecie rozpędu. W druku tekst staje się niezmienny, uprzedmiotawia się , ma jakiegoś właściciela. Między nim a czytelnikiem staje cały ogromny system selekcji i hierarchizacji stworzony przez instytucje literatury: wydawca, księgarz, ocena krytyków itd. Efekt wspólnej komunikacji udostępnia grupom społecznym „obecność świata”, dostarcza szerszego i pełniejszego wyobrażenia różnych rzeczy, przy czym budzi się w nich zainteresowanie innymi rzeczami. Komunikacja to nie tylko nadawanie i odbiór, to uczestniczenie- na wszystkich poziomach- w nieskończonej ilości wszelkiego rodzaju wymian, które krzyżują się ze sobą i nakładają.
Czytelnik może rzutować własną wizję świata na wizję autora. Mitologia czytelnika, jaką tworzy sobie pisarz, bywa na ogół sprzeczna. Ten, do kogo pisarz pisze, rzadko pokrywa się z tym, dla kogo pisze. Pisarz ma jedynie przybliżone pojecie o publiczności, oparte na wcześniejszych doświadczeniach lub opiniach.
Formuła : traduttore - traditore (tłumacz - -zdrajca). Każdy przekład jest zdradą, jakkolwiek zdrada może być twórcza. Adaptacja to szczególny przypadek lektury. Każdy tekst informacyjny można zinterpretować opacznie, ale wówczas ulega zniweczeniu informacja. Dzieło literackie to dzieło, które jest „podatne na zdradę”, tj. posiada taką dysponowalność, iż można spowodować , by nie przestając być sobą, mówiło w odmiennej sytuacji historycznej coś innego, niż mówiło w sposób jawny w sytuacji w której powstało.
CZYNNIK SOCJOLOGICZNY LITERATURY
Literaturę jako proces charakteryzuje jakiś projekt, medium oraz jakaś operacja, wszystkie trzy powiązane są przez język.
Projekt- to surowy twór, jaki został pomyślany, zamierzony i zrealizowany przez pisarza. Musi zająć stanowisko w sferze ponadjęzykowej, by ustanowić swój sposób pisania wobec tego, co wpisała historia, ustanowić jednostkowość swojej wizji świata.
Medium- to książka lub jakiś dokument pisany. Na tym poziomie literatura jako aparat, przecina się z literaturą jako procesem. Książka jako typowy wytwór przemysły koresponduje z różnymi formami społecznymi
Operacja - akt czytania, który jest w głównych punktach odtwarzaniem aktu pisania. Dla czytelnika element psychologiczny jest jednym z zasadniczych składników jego predyspozycji, kiedy nawiązuje kontakt z utworem i uczestniczy w procesie.
W lekturze rozumianej jako proces „sprzężenie zwrotne” dokonuje się poprzez przekład, adaptację, ilustrację. Pośrednik jest początkowo czytelnikiem ; następnie wydobywa ze swego doświadczenia lekturowego projekt, który podejmuje jako swój własny i który urzeczywistnia.
Literatura rozumiana jako pewien aparat-na to rozumienie składa się ; produkcja, rynek, konsumpcja
Producent to ten, kogo nazywamy wydawcą, tj. przedsiębiorca podejmujący decyzję i jest odpowiedzialny za wykonanie książki i jej rozprowadzenie. Produkt literacki to rezultat szeregu wyborów dokonanych przez rozmaite filary społeczne, ekonomiczne i kulturowe wśród projektów, które pisarze doprowadzili do stadium pisania. Za literackie uznawane jest to, co pozytywnie odbierane przez wstępnych cenzorów.
Rynek literacki- książka jest sprzedawana tak samo jak każdy inny produkt, jeśli zaspokaja określone zbiorowe zapotrzebowanie. Dostaje się do obiegu dystrybucji do sieci księgarń, punktów sprzedaży i bibliotek. Odpowiedź publiczności na książki jest zinstytucjonalizowana i stereotypowa i podlega prawom statystyki. W procesie literackim każdy akt czytania jest unikalny i niezastępowalny. Sukces książki opiera się na aspekcie przetrwania, utrzymania na rynku.
Konsumpcja literacka- uwarunkowana jest w przypadku dzieł dawnych przez pewną wizje antologii oficjalnej, a w wypadku dzieł współczesnych- przez pewną wizje życia literackiego. Obie wyznaczone są przez pewien zespół czynników: poziom intelektualny, status społeczno - zawodowy, miejsce zamieszkania itd.
DZIEDZINY I METODY BADAŃ
Badanie literatury w społeczeństwie i społeczeństwa w literaturze
R. Wellek- ujęcie całościowe, nakłada schemat komunikacji społecznej na akt literacki i proponuje socjologie pisarza, twórcy i publiczności.
Jean- Paul Sartre- chce to co literackie usytuować w tym, co społeczne, za pomocą metody dialektycznej, która wprowadza analizę zjawiska literackiego i społecznego.
J. H. Barnett i B. Berelson- poszukiwania oparte na socjologii sztuki i psychologii komunikacji, które wychodzą od zjawisk społecznych i do nich wracają.