HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
Wykład: ósmy
Tematy: 1. Sytuacja w Polsce po wybuchu wojny 1 września 1939 roku
2. Władza komunistyczna w Polsce po zakończeniu II wojny światowej
Temat pierwszy.
Wrzesień 1939 roku ma dla Polski konsekwencje:
militarne,
dyplomatyczne.
Przede wszystkim zostaje pogwałcony pakt o nieagresji między Polską a Niemcami podpisany w 1932 roku.
W sytuacji zagrożenia Prezydent wprowadza na podstawie artykułu 79 konstytucji kwietniowej - stan wojenny.
Konsekwencją tego jest fakt, że:
Prezydent miała większą swobodę wydawania dekretów,
Pojawiła się możliwość przedłużenia kadencji Sejmu i Senatu,
Izby parlamentu mogły się zebrać w mniejszym składzie,
1 wrześnie 1939 roku Prezydent mianuje Rydza-Śmigłego wodzem naczelnym ( art.13 konstytucji).
Naczelny wódz uzyskiwał:
- prawo udzielania instrukcji i wytycznych dla Rady Ministrów,
- prawo stawiania wiążących postulatów w sprawie obronności kraju.
Powołano także głównego komisarza cywilnego, który miał wykonywać uprawnienia administracji rządowej z pominięciem spraw wojskowych i sądowych.
W terenie powołano komisarzy cywilnych, którzy działali na styku władzy wojskowej i wojewody.
Rada Ministrów wprowadza za zgodą Prezydenta stan wyjątkowy, który pozwala na:
zawieszanie niektórych wolności obywatelskich,
wprowadzenia trybu doraźnego przed sądami powszechnymi.
Nie wszystkie kroki zostały jednak zrealizowane do końca.
Komplikuje się także sytuacja na wschodniej granicy państwa.
W sierpniu 39 r. zostaje podpisany pakt Ribentropp -Mołotow. Wraz z nim podpisano tajny protokół rozgraniczający strefy wpływów na wypadek konfliktu polsko-niemieckiego.
Według tego porozumienia granica miała przebiegać na linii Pisa, Narew , Wisła i San.
Pakt ten miał pozostawić Litwę w strefie wpływów niemieckich, natomiast Finlandię, Łotwę i Besarabię w sferze wpływów sowieckich.
28 września dochodzi do podpisania kolejnego traktatu o przyjaźni i granicach. Wprowadzono w nim zmiany w stosunku do pierwszego porozumienia.
Granica wpływów została ustalona na linii: Pisa, Narew, Bug i San.
W zamian za ustępstwa terytorialne sowieci dostają Litwę ( w strefę wpływów).
Traktat został uzupełniony przez protokół o wspólnym zwalczaniu polskiego podziemia.
Zawierał także klauzulę, w której stwierdzono , że wyznaczone granice uznaje się za ostateczne.
Traktat przewidywał także zmiany w administracji publicznej na okupowanych terytoriach.
W wyniku tych spotkań zarzucono projekt tworzenia na ziemiach polskich państwa kadłubowego.
Akt wkroczenia wojsk sowieckich na teren Polski, zbiegł się ze spotkaniem ,które odbyło się w nocy z 17 na 18 września 39 roku w Moskwie. Na którym to spotkaniu polskiemu ambasadorowi , Grzybowskiemu , została odczytana nota podpisana przez Mołotowa, w której stwierdzono, że wojna polsko-niemiecka ujawniła bankructwo państwa polskiego i w obliczu klęski militarnej wojska sowieckie przekroczyły granice państwa polskiego , aby wziąć w obronę ludność białoruską i ukraińską.
Ambasador polski odmówił przyjęcia tej noty.
W związku z agresją sowiecką na Polskę, rząd opuszcza kraj i w nocy z 17 na 18 września przekracza granicę w Kutach .
17 września Prezydent wydaje orędzie w Kosowie , w którym informuje społeczeństwo o przeniesieniu siedziby prezydenta i rządu na terytorium jednego z państw sojuszniczych..
W wyniku agresji państwo polskie zostaje podzielone między okupantów .Niemcy okupują około 188 tyś. km2 co stanowi ponad 48% całego terytorium kraju , zamieszkałego przez 20 mln ludności.
ZSRR okupuje 200 tyś. km2 , zamieszkałego przez 13 mln osób.
Pierwszy okres pod okupacją niemiecką.
1 wrześni 39 roku zostaje wydana przez Reichstag ustawa o przyłączeniu wolnego miasta Gdańsk do rzeszy niemieckiej.
25 września zostaje wydany dekret fuhrera o organizacji władz administracyjnych na okupowanych ziemiach polskich.
8 października dekret o podziale i administracji obszarów wschodnich.
Zgodnie z nim utworzono 2 nowe okręgi Rzeszy, część ziem została włączona do już istniejących prowincji niemieckich. Potem dodano trzeci okręg tzw. Generalną Gubernię.
Podzielono ją na 4 dystrykty: Radom, Kraków, Lublin, Warszawa.
Siedzibą Generalnej Guberni został Kraków a generalnym gubernatorem Hans Frank ( zostaje także szefem NSDAP- w tym okręgu).
Gubernator skupiał w swoim ręku całość władzy państwowej. Dystryktami rządzą gubernatorzy, w powiecie- starosta.
Organem wykonawczym i doradczym był rząd kierowany przez sekretarza stanu.
W Berlinie rezydował oficjalny przedstawiciel Generalnej Guberni.
Generalną Gubernię oddziela od Niemiec granica celna i dewizowa, językiem urzędowym był język niemiecki.
Ziemie polskie pod okupacją sowiecką.
Obszar zajęty przez Armię Czerwoną- to około 200 tyś. km2, 14 mln ludności z czego około 5 mln stanowili Polacy.
Okupanci przystąpili przede wszystkim do budowy nowej administracji i tak:
utworzono zarządy tymczasowe - podległe bezpośrednio lokalnym placówkom NKWD,
uruchomiono Zgromadzenia ludowe na terenach zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi
Przystąpiono do budowy sieci administracji państwowej - przy okazji rozbudowując strukturę NKWD.
W listopadzie 39r. przymusowo nadano obywatelstwo sowiecki ludności na okupowanym terytorium.
Rząd polski po klęsce wrześniowej.
Inwazja sowiecka przyspiesza wyjście rządu i prezydenta z terenu kraju. Internowanie prezydenta wymusiło zmianę na tym stanowisku.
Mościcki nominuje na to stanowisko Wieniawę-Długoszowskiego, ale wobec ostrego sprzeciwu Francji, ponownym aktem nominuje Władysława Raczkiewicza - byłego marszałka senatu.
Raczkiewicz już we Francji składa przysięgę i obejmuje swój urząd, powołując nowy rząd z Sikorskim na czele. Rząd ten jest oparty na bardzo różnych opcjach politycznych. Jego najważniejszym celem jest zachowanie ciągłości państwa i władzy. W tym celu musi on:
odpierać wszelkie próby tworzenia na terenach okupowanych państwa kadłubowego,
władze polskie nie powinny dokonywać analizy konstytucji kwietniowej,
należało zabiegać o uznanie międzynarodowe dla rządu na emigracji.
Ewentualne zmiany konstytucji zostawiono na później.
Praktyka tej konstytucji na emigracji wyglądała zupełnie inaczej. Stosunki premiera z prezydentem funkcjonują na zasadzie równorzędności (porozumienie).
Prezydent w listopadzie 39 r. osobnym aktem rozwiązuje parlament , zapowiadając zwołanie następnej sesji najpóźniej w ciągu 60 dni od zakończenia działań wojennych.
Rząd natomiast deklaruje wyraźnie , że jedynym suwerenem jest Naród.
Prezydent powołuje w grudniu 39r. substytucję parlamentu w postaci Rady Narodowej RP.
Jej przewodniczący, zostaje na początku I. Paderewski, potem Stanisław Grabski.
Skupia ona przedstawicieli różnych nurtów politycznych, początkowo liczy 15 członków , potem 22.
Zadania:
funkcje doradcze- opiniuje różne kwestie,
miała zająć się projektem następnej konstytucji,
mogła formułować postulaty przedstawiane na arenie międzynarodowej.
Rząd na emigracji.
W listopadzie 39 roku zostaje powołany Komitet Ministrów Dla Spraw Kraju.
Rada ministrów, w wyniku porozumienia między prezydentem a premierem zyskuje na znaczeniu.
Na podstawie aktu prezydenta z 42 roku, partycypuje ona w części prerogatyw prezydenckich.
Należy podkreślić wysiłki rządu do tworzenia armii polskiej min. na terenie ZSRR.
Organy podziemne w kraju.
Przede wszystkim są podporządkowane rządowi na emigracji. Tworzą się dwa równorzędne piony:
pion cywilno-polityczny,
pion wojskowy.
Ten pierwszy ma swojego delegat na kraj i delegatów w okręgach ( te pokrywają się na ogół z województwami) i delegatów w obwodach (powiatach).
Zaś pion wojskowy oparł się na Służbie Zwycięstwu Polski, potem na tej bazie powstaje Armia Krajowa z Komendą Główną, wydziałami i komórkami specjalnymi.
Temat drugi
Instalowanie się komunistów w Polsce następuje jeszcze w czasie wojny.
Grupa inicjatywna pojawia się w grudniu 41r. roku - utworzono PPR - na czele z Marcelim Nowotką.
Komuniści przystępują do tworzenia struktur podziemnych. Na przełomie 43 i 44 roku powstaje Krajowa Rada Narodowa z Bierutem na czele.
Z góry odmawia ona rządowi londyńskiemu legalności , mówi o nowej granicy państwowej na wschodzie.
Jej ramieniem zbrojnym jest Armia Ludowa.
21 lipca 44 roku powstaje Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, zaś 26 lipca 44 r. ZSRR uznaje państwo polskie a PKWN za wyłączny rząd .
We wrześniu 44r. Krajowa Rada Narodowa ogłosiła się tymczasowym parlamentem :
przejęła funkcje ustawodawcze,
przystąpiła do budowy struktur terenowych - stąd debiut Rad Narodowych ( na wzór sowiecki).
PKWN w związku z postanowieniami jałtańskimi przekształca się w Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej z Osóbką-Morawskim na czele ( jednym z wiceprzewodniczących jest Gomułka).
Najistotniejszą kwestią są teraz wybory.
W drugiej połowie 45 roku wiele partii politycznych reaktywuje swoją działalność.
Min. PSL- które jest bardzo silną partią polityczną, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy.
PPR nie zależało na szybkich wyborach. Jako partia była zbyt słaba ,żeby odnieść sukces, PSL natomiast prze do wyborów.
Odwołano się więc do referendum. Ustalono treść pytań. Rozgorzała dynamiczna kampania.
Słynne już „3 x TAK” w wydaniu PPR przechodzi do historii .
30 czerwca odbywa się akt głosowania. Oficjalne dane mówią o wynikach:
68% odpowiedzi na TAK na 1 pytanie (czy jesteś za zniesieniem senatu),
77% odpowiedzi na Tak na 2 pytanie (utrwalenie ustroju),
91% odpowiedzi na tak na 3 pytanie (dotyczy granic państwa).
Wyniki ogłoszone 11 lipca były sfałszowane. Według obliczeń PSL fałszerstwo sięgało kilkudziesięciu procent.
Kolejnym ważnym etapem stały się wybory do sejmu, które wyznaczono na 19 stycznia 1947 roku.
Miał to być sejm jednoizbowy, liczący 444 posłów.
Już we wrześniu 46 roku utworzono tzw. Blok Wyborczy Stronnictw Demokratycznych , w skład którego weszły: PPR, PPS, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne.
PSL było izolowane a jego członkowie niejednokrotnie zastraszani. ( aresztowano około 3 tyś. działaczy ).
Wybory odbywają się przy bardzo dużej frekwencji sięgającej 90%. Według oficjalnych danych Blok Wyborczy osiągnął 80% poparcie.
Pierwsze posiedzenie Sejmu odbywa się w lutym 47 r.
Głównym jego zadaniem było określenie podstaw konstytucyjnych do opracowania nowej konstytucji.
4 lutego uchwalona został ustawa o wyborze prezydenta i jeszcze tego samego dnia prezydent zostaje wybrany- zostaje nim Bierut.
8 lutego zostaje rozwiązany Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej a misja tworzenia nowego rządu zostaje powierzona Cyrankiewiczowi.
19 lutego 47 r. sejm uchwala tzw. Małą Konstytucję. Ma 9 rozdziałów, część jest zapożyczona z konstytucji marcowej.
Podstawy ustrojowe oparto właśnie na konstytucji marcowej, na manifeście lipcowym PKWN, wynikach referendum i ustawie o Radach Narodowych.
Cechą Małej Konstytucji jest jej tymczasowość i niepełność. Postanowienia Małej Konstytucji niejednokrotnie odsyłały do ustaw zwykłych, co świadczy o ramowości tej konstytucji.
Mała Konstytucja mówiła ,że władza zwierzchnia należy do Narodu ( w sensie politycznym), a organem narodu jest sejm ustawodawczy.
Najwyższe organy to:
-sejm- władza ustawodawcza,
prezydent , rada państwa i rząd jako władza wykonawcza,
sądy - sprawują władzę sądowniczą.
Konstytucja wprowadzała system parlamentarno-gabinetowy.
ORGANY PAŃSTWA.
Sejm - kompetencje ustawodawcze , ustrojodawcze i kontrolne.
ustala kierunki rozwoju państwa,
posiada inicjatywę ustawodawczą ( oprócz niego rząd, rada państwa),
Prezydent
władzy wykonawcza sprawowana poprzez ministrów i podległych im urzędników,
posiada odpowiedzialność konstytucyjną.
Rada Państwa - składa się z:
członków stałych,
członków niestałych.
Ad.1. Prezydent, Marszałek Sejmu, Głównodowodzący WP, Prezes NIK- wszyscy z urzędu.
Ad.2. są wybierani przez Sejm- nie zostało sprecyzowane jaka ma być ich liczba, ani jak długo trwa kadencja.
Kompetencje:
nadzór nad Radami Narodowymi,
inicjatywa ustawodawcza,
udziela zgody na ogłaszanie niektórych ustaw ( np. budżetowej),
wprowadza stan wojenny i wyjątkowy,
analizuje sprawozdania NIK.
Rząd.
inicjatywa ustawodawcza,
kierowanie administracją państwową,
może wydawać dekrety z mocą ustawy,
ma odpowiedzialność konstytucyjną i parlamentarną.
KONSTYTUCJA 1952
Konstytucja PRL obowiązywała od 22 lipca 1952 roku do grudnia 1992. Charakterystyczne, że po licznych nowelizacjach nadal utrzymano w mocy część jej postanowień. Jednolity tekst konstytucji po nowelizacji z 10 lutego 76r. liczy 106 artykułów, podzielonych na 11 rozdziałów.
Systematyka konstytucji:
rozdziały 1i 2 - ustrój państwa,
rozdziały 3 do 7 poszczególne organy państwa,
rozdział 8 i 9 status jednostki i prawo wyborcze,
rozdziały 10 i 11 przepisy końcowe i przejściowe.
Konstytucja była aktem zwięzłym i lakonicznym.
Integralną częścią jest wstęp przesycony ładunkiem propagandowym.
We wstępie podkreślony zostaje republikański charakter państwa, jest to republika klasowa- lud pracujący miast i wsi.
Zawarto w niej:
genezę PRL,
powołano się na postępowe idee- walkę o wyzwolenie narodowe i wyzwolenie społeczne.
Cele państwa miały polegać na przyspieszeniu wszechstronnego rozwoju, urzeczywistnianiu idei socjalizmu ( walka z wyzyskiem człowieka przez człowieka).
Zasady ustrojowe:
fundamentalna rola własności społecznej ( własność społeczna ma być szczególnie chroniona),
zasada planowania społeczno-gospodarczego,
zasada ludowładztwa ( władz należy do ludu pracującego miast i wsi),
zasada systemu przedstawicielskiego ( Sejm i Rady Narodowe),
zasada praworządności,
zasada współudziału mas w rządzeniu państwem.
Organy państwa.
Sejm- naczelny organ
wybierany wg. Ordynacji wyborczej- najczęściej była równa ilość mandatów i kandydatów,
kadencja 4 lata,
prace koordynują marszałek i wicemarszałkowie,
komisje sejmowe,
prezydium sejmu,
konwent seniorów,
sekretarze.
Organami sejmu nie są koła ani kluby.
Inicjatywa ustawodawcza należy do Rady Państwa, rządu i posłów, w ograniczonym zakresie do komisji sejmowych.
Przy uchwalaniu ustaw przyjęto tryb jednego a potem dwóch czytań projektów.
Kompetencje sejmu:
funkcje ustawodawcze,
funkcje ustrojodawcze ( konstytucja),
planująco-programujące,
funkcje kreacyjne,
funkcje kontrolne.
Rada Państwa. ( wprowadzona w 47 roku).
kolegialny charakter- wybierana przez sejm,
od 52 r. nie ma części stałej,
wybierana na 1-szym posiedzenie sejmu w dwóch głosowaniach:
najpierw wybór kandydatów,
wybór przewodniczącego i członków ( od 9 do 11).
Kompetencje:
miała prawo wydawania dekretów z mocą ustawy (między sesjami sejmu),
prawo badania zgodności ustaw z konstytucją,
nadzór nad Radami Narodowymi ( składają one sprawozdania do Rady Państwa a ta może zawieszać lub uchylać ich uchwały),
prawo łaski,
wysyła przedstawicieli dyplomatycznych,
Przyjmuje przedstawicieli dyplomatycznych innych państw.
Kontrola państwowa.
1944 rok - powstaje biuro kontroli przy prezydium KRN ( przetrwa do 47r.),
1947 - powstaje NIK- ustawa pojawia się dopiero w 49r.( organ niezależny- podlega tylko sejmowi),
1952 - konstytucja - pierwotny tekst nie zawiera informacji o NIK, powołano Ministerstwo Kontroli Państwowej- istnieje do 57r.,
1957 - poprawka do konstytucji wprowadza NIK,
1976- NIK zachowano, ale zmienia się jej pozycja- prezes NIK wchodzi do Rady Ministrów,
1980 - ponowny powrót NIK.
Naczelne organy administracji państwowej.
Rada Ministrów,
ministrowie,
komisje i komitety,
prezydent, rząd,
premier po roku 76.
Rada Ministrów- władza wykonawcza,
funkcje zarządzające,
kierowniczo-koordynacyjne.
Inicjatywa ustawodawcza,
Inicjatywa w kwestii narodowego planu społeczno-gospodarczego (wyłączna),
Inicjatywa budżetowa (wyłączna),
Wytycza kierunki pracy aparatu administracji,
Wszystkie sprawy związane z budżetem i planowaniem społecznym,
Organizacja sił zbrojnych.
Wydaje rozporządzenia i zarządzenia.
Terytorialne organy władzy państwowej - tą funkcję spełniają Rady Narodowe.
Konstytucja z roku 52 - zawierała bardzo szeroko wachlarz praw i wolności obywatelskich:
wolności społeczno-ekonomiczne min:
prawo do zatrudnienia,
ochrona zdrowia.
wolności polityczne:
wolność słowa,
wolność druku,
wolność zgromadzeń,
pochodów,
manifestacji,
wolność związkowa,
zrzeszania się.
wolności osobiste:
nietykalność mieszkania,
wolność sumienia,
nienaruszalność korespondencji.
Prawa zależne były od spełniania obowiązków.
Do obowiązków tych należało min:
przestrzeganie konstytucji,
szanowanie środowiska naturalnego,
szczególne strzeżenie własności społecznej,
zachowanie czujności.