1. Filozofia prawa jako dział filozofii. (przedmiot filozofii prawa)

Filozofię prawa wyodrębnia się spośród innych nauk filozoficznych ze względu na przedmiot i charakter zadań wyjściowych oraz perspektywę jej badań. Nie jest ona ani teorią prawa, ani teorią państwa i prawa.

Filozofia prawa jest rezultatem przemyśleń ogólnofilozoficznych, a zwłaszcza gnoseologicznych i antropologicznych. To samoistna dziedzina filozofii; jednak jednocześnie nauką z pogranicza wielu dziedzin.

Przedmiotem filozofii prawa jest prawo w ogóle, a w tym prawo natury. To dociekanie istoty systemu, szukanie przyczyn porządku prawnego oraz ocena tego porządku. To przede wszystkim filozofia człowieka.

Przedmiot filozofii prawa określany rozmaicie:

- istota prawa

- idea prawa

- prawo natury (prawo naturalne)

- postulaty prawa słusznego dla danego miejsca i czasu

Niektórzy twierdza, że filozofia prawa bada ostateczne przyczyny zjawisk prawnych.

Filozofia rozpatruje prawo w relacji do istnienia człowieka. Filozofia prawa stara się znaleźć odpowiedź na pytanie, czym jest prawo i jaką spełnia rolę w życiu człowieka. Filozofia prawa szuka istoty prawa lub samej idei prawnej, która winna leżeć u podstaw norm państwowych.

2. Filozofia prawa a dziedziny pokrewne.

Filozofia prawa wiąże się ściśle z innymi działami filozofii:

1. gnoseologią (epistemologią) - nauką o poznaniu /określenie możliwości poznawczych człowieka, granicy ludzkiego poznania, sposobu poznania rzeczywistości/;

2. aksjologią - nauką o wartościach, /jak istnieją, jak je poznajemy, ich rodzaje etc./ (ściśle z nią powiązana ze względu na to, że wartości odgrywają zasadniczą rolę w życiu jednostek i społeczeństw, ponadto prawo natury bywa pojmowane jako zespół wartości);

3. historiozofią - filozofią dziejów /nauka ta zastanawia się nad sensem ludzkich dziejów/;

4. filozofią człowieka - (konieczne jest przyjęcie jakiejś koncepcji człowieka, aby prowadzić dociekania o prawie);

5. filozofią kultury - (związek ten jest szczególnie wyrazisty w teoriach prawa natury o zmiennej treści, ponieważ pojmują one prawo natury na podobieństwo innych wytworów kulturowych);

6. filozofią polityki - (antropologiczny punkt widzenia filozofii polityki pozwala podjąć problem kim jest człowiek pojęty jako obywatel, jak również ustalić relacje zachodzące między organizacją życia państwowego a strukturą psychiczną obywateli; obydwie dziedziny cenią wartość nie tylko strony intelektualnej czł., ale także emocjonalno-wolitywnej, za znamię człowieczeństwa obie uznają twórczość kulturową a nie fakt wyposażenia czł. w rozum; wspólne dla obu wykraczanie poza płaszczyznę ocen moralnych);

7. higieną psychiczną - nauką pokrewną filozofii prawa (związek zachodzi dzięki wspólnemu dla obu nauk ujmowaniu człowieka i prawa w ich tendencji rozwojowej; f.pr. jak h.p. zwraca uwagę na potrzebę kształtowania nie tylko sfery racjonalnej ale i emocjonalno-wolitywnej, co pozostaje w zgodzie z dzisiejszą psychologią; dla obu wspólne: optymizm, wiara w czł., w jego możliwości rozwoju, postulat czł. działającego, rysują przed jedn. powinność do spełnienia).

3. Dzieje filozofii prawa po drugiej wojnie światowej w Polsce.

1918-1950: w tym okresie nazwa „teoria prawa” była używana zamiennie z nazwą „filozofia prawa”. Wykładano tę dziedzinę na Wydz. Prawa w Uniwersytetach Wilna, Lwowa, W-wy... Ostre rozgraniczenie nastąpiło po 1950 r. z racji uznania filozofii prawa za „wiedzę burżuazyjną” i odmówienia jej naukowego charakteru. Stwierdzono, że teoria państwa i prawa, inaczej niż filozofia prawa, nie należy do filozofii, lecz do prawoznawstwa. Koniec zamiennego używania tych terminów.

1945 - 1950: nauka egzystuje na zasadach takich jak przed wojną, filozofia prawa zamiennie nazywana „teorią prawa”, jest wykładana na Wydz. Prawa na Uniwersytetach.

w 1950 r. na miejsce katedry filozofii prawa powołano katedrę teorii państwa i prawa; zmieniła się nie tylko nazwa, ale też całkowicie podejście do zagadnień prawa. Teoretycy państwa i prawa oparli swoje rozważania na marksizmie (jedynej słusznej teorii wyjaśniającej zjawisko prawa oraz państwa). Filozofię prawa uznano za „naukę burżuazyjną”. Uznano, że nie należy oddzielać zjawiska prawa od państwa. Teorię prawa natury uznano za nienaukową.

1950 - X.1956: likwidacja filozofii prawa (na uniwersytetach państwowych, pozostaje na KULu, który jest uniw. prywatnym) jako przedmiotu niebezpiecznego ze względu na rozważania nad prawem naturalnym.

1956 - 1989: rozwój grup świeckich chrześcijan związanych z ugrupowaniami i stowarzyszeniami takimi jak PAX, Więź, Znak, Tygodnik Powszechny.

1989: powroty przedmiotu na uniwersytety państwowe

4. Odmiany teorii prawa natury.

- Teorie prawa natury o niezmiennej treści (źródło: istota człowieka, Bóg)

- Teorie prawa natury o zmiennej treści (źródło: rozum)

- Dynamiczne teorie prawa natury (źródło: godność)

NURT ONTOLOGICZNY: W.L.Jawrorski, Cz.Znamierowski

• współczesny neotomizm

• wiąże prawo natury z istotą człowieka

• pr. wieczne i niezmienne

• obowiązuje wszystkich z racji wspólnej natury czł. (źródło pozakulturowe)

• niektóre odmiany doszukują się w tym Boga

• odmianami są teorie dynamiczne zbliżone do gnoseologii, które upatrują źródeł prawa natury w godności ludzkiej. Teorie te zbliżają się czasem do siebie

NURT GNOSEOLOGICZNY: J.Makarewicz, F.Zoll, L. Petrażycki, R.Stammler

• prawo to wytwór rozumu czł.

• pr. jest zobiektywizowanym wytworem ludzkiej świadomości, wytworem kultury

• jego treść może się zmieniać tak jak się zmieniają ludzkie potrzeby

• teorie te mieszczą się w drugim odrodzeniu prawa natury

• nie odwołują się do Boga

• pr. nat. pozwala oceniać słuszność prawa, jest ideałem prawa, do którego należy dążyć w tworzeniu prawa pozytywnego, jest tzw. dyrektywą metaprawną

• forma (konieczna we wszystkich państwach) pr. nat. jest stała, ale treść jest zmienna

• najpełniejsza teoria: R.Stammler

• pr. nat. nie ma znaczenia dla prawa obowiązującego - są to zasady, które w pewnym czasie i w danym społeczeństwie uznano za obowiązujące

• teorie te nie negują ustaw państwowych, pr. nat. to projekty ustaw- zestawienie myśli

Obie te teorie zbliżają się do siebie, wygrywa dynamika. Obie za podstawę uznają prawo do życia.

TEORIE ONTOGNOSEOLOGICZNE:

• podstawą ich jest stwierdzenie, że nurty gnoseologiczny i ontologiczny nie wykluczają się wzajemnie, tylko uzupełniają

• prawo wg teorii ontol. ma źródło w istocie czł. (poznawalne), a wg gnoseol. źródłem jest rozum ludzki i kultura - ale przecież człowiek jest tworem zarówno kultury jak i natury

• powiązanie pr. nat. z filozofią człowieka: sens życia człowieka dokonuje się w działaniu i współdziałaniu z innymi (powiązanie homocentryzmu z socjocentryzmem)

TEORIE PRAWA NATURY ZE WZG NA POCHODZENIE TEGO PRAWA I STOPIEŃ JEGO ZMIENNOSCI:

1. istota człowieka (starożytność) - pr. o niezmiennej treści

2. Bóg (średniowiecze/chrześcijaństwo) pr. o niezmiennej treści

3. rozum człowieka (XIX/XX w) - pr. o zmiennej treści i niezmiennej formie

4. godność człowieka (połowa XX w) - t. dynamiczne

5. Inne nazwy na określenie prawa natury.

• prawo naturalne (filozofia tomistyczna);

• prawa człowieka;

• prawo intuicyjne;

• prawo ponadustawowe;

• prawo transpozytywne;

• prawo elementarne;

• poczucie słuszności lub słuszność;

• najwyższe zasady prawne;

• wytyczne dla życia społecznego i postępowania człowieka;

• podstawowe wartości;

• prawo funkcjonalne, strukturalne;

• sprawiedliwość ponadustawowa.

6. I i II odrodzenie teorii prawa natury.

Pierwsze i drugie odrodzenie teorii prawa naturalnego nastąpiło po pierwszej i drugiej wojnie światowej. Kataklizmy dziejowe oraz przejawy niesprawiedliwości społecznej - nawet jeśli są ubrane w formę prawa - prowadzą do uświadomienia sobie przez uciskanych, że ich prawa zostały zdeptane. Prowadzą więc do poznania, że są jakieś prawa człowieka, które przez system prawa pozytywnego winny być respektowane.

7. Przykłady wpływu teorii prawa natury na życie społeczeństw. (praktyczne oddziaływanie na życie społeczne)

W imię prawa natury odbywały się wielki rewolucje: francuska, angielska, wojna o niepodległość w ameryce. Rewolucja październikowa. Zbrodniarze hitlerowscy w procesie norymberskim byli sądzeni w oparciu o prawo natury (tak samo zbrodniarze japońscy z okresu II wś). Koncepcja praw człowieka ma swoją podstawę w prawie natury. Feminizm.

8. Zagadnienie zmienności i niezmienności prawa natury.

Kwestią zasadniczą różniącą różne poglądy na zagadnienie prawa natury jest przyjęcie, że prawo natury istnieje obiektywnie lub, że istnieje subiektywnie. Przyjęcie założenia, że prawo natury istnieje obiektywnie oznacza uznanie, że prawo natury istnieje niezależnie od woli i świadomości człowieka - co więcej w przypadku zagłady ludzkości pr. natury będzie istniało nadal. Stanowisko takie zajmują filozofowie chrześcijańscy, głoszący, że źródłem niezmiennego prawa natury jest Bóg (bezpośrednio lub jak u św. Tomasza pośrednio - poprzez lex aeterna).

Natomiast XX-wieczne poglądy na prawo natury przyjmują założenie, że prawo natury istnieje subiektywnie tzn. że istnieje w świadomości człowieka - jest zależne od woli, rozumu i świadomości człowieka - np. teoria prawa natury o zmiennej treści.

1) teorie głoszące niezmienność treści prawa natury (powstałe w starożytności):

• niezmienność treści wiąże się z niezmiennością istoty człowieka, która stanowi jego źródło;

• ma charakter normatywny;

• obowiązuje wszystkich i zawsze.

2) teorie głoszące zmienną treść prawa natury (ok. 1896 r.) Stammler + Petrażycki:

• przestano traktować pr. natury jako obdarzone niezmienna treścią;

• cechę niezmienności przypisano formie prawa natury, którą jest powinność,

• tak pojęte pr. nat. przestaje mieć charakter prawa o powszechnym zasięgu - ograniczone obowiązywanie do danego czasu i miejsca;

• mają charakter immoralny;

• jego moc obowiązująca dotyczy przede wszystkim tych, którzy mają realny wpływ na procesy prawotwórcze w danym państwie, wyznacza ono kierunek działań ustawodawczych;

• warunkiem tak rozumianego prawa natury jest istnienie prawa pozytywnego;

• nie ocenia ono stos. społ-gosp-kult jakiegoś państwa, ale obowiązujący system prawny;

• jest propozycją przyszłego sprawiedliwego prawa w danym państwie, w określonym czasie;

• źródłem: rozum (rozum jest siłą stwarzającą to prawo i zarazem poznającą je), prawo to jest więc dziełem kulturowym, wyrasta ze świadomości ludzi określonej epoki;

• też u pozytywistów Comte'a (pozytywny- dany w doświadczeniu, 2. odłam: pochodzący od czł.);

• zawiera pewne el. niezmienności, wynikające z faktu iż niezmienna forma musi łączyć się z jakąś treścią - pełnienie niezmiennej przez prawo roli drogowskazu dla ustawodawców.

9. Dynamiczne teorie prawa natury.

Teorie głoszące rozwijającą się treść prawa natury:

• sformułowane w połowie XXw, najwcześniej w USA; zainicjował papież Jan XXIII głosząc aggiornamento v proces w Norymberdze v papież Paweł VI encyklika Populorum Progressio;

• podkreślają rozwojowy charakter prawa natury zgodny z trwającą wciąż ewolucją świata i człowieka; wynika to z faktu, że istnienie człowieka przebiega w czasie; rozwija się świat i czł., zmieniają się konsekwencje, które poszczególne pokolenia wyciągają z natury;

• polegają na zastosowaniu niezmiennych zasad prawa natury do przeobrażających się okoliczności miejsca i czasu;

• źródłem godność (człowiek ma interpretować niezmienne treści prawa natury uwzględniając określone warunki życia i rozwój świadomości prawnej);

• w obawie przed relatywizmem odwołanie się do Objawienia - „z powrotem do Św.Tomasza z Akwinu”.

10. Prawo natury wg Sofistów

Część sofistów głosiła istnienie prawa natury. Pojmowali je jako prawo kosmosu. Treść prawa natury, któremu podlega człowiek jest taka sama jak treść praw obowiązujących w świecie przyrody - to prawo silniejszego.

Protagoras: -natura człowieka nie ma charakteru społecznego; zanim powstało państwo i społeczeństwo ludzie prowadzili życie aspołeczne. Utworzenie państwa wynikło z lęku przed siłami przyrody - powstało dla obrony życia jednostek zagrożonego przez potęgę natury. W pewnym momencie jednostki zgromadziły się i rozpoczęły wspólnie budować sadyby, aby bronić się przed dzikimi zwierzętami. Ponieważ obce były im instynkty społeczne istniała potencjalna groźba, że jednostki wyniszczą się wzajemnie przy budowie tych sadyb. Ten fakt zaniepokoił Zeusa, który w związku z tym zaszczepił każdemu poczucie solidarności i nakazał się nim kierować. Z jego teorii wynika, że początek życia społecznego i zarazem państwowego rozpoczął się od podjęcia wspólnych działań. Sformułował w zalążku teorię nazwaną w czasach nowożytnych teorią umowy społecznej. Twierdził, że człowiek jest miarą wszechrzeczy tzn. nie ma obiektywnych wartości. Są one tworzone przez człowieka i są one zmienne. Zmienność wartości jest tak różnorodna, że aby mogło się toczyć życie społeczne, ludzie zawarli pewną umowę społeczną mającą na celu wybranie wspólnych wartości.

Kalikles twierdził, że w świecie ludzkim, tak jak u zwierząt, są jednostki silne i między nimi toczy się walka. Walka jest nierozerwalnie związana z człowiekiem, gdyż nie ma w nim instynktów społecznych. Wobec tego twierdził on, że na początku istniał stan natury, charakteryzujący się brakiem społeczności, prawa, państwa. W stanie natury ludzie słabi coraz bardziej byli podporządkowywani jednostkom silnym. Jednostki słabe, których było więcej, coraz bardziej zaczęły obawiać się o swoje przetrwanie, tak więc zorganizowały spisek, aby się bronić. Rezultatem tego spisku jest stworzenie państwa. To co słabsze jest i gorsze, lecz prawo nie pozwala krzywdzić słabszych - porządek prawny w państwie jest zaprzeczeniem porządku panującego w świecie przyrody.

Trazymach twierdził, że jednostki silne nie były dostatecznie zadowolone ze stanu natury, wciąż przeżywały stan nienasycenia swoją władzą, pragnęły mocniej podporządkować sobie jednostki słabe. Dlatego też, aby uzależnić słabych powstało państwo utworzone przez silnych. Zarówno pr. pozytywne jak i pr. natury jest prawem silniejszego.

11. Prawo natury wg Arystotelesa

• pierwszy filozof, który ostatecznie wyodrębnił prawo natury od praw świata przyrody i uczynił prawo natury normą postępowania;

• wyodrębniając prawo natury nadał mu charakter normy moralnej, która brzmi: „dobro należy czynić, zła należy unikać”;

• Teoria prawa natury Arystotelesa wynikała z jego koncepcji człowieka jako zwierzęcia społecznego. Jednak Arystoteles, chociaż przyjmował istnienie prawa natury, nie przyjmował istnienia stanu natury.

• Prawo natury jest niezależne od woli prawodawcy, ma zasięg powszechny i niezmienną treść. Nie wymaga ono akceptacji władzy państwowej.

• Człowiek poznaje je dzięki swemu rozumowi. Nakazy i zakazy prawa natury mają źródło w istocie człowieka. Stąd płynie jego powszechna znajomość.

• Arystoteles uważał, że powinien zachodzić ścisły związek między prawem stanowionym i prawem natury. Obydwa te prawa obowiązują w państwie. Prawo natury tworzy podstawę dla prawa stanowionego. Prawo stanowione jest wyrazem poczucia dobra i poczucia sprawiedliwości w ściśle określonych warunkach, jest prawem zmiennym i obowiązuje tylko w obrębie państwa, wypływa ze swobodnej decyzji stanowiącego.

U Sofistów prawo natury wytyczną postępowania, u Arystotelesa normą moralną!

12. Hierarchia praw wg Św. Tomasza.

• przyjmuje istnienie prawa wyższego od prawa naturalnego - jest to Lex Aeterna czyli prawo wieczne, będące myślą samego Boga, źródłem wszelkich zachodzących prawidłowości.

• Z prawa wiecznego wywodzą się trzy rodzaje praw (równolegle):

• prawo świata przyrody działające automatycznie, niezależnie od woli człowieka;

• prawo boskie (czyli prawo objawione):

ဪ częścią prawa wiecznego, które zostało bezpośrednio objawione człowiekowi przez Boga;

ဪ reguluje stosunki między człowiekiem a Bogiem;

ဪ ma doprowadzić człowieka do zbawienia np. dekalog.

• prawo natury czyli (prawo naturalne)

ဪ odnosi się wyłącznie do człowieka;

ဪ ma ono charakter moralny tzn. „dobro należy czynić, zła należy unikać” (tę zasadę Św. Tomasz przejął od Arystotelesa);

ဪ człowiek poznaje je mocą własnego rozumu (a nie objawienia). Źródłem pr. natury jest istota człowieka + prawo wieczne (Bóg);

ဪ Z prawa natury wywodzą się:

1. ius gentium (prawo ludzkości) pochodzi od prawa natury moralnego, w drodze wynikania, a więc zawiera w sobie jakąś część moralności prawa naturalnego;

2. ius civile (prawo pozytywne obywatelskie) zawiera bliższe określenie ogólnych zasad prawa natury, uszczegóławia je.

13. Teoria prawa natury w ujęciu Grocjusza

• Uznawany jest za twórcę szkoły prawa natury, gdyż po czasach średniowiecza powrócił do koncepcji prawnonaturalnej charakterystycznej dla starożytności.

• Powiązał prawo natury wyłącznie z istotą człowieka. Uznał je za wartość autonomiczną, o charakterze immoralnym, co nie znaczy że sprzecznym z moralnością.

• Prawo natury wskazał jako płaszczyznę porozumienia ludzi rozmaitych wyznań i wszystkich czasów.

• Twierdził, że jest ono do tego stopnia niezmienne, że nawet Bóg nie może go zmienić.

• Poznawalne za pomocą rozumu.

• Podstawowymi zasadami prawa natury są: ဪ „umów należy przestrzegać”

ဪ „krzywdy należy wynagradzać”

ဪ „przestępców należy karać”.

• Ten rozdział prawa natury od moralności doprowadził Grocjusza do związania prawa z wartością sprawiedliwości. Sprawiedliwe jest to, co jest zgodne z naturą społeczeństwa składającego się z istot rozumnych.

• Na nim oparte prawo pozytywne i ustrój państwowy.

• Powszechny zasięg.

14. Poglądy na temat różnicy między człowiekiem a innymi istotami żywymi. (były 3 takie poglądy)

1) rozum - pogląd ze starożytnej Grecji powtarzany aż do XIX w., rozum to wyróżnik człowieka od innych istot. „Cogito ergo sum” Kartezjusza

2. dusza nieśmiertelna - dzięki niej człowiek jest istotą lepszą od innych istot żywych, zbliżenie człowieka do Boga

3. kultura - zdolność do tworzenia świata kultury, procesowi towarzyszą zawsze ideały, to odróżnia od innych istot które myślą; czyny

4. holizm - człowiek nie odróżnia się od innych istot żywych

Wyróżniki człowieczeństwa:

- zdolność do tworzenia poglądu na świat

- zdolność do tworzenia świata kultury

- ************

15. Człowiek jako twórca świata kultury.

Zdolność tworzenia kultury jest jednym z 3 wyróżników człowieczeństwa, dzięki której człowiek różni się od innych istot żywych. Procesowi temu towarzyszą zawsze ideały. Rodzaje kultury: popularna - trafia do każdego człowieka,

elitarna - trafiająca do osób wyżej rozwiniętych duchowo,

masowa - powstała jako rezultat rozkwitu cywilizacji.

Wymienia się także WYSOKĄ, NISKĄ i TRADYCYJNĄ.

Kultura - to co człowiek tworzy w dążeniu do wartości wyższych.

16. Odmiany twórczości kulturowej.

Odmiany twórczości prowadzące do tworzenia świata kultury:

1. artystyczna

2. literacka

3. naukowa

4. polityczna

5. techniczna

6. gospodarcza

7. religijna

8. społeczna

9. prawna - (decyduje o więzi jednostek wobec państwa)

17. Świat kultury a świat ideałów.

Teorie prawa natury o zmiennej treści pojmują człowieka jako obywatela trzech swiatów:

• świata przyrody;

• świata kultury;

• świata ideałów (świata wyższych wartości).

Będąc częścią świata przyrody podlegamy prawom na równi z roślinami i zwierzętami. Te prawa przyrody zachodzą z koniecznością, która bywa nieubłagana w stosunku do oczekiwań człowieka. Po to by urzeczywistnić w sobie człowieczeństwo musimy wykroczyć poza świat przyrody i poza niższe wartości, tzn. biologiczne i materialne. Dążenie do wartości wyższych, czyli ideałów czyni nas obywatela najwyższego ze światów. Ideały aczkolwiek nie są w pełni urzeczywistniane (a to ze względu na naszą niedoskonałość), są drogowskazami i sprawiają, że przezwyciężając wrodzoną nam bierność kształtujemy w sobie człowieczeństwo. W świetle teorii pr. natury o zmiennej treści nie można uznać celów pragmatycznych za wystarczające. Świat ideałów zapewne istnieje w świadomości człowieka. Zmierzanie do niego prowadzi do utworzenia trzeciego świata - świata kultury. Jest rezultatem wysiłków na miarę naszych możliwości. Świat kultury tworzą dzieła, które powołując do istnienia człowiek wyraża swoją tęsknotę do nieosiągalnych ostatecznie ideałów. Wyróżnikiem człowieczeństwa jest więc zdolność do tworzenia kultury a nie rozum (tak jak to głoszono do końca XIXw). W proces tworzenia kultury zaangażowane są ludzkie niepokoje, namiętności, sfera emocjonalno-wolitywna i rozum: więc krytyka czystego rozumu. Z teorii pr. nat. o zmiennej treści wypływa obraz człowieka, który nie tylko poznaje świat, ale i w dużej mierze go stwarza.

18. Poglądy Spenglera.

• policentryzm kulturowy (wielokulturowość), przezwyciężenie megalomanii Europejczyków; to nie prawda, że jesteśmy rodzicami innych kultur; żadna kultura nie powinna być wskazywana jako najdoskonalsza, uprzywilejowana - aprobata dla wszystkich możliwych odmian kultur i światopoglądów;

• założenie, że demokracja jest bezpośrednio zależna od relatywizmu (dopuszczenie wielu kultur w strukturze państwa);

• agnostycyzm „człowiek wie tyle o świecie co mucha o strukturze pałacu, na którego oknie siedzi”

• twórczość (kulturowa) jest wyróżnikiem człowieczeństwa - tylko człowiek tworzy kulturę. Człowiek końca naszego stulecia jest bardziej uwarunkowany przez świat, który stworzył niż przez świat przyrody. Spengler podkreśla, że wysiłek kulturotwórczy człowieka zawiera element heroiczny, bo kultura zawiera przyczynę cierpienia człowieka.

• Kultura powoduje rozdwojenie:

1. mikroświat (jeden człowiek),

2. makroświat (poczucie, że człowiek nie jest w pełni i jedynie elementem całości).

• Ludzkość jako całość nie ma żadnego celu do spełnienia. Żadnego celu nie mają też motyle, ani orchidee (takiego porównania używa Spengler), ale nie znaczy to, że w ogóle mają mieć jakiś cel do spełnienia.

• Świat przyrody jest wtórny w stosunku do świata kultury. Człowiek wzrasta w izolacji od świata przyrody, gdyż się o nim uczy „przez okulary wiedzy”. W I połowie XX w. Spengler podkreślał, że cywilizacja odgradza nas od świata przyrody.

19. Znaczenie prawa pozytywnego.

Prawo pozytywne jest jedynym rodzajem tworu kulturowego jaki spaja wszystkich ludzi na danym terytorium. O ile możemy mieć różne wyobrażenia na temat tego co jest piękne, jak wypada nam się zachować w danej sytuacji o tyle wszyscy jesteśmy poddani tym samym zasadom prawnym.

20. Sposoby pojmowania prawa pozytywnego. (dopiero będzie na wykładzie)

21. Człowiek jako indywiduum i jako obywatel. (zwrócić uwagę na terminologię personalistów chrześcijańskich)

Człowiek to część:

• Epikur - związku przyjaźni;

• Platon - społeczeństwa idealnego

• Arystoteles, Chrześcijaństwo - rodziny;

• Szkoła historyczna - narodu;

• Liberalizm prawny - społeczeństwa, ale nie wyzbywa się swojej jednostkowości, bo nie ma interesów wspólnych tylko jednostkowe;

• Darwinizm - społeczeństwa;

• Hobbes, Hegel - państwa.

22. Zagadnienie wolności.

• Liberalizm: światopoglądowy (podstawa demokracji i wolności)

• Wolność w ujęciu Kanta - wewnętrzna i zewnetrzna

Wychodzenie z samowoli i wchodzenie negatywnego wolność w Państwie.

• Karl Popper - społeczeństwo otwarte

(tzn. wolne, możliwość krytyki)

23. Problem negatywnego i pozytywnego przystosowania człowieka do społeczeństwa.

Tu zwrócić uwagę na samotność!

24. Wartości wyższe i wartości niższe. (zwrócić uwagę na inną nazwę wartości wyższych)

Wartości niższe to te związane z reprodukcją, biologizmem i sferą materialną. Wartości wyższe to IDEAŁY. Kultura wysoka czerpie z IDEAŁÓW, natomiast kultura niska odwołuje się do wartości niższych.

25. Wpływ kultury masowej.

We wszystkich czasach istnieją pewne treści kulturowe, które trafiają do każdego człowieka (kultura popularna), lecz także elementy kulturowe, które trafiają tylko do osób wyżej rozwiniętych duchowo (kultura elitarna).

kultura masowa - powstała w XX wieku jako rezultat rozkwitu cywilizacji, wynalezienia środków łączności, rozwoju techniki, zwłaszcza przez środki przekazu (TV, radio, prasa).

Teoretycznie kultura masowa może być wykorzystywana do tworzenia kultury elitarnej. Przede wszystkim jednak tworzy kulturę popularną, oddziałuje przymuszająco na odbiorców. Przymus kultury masowej jest większy niż przymus prawny- kultura masowa działa mocniej, bo jest kulturą obrazów. Powoli zabija wyobraźnię. Powoduje zniewolenie- środowisko kształtuje w nas zobowiązanie do wyznawania poglądów stworzonych przez dużą grupę.

Kultura masowa wytwarza w człowieku stan rozproszenia, nadmiar informacji potęguje tylko stan bezradności w stosunku do rejestrowanych informacji = rozbicie myśli, przekonań, czynów. Siła kultury powoduje, że człowiek nie wie często czego pragnie w rzeczywistości, a które pragnienia zostały sugestywnie rozbudzone przez kulturę masową. To wszystko powoduje brak czasu i chęci na refleksję, kultura wzbudza nowe pragnienia, pseudopotrzeby. Nasza uwaga koncentruje się nie na przedmiotach, na rzeczach.

Problem demokracji jest spleciony z problemem oddziaływania kultury masowej. To, co nie jest przekazywane w postaci obrazów telewizyjnych staje się jakby nie istniejące. To środki masowego przekazu decydują w istotny sposób

26. Teoria idoli Bacona.

Idole - z języka greckiego straszydła, zjawy pojawiające się naszemu rozumowi, to inaczej błędy ludzkiego rozumu (współcześnie nazywane zabobonami lub mitami). Bacon wprowadził termin „idole” do filozofii w XVII w. Wyodrębnił 4 rodzaje idoli:

- idole jaskini - błędy rozumu o charakterze indywidualnym (każdy żyje w jaskini tzn. w swoim domu rodzinnym; wzrastając we własnej jaskini każdy z nas nasiąka poglądami z tej jaskini; czasami długo uważamy, że poglądy z jaskini są prawidłowe, bo nie kontaktujemy się z innymi ludźmi, a gdy ten kontakt następuje to jest on źródłem uprzedzeń myślowych. Każdy ma okres buntu wobec poglądów z jaskini, lecz ten bunt jest mało twórczy gdyż nadal znamy niewiele innych poglądów. Z idoli jaskini człowiek wychodzi całe życie, z niektórymi się rozstaje).

- idole plemienne - błędy wynikające ze wspólnotowości (mają źródło w naszych ludzkich właściwościach. Każdy człowiek ma potrzebę bezpieczeństwa - z tego powodu często upatruje się prawidłowości, tam gdzie one nie zachodzą. W rzeczywistości panuje chaos, w którym my nie możemy i nie mamy prawa się znaleźć. Idole plemienne można ograniczać poprzez rozwój krytycznego myślenia)

- idole rynku - to błędy rozumu mające źródło w języku (Powstają ponieważ nie używa się dokładnie zdefiniowanych słów. Obie strony inaczej rozumieją to słowo i z tego wynika spór - nieprecyzyjne używanie języka. Używa się pojęć, które nie mają desygnatów, tworzy się takie pojęcia)

- idole teatru (wiele błędów naszego rozumu wynika stąd, że nie jesteśmy dostatecznie krytyczni wobec poglądów przekazywanych nam na mocy tradycji. Świadomość długości trwania poglądów działa obezwładniająco na rozum człowieka)

27. Zagadnienie mitów.

Ernest Cassirer (neokantysta): Rozstrzygnięcie problemów społ.-gosp.-polit. W poszczególnych państwach jest trudne ze wzg. Na istnienie myślenia mitycznego. W naukach przyrodniczych - myślenie racjonalne, a w dziedzinie praktycznej - myślenie mityczne. Antropologowie wiążą mity z pierwotną bezmyślnością i niewiedzą. U wielu psychiatrów mity to zjawisko neurotyczne. Różnica między myśleniem mitycznym a neurotycznym! W mitach dochodzą do głosu rezultaty przemyśleń intelektualnych oraz uczucia ( sfera emocjonalno-wolitywna). Mity są symbolami tych uczuć, bowiem dochodzą w nich do głosu ludzkie instynkty, nadzieje i obawy, a przede wszystkim obawa przed śmiercią. W dziedzinie polityczno-społecznej nie została nakreślona wyraźna granica między mitem a racjonalną wiedzą, co spowodowało niepokojący rezultat: to nie filozofia kieruje myślą polityczną, lecz stara się uzasadnić aktualnie panujące poglądy polityczne!!! Mity współczesne są szczególnie niebezpieczne, bowiem posługują się osiągnięciami naukowymi, a w tym cywilizacyjnymi. Niebezpieczeństwo myślenia mitycznego wiąże się w konsekwencji z tym, że wszyscy w społeczeństwie myślą jednakowo, na rozkaz. Nadużywa się sloganów. Oddziaływanie mitów powoduje, że obywatele mniej wierzą we własne siły i w swój krytyczny racjonalny osąd.

Mamy więc 2 rodzaje fikcji: negatywną, którą są mity i pozytywną - niezbędne założenie teoretyczne, aczkolwiek odbiegające od historycznych ustaleń (np. zawarcie umowy społecznej uzasadnieniem dla jednakowych uprawnień dla wszystkich obywateli).

28. Samotność i osamotnienie. (samotność pozytywna - osamotnienie negatywne)

Prawo do samotności sformułowane przez del Vecchio to podstawowe prawo człowieka. Chodzi o to by przebywając z innymi zdobyć się na duchowy dystans wobec wartości uznawanych powszechnie za właściwe. Nieprawdziwe jest to, że racja leży po stronie większości. Skłania on pośrednio, by człowiek stał się nieprzystosowany do otaczającego go świata. Człowiek winien być przystosowany do świata ideałów, które uważa za słuszne. Zaszczepienie wiary w ideały jest niezbędne dla ludzkości by dalej się rozwijać.

Osamotnienie działa destrukcyjnie. Jest to uciekanie przed samym sobą, szukanie tego, co przychodzi z zewnątrz, unikanie głębszego namysłu nad własnym życiem i staranie upodobnić się do tych, którzy go otaczają.

29. Odmiany humanizmu.

Humanizm bywa utożsamiany wyłącznie z epoką, która nastąpiła po średniowieczu. Jest to powszechny błąd. Humanizm jest pojęciem wieloznacznym.

1. najczęściej humanizm (łac. humanitas 'człowieczeństwo', 'ludzkość') bywa utożsamiany z prądem umysłowym renesansu, który poprzedził jakby całą epokę, był jej zwiastunem, 'świtem' - jak zwykło się mówić. Waga tego pierwszego objawienia polegała przede wszystkim na uzmysłowieniu sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości (humanus "ludzki"). Hasłem humanistów było hasło Terencjusza "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Stawiało ono nieograniczone możliwości poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku. Humanizm homocentryczny.

2. humanizm wcześniejszy czyli teocentryczny - Bóg jest najwyższą wartością, Humanizm chrześcijański: najwyższą wartością jest Bóg. Wolność człowieka jest ograniczona przykazaniami Boskimi i Kościelnymi. Uzależnia prawidłowość kształtowania własnej indywidualności od przestrzegania zewnętrznych w stosunku do człowieka norm moralności.

3. humanizm New Age, humanizm ten charakteryzuje się zespoleniem z treściami ekologicznymi, pacyfizmem, irracjonalizmem, umiarkowany agnostycyzm.

4. Humanizm:

• Głoszący absolutyzm wartości

• Głoszący relatywizm wartości i subiektywizm wartości

5. Humanizm ze wzg na liczbę wyznawców:

• akademicki (tu mieści się kantowski), grupy dysponujące znacznym zasobem pojęciowym

• masowy

6. Humanizm:

• racjonalistyczny - rozum jest siłą odwoławczą; areligijny, ateistyczny

• irracjonalistyczny - intuicja jest podstawowym źródłem wiedzy o świecie, np. głoszony przez NEW AGE

7. Humanizm:

• optymistyczny: renesans

• pesymistyczny - ludzkość dąży ku zagładzie,

8. Humanizm egzystencjalizmu - zawarty w stwierdzeniu, że czł. jest odpowiedzialny za siebie i za całą ludzkość. Bóg nie może ochronić człowieka przed odpowiedzialnością za własne życie. Nie można na nikogo zrzucać odpowiedzialności. Szczególną wartość - wolność. Humanizm ten uświadamia człowiekowi, że w każdej chwili dokonujemy wyboru. Wybór ten ma być wzorem dla każdego człowieka. Człowiek jest tym, czym sam siebie uczynił, wszystko zależy od jego woli, gdyz nie ma gotowych, zewnętrznych norm moralnych.

9. Humanizm kantowski - np. u Radbrucha: płynie z transpersonalizmu, bo człowiek to istota niezależna od Boga, która ma do spełnienia w swoim życiu szczytny cel - tworzenie dzieł kultury. Najwyższą wartością jest kultura. Człowiek jest środkiem do celu.

Cechy wspólne różnych odmian humanizmu: doskonalenie człowieka,

• znaczenie czynów człowieka,

• oczekiwanie na bardziej doskonałe społeczeństwo,

• zasadnicze znaczenie ma relacja człowiek-człowiek.

30. Charakterystyka New Age. (dopiero będzie na wykładzie)

• Społeczeństwo globalne

• Likwidacja podziału na narody (to jest idea kantowska)

• Człowiek jako część ludzkości, brak podziałów

• Wartość człowieka zależy od poziomu rozwoju duchowego

• Irracjonalizm, zgodnie z teorią K. Dąbrowskiego

• Ekologizm - silne związki człowieka ze środowiskiem naturalnym i z kosmosem

• Zwrot w stronę filozofii dalekiego wschodu

• Pacyfizm - twórcy New Age domagają się trwałego pokoju

31. Odmiany liberalizmu.

3 sposoby rozumienia liberalizmu:

1. ekonomiczny - twórca A.Smith (konkurencja, własność prywatna),

• podstawą ma być własność prywatna,

• głosi postulat wycofania się przez państwo z życia gospodarczego - nie ingerowania w życie gospodarcze (laissez faire - pozwólcie działać). Pozostawiając sprawy gospodarcze wolnej konkurencji i przedsiębiorczości jednostek. Państwo powinno prowadzić jedynie uzupełniającą działalność gospodarczą w dziedzinach, w których jednostki nie są zainteresowane prowadzeniem działalności albo nie mają możliwości, aby taką działalność podjąć, np.: komunikacja, porty morskie, drogi, kolej etc.

• J.S.Mill - działalność państwa ma być tymczasowa.

2. światopoglądowy

• polega na wolności realizowanej jako wolność tworzenia własnego lub wyboru istniejącego światopoglądu, zwł. głoszenia poglądów;

• także norma pożądanej własności..

3. prawny

• państwo pełni rolę „nocnego stróża”, gwarantem bezpieczeństwa prawnego;

• nienaruszalność własności prywatnej;

• prawo powinno w jak najmniejszym stopniu ingerować w życie jednostek. Przedstawiciele tego kierunku uważają, że prawo powinno zezwalać obywatelom niemal na wszystko, ale ostro karać naruszenie własności prywatnej. Podstawowe wartości, które ma chronić prawo to: wolność, bezpieczeństwo, własność. Podkreślano, że świat daje sobie radę bez ingerencji prawa. Państwo nie powinno, więc ingerować w sprawy społeczne i ekonomiczne. Państwo ma przede wszystkim nie szkodzić: zasada „primum non nocere”. Rząd jest złem koniecznym.

• prawo pozytywne przyznaje każdemu człowiekowi jednakową sferę wolności, godzi wolność jednostek ze sobą. Gwarancje prawne wolności stwarzają możliwość zachowań moralnych.

Koncepcja państwa - nocnego stróża

• państwo powinno w jak najmniejszym stopniu ingerować w życie jednostek, zezwalać na swobodne działanie;

• Bentham - władza państwowa powinna brać przykład z postępowania lekarza „przede wszystkim nie szkodzić”;

32. Co to znaczy pacyfizm?

1) wg historiozofów jest celem ludzkości;

2) to dążenie do wprowadzenia pokoju; odrzucenie też wojny słusznej;

3) eliminacja przemocy w życiu publicznym;

4) zniesienie kary śmierci;

5) głoszenie idei ekologicznych. (Nie wszyscy ekolodzy są pacyfistami);

6) dążenie, aby prawo do nieodbywania służby wojskowej zostało uznane za jedno z praw człowieka;

7) stosunek do zwierząt, wegetarianizm, eliminacja przemocy wobec zwierząt (np. ubój w humanitarnych warunkach).

Zdaniem Kanta jednym z celów ludzkości jest dążenie do wprowadzenia stanu wiecznego pokoju. Głosił konieczność rozwiązania stałych armii w państwach i powołanie federacji pokoju- silne państwo przepojone ideą wiecznego pokoju skupiałoby wokół siebie inne państwa aż do stworzenia międzyludzkiej federacji wszystkich państw światowych.

Julian Aleksandrowicz (idol Szyszki) w Polsce - pokój dla poszczególnych społeczeństw to to samo co zdrowie dla poszczególnych ludzi.

33. Człowiek a wspólnoty. (człowiek jako część większej całości np. rodziny, ludzkości)

Człowiek to część:

• Epikur - związku przyjaźni;

• Platon - społeczeństwa idealnego

• Arystoteles, Chrześcijaństwo - rodziny; istota społeczna

• Szkoła historyczna - narodu;

• Liberalizm prawny - społeczeństwa, ale nie wyzbywa się swojej jednostkowości, bo nie ma interesów wspólnych tylko jednostkowe;

• Darwinizm - społeczeństwa;

• Hobbes, Hegel - państwa.

34. Zagadnienie demokracji. (w przeciwieństwie do totalitaryzmu)

Cechą charakterystyczną państw demokratycznych jest pluralizm (i liberalizm) światopoglądowy - wieloświatopoglądowość oraz relatywizm moralny. Można mówić o państwie demokratycznym, gdy dopuszczalne jest wyznawanie różnych światopoglądów w jednym państwie i jest to element stały systemu. Warunkiem tego jest swobodne kształtowanie się świadomości obywateli, gdyż ta jest źródłem wszelkich zmian w społeczeństwie. Musi być obecna filozofia w życiu codziennym, gdyż inaczej próżnia filozoficzna, co z kolei prowadzi do ciśnienia jednego rodzaju moralności. Ta determinuje przepisy prawa i w ten sposób pojawiają się elementy totalitaryzmu mimo istnienia struktur demokratycznych. Moralność wnika głębiej w życie obywateli niż prawo. Monizm moralny + przekładanie treści tej moralności na prawo = naruszenie wolności wszystkich obywateli.

Cechą totalitaryzmu jest monizm światopoglądowy - oficjalnie dopuszczalny jest tylko jeden pogląd na świat, narzucony przez państwo. Ograniczona jest wolność badań naukowych. Prawo nie odgrywa roli jednoczącej, bo wszyscy są zjednoczeni nakazem wyznawania jednego światopoglądu.

Autorytaryzm w odróżnieniu od totalitaryzmu zawłaszcza tylko władzę wykonawczą (rządy silnej ręki). Nie narzuca wszystkim poglądu na świat. L. Nowak twierdzi, że stopniem pośrednim między t. a a. były Niemcy hitlerowskie (gdyż zawłaszczono częściowo także ekonomię i środki masowego przekazu); totalitaryzmem w czystej postaci (totus tuum) była sowiecka Rosja.

W demokracji więzią łączącą obywateli jest prawo pozytywne. Istnieje też potrzeba odnalezienia podstawy jedności obywateli w prawie natury będącym zarazem prawem immoralnym.

Współcześnie demokracja winna być bardziej ochroną praw mniejszości aniżeli tylko rządami większości.

35. Zagadnienie elit w społeczeństwie.

elita = mniejsza grupa wyodrębniona z większej na podstawie jakiegoś kryterium wspólnego wszystkim członkom np. majątkowa, rodowa; to kryterium wyróżnienia wiąże się z oceną pozytywną, opiera się na założeniu nierówności ludzi - jednostki różnią się między sobą np. stopniem aktywności i uzdolnień, a w tym możliwości intelektualnych.

masa =ludzie przeciętni, tłum

Świadomość istnienia elit zrodziła się w starożytności - grupa ludzi wysoko rozwiniętych duchowo.

O przynależności do elity decyduje:

• postawa ludzi wyróżnionych - poczucie wyższej wartości

• postawa ludzi wyróżniających się - poczucie dystansu spowodowane strachem przed przekroczeniem granicy między elitą a masą.

Cechy członków elity:

• członkowie elit mogą doskonalej przewidywać przyszłość (z powodu posiadania ponadprzeciętnej wyobraźni);

• szczególna wrażliwość upoważnia do sprawowania znaczącej roli w społeczeństwie, rządzący nigdy nie mogą być zamknięci w kręgu własnego egoizmu;

• ludzie czynu, osoby twórcze w jakiejś dziedzinie;

• poczucie obowiązku wobec reszty społeczeństwa;

• działanie odpowiedzialne i niekonformistyczne;

• bezinteresowność = zdolność do czynów / działań nie wywołana celami pragmatycznymi.

Cechy ludzi przeciętnych:

• zadowoleni z własnej przeciętności;

• celem ich działań jest dobrobyt;

• nie czują wyraźnego związku z innymi osobami w społeczeństwie;

• kierują się egoizmem (np. nepotyzm).

Znaczenie elity w państwie - elita przewodzi społeczeństwu.

„Teorię elit” stworzył Czesław Znamierowski

36. Sprawiedliwość i sposoby jej interpretowania.

John Rawls „Teoria sprawiedliwości”:

• powiązanie sprawiedliwości z problemami współczesnej demokracji;

• niezbędność przestrzegania podstawowych wolności człowieka jako wyraz sprawiedliwości;

• nie jest sprzeczny ze sprawiedliwością nierówny podział wartości społecznych; każdy czł. ma oparte na sprawiedliwości prawo do nietykalności;

Ⴗ zdecydowana większość dzisiejszych uczonych:

• równe prawa obywatelskie mają być nienaruszalne;

• dyskusyjne rozdzielenie dobra i sprawiedliwości - filozofowie chrześcijańscy utożsamiają sprawiedliwość z dobrem, a w innych systemach jest rozdział sprawiedliwości (wartość prawa stanowionego) i dobra (sfera moralności);

• sprawiedliwość jest daleka od miłosierdzia i nie ma nic wspólnego ze współczuciem,

• każdy oczekuje by prawo stanowione odpowiadało poczuciu sprawiedliwości - to jest konkretyzowane na drodze intuicyjnej i nabiera bądź zabarwienia uczuciowego, bądź intelektualnego; nie wykluczone, że jest w nas bardziej pierwotne niż poczucie dobra, które wzbudza w nas wychowanie;

• nikt nie kwestionuje sprawiedliwości jako wartości, a także przekonania o niezbędności jej przestrzegania;

• sprawiedliwość jako pojęcie:

* relatywne - powiązanie sprawiedliwości z prawem stanowionym (to nie to samo co spraw. społeczna czy polityczna)

* absolutne - niezmienna treść sprawiedliwości

• winna być wyrazem oczekiwań całego społeczeństwa, lecz w rzeczywistości bywa przejawem własnego interesu grupy sprawującej rządy;

• wartością szczególnie cenioną w warunkach biedy materialnej, lecz wiąże się nie tylko z dystrybucją dóbr materialnych ale także wymiarem kary;

• wiąże się najściślej z podziałem przywilejów społecznych;

- traktowana:

* jako wieczna i niezmienna- w teoriach prawnonaturalnych

* jako rezultat umowy - w teoriach nowożytnych

* w XIX w pojawiło się pojęcie sprawiedliwości społecznej- odwoływali się personaliści chrześcijańscy, marksiści, prądy socjaldemokratyczne;

• sprawiedliwość:

* wiąże się z równością;

* ≠ z równością: tak też np. Sokrates, a współcześnie wyróżnia się:

⇒ s. formalna - to tradycyjna zasada równości wobec prawa;

⇒ s. materialna - konieczność roztoczenia pieczy nad grupami społecznymi, które znajdują się w trudniejszej sytuacji niż inne

• agnostycyzm: nie wiadomo czym jest sprawiedliwość;

• nihilizm - brak wartości, w tym i sprawiedliwości;

Ⴗ Neokantyści - sprawiedliwość jako ideał prawa; rozwój duchowy ludzkości zw. ze wzrostem znaczenia idei, w tym i sprawiedliwości; jej wyrazem byłby pokój światowy; pr. pozyt. jest usiłowaniem zbliżenia się ku prawu sprawiedliwemu. Naruszone poczucie sprawiedliwości (ma charakter indywidualny tak jak poczucie piękna) wywołuje protest.

Ⴗ Hobbes: prawo pozytywne jedyną miarą tego, co sprawiedliwe;

Ⴗ Grocjusz: sprawiedliwe to, co zgodne z naturą społeczeństwa; powiązanie z immoralnym prawem natury;

Ⴗ Arystoteles wyróżniał sprawiedliwość pozytywną i prawnonaturalną (ta dla zwolenników prawa natury jest wyższa). Rozróżniał też sprawiedliwość rozdzielczą (bierze pod uwagę wkład człowieka w życie zbiorowe - ci, którzy czynią wiele dla innych powinni otrzymywać więcej od państwa; nie ma nic wspólnego z zasadą równości, bierze pod uwagę także hierarchię społeczną człowieka) i wymienną (oparta jest o zasadę równości, dochodzi np. do głosu gdy coś kupujemy czy sprzedajemy; traktuje każdego człowieka jednakowo).

Ⴗ Demokryt Sprawiedliwość jest wcześniejsza od prawa pozytywnego. Prawo pozytywne musiało powstać na skutek sprzeczności między sprawami indywidualnymi a społecznymi. Prawo pozytywne jest zbędne dla mędrców, gdyż sami oni respektują sprawiedliwość. Stanowi dla nich balast. Prawo to, natomiast niezbędne jest dla ludzi przeciętnych, stanowiących większość społeczeństwa, gdyż między nimi zachodzą sprzeczności. Prawa pozytywnego powinni przestrzegać z przyzwoitości.

Ⴗ Sokrates - rozdział sprawiedliwości i równości (jako pierwszy dokonał takiego rozdziału)

Ⴗ Platon - Sprawiedliwości stanowi odpowiednik idei dobra, zaś idea dobra jest hierarchicznie najwyższą ideą w świecie idei. Stoi ponad prawem ( można ją uznać za element pr.nat. w jego filozofii). Sprawiedliwość jest 4 cnotą dochodzi do głosu w państwie doskonałym i charakteryzuje się harmonią trzech pozostałych cnót : mądrości, męstwa, wstrzemięźliwości. (Sprawiedliwość w państwie polega na tym, że każdy pełni określoną funkcję (nie ma równości), natomiast wyraża się w tym, że każdemu oddaje się to co mu się należy Ⴎ prawa nie mogą być zgodne ze sprawiedliwością, tak więc Platon uznaje je za zbędne-głosił nihilizm prawny (zbędne, bo będzie wielka rodzina).

37. Polityka a moralność.

• C. Schmitt: polityka jest dziedziną gdzie dokonuje się podział na sojuszników i wrogów, dodatkową wartością staje się skuteczność podjętych działań, czyli zwycięstwo. Wyrasta się przecież w przekonaniu, że polityka nawiązuje do wartości moralnych. Prawdą jest jedynie, że funkcjonująca obłuda mieszczańska sprawia, iż politycy zabiegając o poparcie muszą udawać iż respektują pewne wartości moralne danego światopoglądu.

• Demokryt wiąże ściśle moralność z polityką. Uważa mianowicie, że mądra władza państwowa charakteryzuje się tym, że dobrze myśli, dobrze mówi i dobrze czyni. Celem mądrej władzy państwowej jest godzenie sprzecznych interesów: ogólnego i indywidualnego.

• Machiavelli rozdziela dziedzinę moralności i dziedzinę polityki. Wynika to z odmiennych kryteriów oceny postępowania w obu tych dziedzinach. Mianowicie moralność kwalifikuje poczynania jako dobre albo złe. Z punktu widzenia polityki zaś czyny ocenia się w kategoriach skuteczności albo nieskuteczności. Według Machiavellego polityka pozostaje poza sferą ocen moralnych. Nie osądza się w kategoriach moralnych nigdy tych którzy zwyciężyli.

• Kant, Pertażycki

38. Przymus prawa pozytywnego a wolność człowieka.

Prawo pozytywne ma zapewnić jednostkom równe sfery, w obrębie których ich poczynania nie będą podlegały ingerencji władzy państwowej. Wolność gwarantowaną przez prawo każdy napełnia własnym sensem. W takim więc samym stopniu wolność człowieka jest zależna od prawa, jak i od niego niezależna. Prawo umożliwia podejmowanie swobodnych decyzji w obrębie owych zakresów. Prawo chroni więc wolność indywiduum abstrahując od jednostkowych właściwości. Prawo określa miarę wolności, lecz nie jej treść. Tu zaczyna się pole działania jednostek i ich odpowiedzialność.

39. Zagadnienie prawa do oporu wobec władzy państwowej.

Hobbes, Kant - nie; Locke - tak

Kant nie przyznaje społeczeństwu prawa do oporu wobec władzy państwowej i uzasadnia to stanowisko następującymi argumentami:

- każdy ustrój można obalić pod zarzutem niedoskonałości;

- stan prawny jest dla człowieka korzystniejszy dla człowieka od stanu natury (a więc nawet niesprawiedliwe prawo jest korzystniejsze od stanu samowoli);

- nie istnieje możliwość rozstrzygnięcia ewentualnego sporu pomiędzy społeczeństwem, które zorganizowało rewolucję a władzą, ponieważ nikt nie może być sędzią w swojej własnej sprawie. Nie może też rozstrzygnąć ktoś z zewnątrz słuszności którejś ze stron pozostających w konflikcie, ponieważ naruszałoby to zasadę suwerenności państwa.

Przyznanie prawa oporu spowodowałoby permanentną rewolucję.

40. Problem biurokracji.

Biurokracja - system rządów, w którym zasadniczą rolę odgrywa administracyjny aparat urzędniczy

- Mills twierdził, że do elity duchowej nie należy zaliczać inteligencji, a zwłaszcza urzędników, których nazywał „robotnikami w białych kołnierzykach”. Inteligencja wykonuje pracę mniej odpowiedzialną, bezmyślną. Urzędy to apatia, nieróbstwo i nieproduktywność. Walkę z biurokracją i formalizmem powinna też prowadzić prasa i wiedza prawnicza.

- Natomiast Weber, pod wpływem poglądów Hegla mówił, że biurokrację należy aprobować, bo sprzyja ona racjonalnemu przestrzeganiu prawa.

- Z początkiem XX w. pojawia się też inne określenie biurokracji - to działalność administracyjna państwa, w której sprawy nie są rozstrzygane kolegialnie, lecz zależą od woli pojedynczego urzędnika. Biurokratyczne są takie urzędy, w których jedynym miejscem pracy osoby zatrudnionej jest dany urząd. Jest to forma sprawowania władzy, gdzie formalistyka jest bardzo rozwinięta.

Dwa poglądy na to jaki powinien być urzędnik:

Webera:

- anonimowy

- racjonalny (nie kieruje się uczuciami przy podejmowaniu decyzji)

- całkowicie podporządkowany zwierzchnikowi

- obojętny wobec sprawy, którą przedstawia mu petent

- zdolny do natychmiastowego wykonania poleceń zwierzchników przy dokładnym przestrzeganiu litery prawa

- rutyna jest zaletą urzędnika

- urzędnik swoje stanowisko powinien wyrażać w formie pisemnej

- inicjatywa ma wychodzić tylko ze strony petenta

- urzędowy ton w kontaktach z petentem

- ma być drobiazgowy, aby niczego nie przeoczyć

- nie powinien wygłaszać swych poglądów- ma być bezosobowy

Olszewski:

- źródłem deformacji życia społecznego jest oderwanie urzędników od społeczeństwa

- urzędnik powinien być wyczulony na aktualne problemy w społeczeństwie

- zadaniem naczelnym urzędnika jest rozwój cech indywidualnych

- musi brać udział w życiu politycznym

- niezależny

- odważny, żeby w razie potrzeby przeciwstawić się zwierzchnikowi

- nie jest ślepym wykonawcą litery prawa

- mają go interesować ideały społeczne

Dlatego Olszewski proponuje, żeby urzędy były honorowe.

41. Co to znaczy: (jedno z tych pojęć pojawi się na pewno na egzaminie)

• panteizm

Stanowisko i pogląd religijno-filozoficzny odrzucający istnienie Boga w postaci osoby, panteizm utożsamia Boga z przyrodą, wszechświatem czy kosmosem. Przeciwieństwo teizmu.

• deizm

Stanowisko religijno-filozoficzne powstałe w Oświeceniu, odrzucające wiarę w Boga, który miałby ingerować w losy świata i człowieka. Wg. deistów Bóg jest tylko „pierwszą przyczyną”, stwórcą świata i dawcą praw przyrody.

• teizm

Stanowisko religijno-filozoficzne zakładające istnienie transcendentalnego, jedynego, osobowego Boga, który cały czas interweniuje w ludzką historię, który jest stwórcą wszechświata i jego opiekunem.

• ateizm

Stanowisko religijno-filozoficzne zaprzeczające istnieniu Boga lub możliwości jego poznania albo wyrażające brak zainteresowania i obojętność wobec tego zagadnienia. Inne rozumenie to postawa charakteryzująca się świadomym odrzuceniem wiary.

• nihilizm

Pogląd i postawa oparte na absolutnym negowaniu, relatywizowaniu i odrzuceniu wszelkich norm, wartości, zasad moralnych i konwencji przyjętych i obowiązujących w danej grupie społecznej lub społeczeństwie.

• relatywizm

Stanowisko filozoficzne, w myśl którego nie istnieją żadne absolutne kryteria wiedzy pozwalające na ocenę wartości poznawczych, etycznych, logicznych, estetycznych itp. Wszelkie zaś normy i wartości kulturowe mają względny (relatywny) charakter.

2. w epistemologii stanowisko przeciwstawne wobec absolutyzmu.

ABSOLUTYZM - doktryna filozoficzna, zakładająca, że wszystkie wartości (np.. dobro, piękno, prawda) są stałe oraz istnieją w sposób obiektywny i niezmienny, niezależnie od poznającego je podmiotu.

• agnostycyzm

(gnoseologia, teoria dotycząca poznania - możliwości ludzkiego poznania są ograniczone)

Pogląd filozoficzny głoszący całkowitą lub częściową niepoznawalność obiektywnej rzeczywistości lub jej fragmentów i rządzących nią praw, a także niemożność udowodnienia prawdziwości takiego poznania, forma sceptycyzmu poznawczego. W religioznawstwie zaprzeczenie istnienia Boga w ogóle lub co najmniej kwestionowanie możliwości jego poznania. Sokrates - „Wiem, że nic nie wiem”. Kant - „Niemożliwość poznania rzeczy samych w sobie”. Radbruch Postawa umożliwiająca respektowanie i szacunek dla poglądów odmiennych.

• irracjonalizm

Kierunek w filozofii negujący wartość rozumu i doświadczenia jako narzędzi poznania rzeczywistości, zakładający, że źródłem prawdziwego poznania są różne środki pozarozumowe np. intuicja, objawienie czy medytacja; uznaje również istnienie takich obszarów rzeczywistości, które nie dadzą się w ogóle zwerbalizować.

• istnieć obiektywnie

to znaczy istnieć niezależnie od woli i świadomości człowieka (człowieków)

• istnieć subiektywnie

to znaczy istnieć zależnie od woli i świadomości człowieka.

• system eklektyczny

nowy, oryginalny system filozoficzny powstały jako synteza co najmniej dwóch wcześniej ukształtowanych systemów (filozoficznych). Są charakterystyczne dla średniowiecza np. Św.Tomasz z Akwinu dokonał syntezy poglądów Arystotelesa i chrześcijaństwa, św. Augustyn dokonał syntezy Platona i chrześcijaństwa ( Cyceron = stoicyzm + Arystoteles).

• światopogląd

jednostkowa lub grupowa wiedza, na którą składają się samoprawomocne poglądy, przekonania i wierzenia, dotyczące podstawowych spraw, takich jak np. natura świata, człowieka, miejsce człowieka we wszechświecie, sens życia, oraz wynikające z tych przekonań wartościowanie, ideały życiowe i postawy. Światopogląd składa się z tez, które nie ś empirycznie sprawdzalne.

- pluralizm światopoglądowy to podstawa demokracji!

• stan natury

Pojęcie stworzone na potrzebę opisania państwa przez wskazanie co by było gdyby państwo nie istniało.

Jest to okres, który istniał na początku dziejów ludzkości, charakteryzował się brakiem życia społecznego i państwowego. Powstało kilka teorii na temat stanu natury:

- początkowo uważano, że stan natury był rzeczywistym faktem w dziejach ludzkości

- poźniej wykształciła się teoria, która uznaje stan natury za fikcję stworzoną przez rozum człowieka niezbędną do uzasadnienia istnienia życia społecznego i państwowego.

Stan natury zakładał istnienie prawa natury, a podstawową wartością zagwarantowaną przez to prawo jest wolność. Pojawiło się pytanie o sens wyjścia ze stanu natury skoro gwarantuje on każdemu maksimum wolności. Tu powstały różne teorie uzasadniające ten fakt:

- sofiści

- Arystoteles nie uznawał stanu natury, twierdził, że człowiek od zawsze żył w społeczeństwie (był częścią rodziny)

- Hobbes

- Locke

- Kant

• imperatyw kategoryczny

• imperatyw praktyczny

II część związana z nazwami szkół

(każdy punkt do nazwiska to oddzielne pytanie)

42. Prawo natury i stan natury w ujęciu sofistów.

Prawo natury - to prawo kosmosu, przyrody. Inaczej - prawo silniejszego i jemu podlegają, tak samo jak przyroda, ludzie.

Stan natury - człowiek nie ma natury społecznej. W okresie przedpaństwowym ludzie prowadzili aspołeczne życie. W stanie natury, ludzie byli bezbronni wobec potęgi przyrody. Kiedy dla schronienia przed zwierzętami ludzie zaczeli budować sadyby, Zeus zauważył, że ludzie - istoty aspołeczne - wyniszczą się nawzajem podczas tej budowy. Zeus obdarzył ludzi poczuciem sprawiedliwości i nakazał się nim kierować. Początek życia społecznego i państwowego rozpoczął się od wspólnych działań. (zalążek teorii umowy społecznej)

43. Zagadnienie sprawiedliwości wg. Demokryta.

Sprawiedliwość jest wcześniejsza od prawa pozytywnego. Prawo pozytywne musiało powstać na skutek sprzeczności między sprawami indywidualnymi a społecznymi. Prawo pozytywne jest zbędne dla mędrców, gdyż sami oni respektują sprawiedliwość. Stanowi dla nich balast. Prawo to, natomiast niezbędne jest dla ludzi przeciętnych, stanowiących większość społeczeństwa, gdyż między nimi zachodzą sprzeczności. Prawa pozytywnego powinni przestrzegać z przyzwoitości.

44. Polityka a moralność wg. Demokryta.

Demokryt bardzo silnie wiązał moralność z polityką. Polityka ma być moralna. Mądra władza państwowa charakteryzuje się tym, że dobrze myśli, mądrze mówi i dobrze czyni. (jedność myśli, słów i działań). Pogląd ten był powszechnie uznawany przez filozofów starożytnych. W państwie nieustannie dochodzi do głosu sprzeczność pomiędzy interesem ogólnym oraz indywidualnym. Godzenie tych interesów udaje się właśnie mądrej władzy państwowej. Za najlepszą formę państwa Demokryt uznał demokrację.

W państwie Demokryta powinna być swoboda krytykowania rządzących. Rządzących powinno się wybierać. Demokryt zauważa, że prześladowanie wcześniej rządzących jest bezcelowe, ponieważ obecna władza w przyszłości również będzie prześladowana - ta myśl może ją paraliżować w działaniach.

45. Sokrates:

• krytyka demokracji

Krytykował demokrację, ponieważ wybór rządzących jest rezultatem bądź ślepego trafu, bądź schlebiania tłumowi. Wg Sokratesa państwem powinni rządzić najlepsi pod względem intelektualno - moralnym a instytucja wyborów nie gwarantuje tego, lecz sprawia, że rządy sprawują ludzie przeciętni. Wskazywał, że sternika się nie wybiera, a rządzenie państwem jest rzeczą trudniejszą niż sterowanie statkiem. Krytyka ta jednocześnie szła w parze z namawianiem do przestrzegania prawa pozytywnego.

• stosunek do prawa stanowionego

Być obywatelem w państwie - to znaczy godzić się na przestrzeganie obowiązującego porządku prawnego. Obywatele niezadowoleni z prawa powinni osiedlić się w innym państwie.

Sokrates oskarżony przez Anytosa, Melitosa i Lykona, o to że „nie uznaje bogów, których uznaje państwo” był sądzony za swoje poglądy przed sądem „heliaia”. Sokrates zajął w procesie postawę samobójczą - starał się zrazić do siebie wszystkich sędziów. Został skazany na śmierć. Swoją postawą pokazał całym Atenom, że nie odejdzie od swoich poglądów i pozostanie im wierny, mimo że doprowadzą one do jego śmierci. Całkowite podporządkowanie się prawu pozytywnemu było dla Sokratesa podstawowym obowiązkiem obywatela.

Sokrates krytykował poglądy sofistów głoszące, że prawo jest rezultatem przewagi silnych nad słabymi. Sokrates wskazywał, że prawo jest zgodne ze sprawiedliwością. Naruszanie porządku prawnego podważa trwałość związku społecznego. Posłuszeństwo wobec prawa powinno być świadome i dobrowolne. Prawo nie powinno być narzucane przez rządzących. Prawo pozytywne to normy powszechne i zewnętrzne (rozumiał też prawo jako głos wewnętrzny - norma negatywna, indywidualna)

• cnota wg. Sokratesa

Wiedza, której poszukiwał Sokrates to wiedza etyczna - jej posiadanie utożsamiał z doskonałością ( CNOTĄ - gr. Arete ) oraz z dobrem. Ten pogląd dał podstawy do sformułowania INTELEKTUALIZMU ETYCZNEGO - poglądu, według którego z prawdziwej i dogłębnej wiedzy na temat wartości wynika wola ich realizowania. Kryterium posiadania wiedzy jest zgodny z nią (wiedzą) czyn. Ten kto wie, czym jest sprawiedliwość, będzie postępował zgodnie z jej treścią, zaś ten kto „wie” i działa wbrew poznanym wartościom - nie zna ich „naprawdę”. Złem dla Sokratesa była nieznajomość zasad ogólnych, a dobrem kultywowanie i doskonalenie rozumu. Wszelkie zachowania, aby uzyskać wartość moralną, muszą wypływać ze świadomości wartości, dobra nie można czynić mimowolnie.

46. Platon:

a. dlaczego filozofowie mają rządzić w państwie idealnym

Filozofowie mają stanowić elitę duchową, mają sprawować władzę polityczną, ponieważ osiągnęli wyższy poziom intelektualny a ich poznanie nie zamyka się do kręgu wrażeń zmysłowych (świata cieni) i tylko oni wiedzą o istnieniu świata idei (niezmiennego, niematerialnego, wiecznego). Właśnie dlatego powinni rządzić i to decyduje o ich uprzywilejowanej sytuacji w państwie. Ten kto tworzy elitę duchową, powinien być członkiem elity urzędowej. Nihilizm prawny na rzecz władzy mędrców.

b. czym jest sprawiedliwość

Sprawiedliwości stanowi odpowiednik idei dobra, zaś idea dobra jest hierarchicznie najwyższą ideą w świecie idei. Stoi ponad prawem ( można ją uznać za element pr.nat. w jego filozofii). Sprawiedliwość jest 4 cnotą dochodzi do głosu w państwie doskonałym i charakteryzuje się harmonią trzech pozostałych cnót : mądrości, męstwa, wstrzemięźliwości. (Sprawiedliwość w państwie polega na tym, że każdy pełni określoną funkcję (nie ma równości), natomiast wyraża się w tym, że każdemu oddaje się to co mu się należy Ⴎ prawa nie mogą być zgodne ze sprawiedliwością, tak więc Platon uznaje je za zbędne-głosił nihilizm prawny (zbędne, bo będzie wielka rodzina).

c. 4 rodzaje cnót:

• cnota mądrości (filozofowie)

• cnota wstrzemięźliwości (rzemieślnicy)

• cnota męstwa (wojownicy)

- sprawiedliwość (wyraża się w harmonii trzech pozostałych cnót)

d. wolność człowieka w państwie

Platon w swojej koncepcji idealnego państwa nie zezwala jednostkom na pełny, swobodny rozwój cech indywidualnych, nie przyznaje nikomu wolności. Każdy człowiek ma znaczenie ze względu na rolę, którą ma spełnić w państwie.

Dlatego dzielił ludzi na:

• filozofów, którzy mają rządzić w państwie idealnym, którzy nie powinni nic posiadać na własność, ani też zakładać rodzin, mieli wyłącznie doskonalić się w cnocie mądrości;

• rzemieślników, których obowiązkiem było utrzymywać całe społeczeństwo. Wolno im było zakładać rodziny i posiadać na własność ziemię, jak również warsztaty.

• Wojowników, którzy są pozbawieni własności prywatnej i nie wolno im zakładać rodzin. Ich życie jest podporządkowane funkcji jaką pełnia w państwie. Nawet w chwilach wolnych od służby wojskowej nie wolno im czytać wierszy lirycznych, ani słuchać muzyki, która by potęgowała ich wrażliwość i uczuciowość.

e. przemiana poglądów (to omówiła dyktując pytania)

W dziele pt. „Prawa” mniej radykalne stanowisko odnośnie prawa. Domaga się ustanowienia praw przez rządzących w państwie, ale też by byli tym prawom posłuszni. Konieczność stanowienia prawa wynika z natury człowieka, który nie podlegając prawom zachowywałby się jak najdziksze zwierzęta (egoizm, zawiść, prywata, zazdrość). Pozory porządku i zgody wprowadzają obłudę do życia publicznego. Prawo pozytywne niezbędną pomocą dla rozumu ludzkiego w walce ze złe m. Ponadto przede wszystkim perswazja, uzupełniana przymusem.

47. Arystoteles:

a. geneza państwa

Według Arystotelesa nie było stanu natury, człowiek jako istota z natury społeczna zawsze stanowił część rodziny (elementarny składnik państwa, a nie jednostka), która jest skojarzeniem dwóch wspólnot: kobiety i mężczyzny oraz pana i niewolnika. Okazało się, że wspólnota rodzinna nie wystarczy do zapewnienia szczęścia gdyż zaspokaja tylko potrzeby życia codziennego. Rodziny zaczęły łączyć się w większe wspólnoty- gminy wiejskie. Z kolei gminy wiejskie nie były samowystarczalne i połączyły się tworząc większą wspólnotę to znaczy w państwo. Państwo charakteryzuje się samowystarczalnością i zdolnością do zaspokajania wszelkich potrzeb człowieka.

b. państwo idealne Arystotelesa

Dla Arystotelesa idealne państwo jest zarazem państwem zapewniającym szczęście obywatelom. Szczęście w państwie zależy od warunków zewnętrznych. Państwo idealne powinno mieć odpowiednie rozmiary (ani zbyt wielkie ani zbyt małe), klimat (ma wpływ na charakter człowieka, gorący-rozwój intelektualny, zimny-męstwo, powinien być umiarkowany), położenie (trudno dostępne dla wrogów, łatwy dostęp przyjaciół).

W państwie idealnym powinna istnieć własność prywatna - każdy mieszkaniec miał dostać tyle samo ziemi (uznawał niezbędność równego podziału stanu majątkowego obywateli - z tego wynika równość udziału w sprawach państwowych). Niewielka część ziemi powinna należeć do państwa, ma służyć państwu np. świątynie. Ziemia prywatna powinna być podzielona na dwie części: część w centrum, część na obrzeżach państwa - tak by każdy interesował się obronnością.

Nikt nie powinien rządzić w państwie zbyt długo - nikt nie powinien dwukrotnie sprawować tej samej funkcji. Zwolennik demokracji - każdy człowiek może sprawować władzę, należy więc do tego przygotować wszystkich - dać każdemu minimum wychowania i wykształcenia.

W koncepcji idealnego państwa Arystotelesa dochodzi do głosu jego filozofia złotego środka.

c. cel życia człowieka

Znalezienie złotego środeka: miara w popędach; cnoty poznawcze (przez naukę) i etyczne (przez przyzwyczajenie). Celem człowieka jest dążenie do szczęścia, pojmowanego także jako cnota, poprzez życie zgodne z rozumem.

d. powody przewrotów w państwie

Arystoteles twierdził, że przyczyną przewrotów państwowych są istniejące w każdym państwie nierówności majątkowe. Natomiast bezpośrednimi przyczynami zmian ustrojowych są chęć zaszczytów, bogacenia się, samowola, wzgarda, strach.

Skoro podstawową przyczyną przewrotów jest nierówność pomiędzy obywatelami, sposobem uniknięcia walk i przewrotów politycznych jest silny stan średni.

e. klasyfikacja ustrojów państwowych

1. Liczba osób sprawujących władzę: jedna osoba (monarchia, tyrania), kilka osób sprawuje rządy (arystokracja, oligarchia), wiele osób sprawuje rządy (politea, timokracja)

2. Cel ustroju politycznego: dobro ogółu (monarchia, arystokracja, politea), dobro własne rządzących, (tyrania, oligarchia, timokracja)

Dobro ogółu	Jedna osoba rządzi	Rządzi kilka osób	Rządzi wiele osób
		Monarchia	Ustrój arystokratyczny	Politea
Dobro rządzących	Tyrania	Ustrój oligarchiczny	Timokracja

f. stosunek do demokracji (pytanie podchwytliwe, są dwa rodzaje demokracji)

Arystoteles był zwolennikiem demokracji, dzielił ją na właściwą, mającą na celu dobro ogólne - politeę, i niewłaściwą, mającą na celu dobro rządzących - timokrację. Politea jest najlepszą formą państwa. Panuje w niej wolność i równość. Państwo takie ma na celu dobro ogółu. Lud rządzi ku ogólnemu pożytkowi. Jest mieszaniną dwóch składników: bogatych i ubogich. Stąd politea wykazuje większe cechy trwałości.

Ustrój demokratyczny wg Arystotelesa ma być oparty na wolności i równości wszystkich obywateli. Stanowiska w państwie powinny być obsadzane w drodze losowania. Funkcje w państwie nie powinny być sprawowane długo i nikt nie powinien dwukrotnie sprawować tej samej funkcji. O najważniejszych sprawach ma rozstrzygać zgromadzenie obywateli.

48. Epikur:

• hedonizm

• dlaczego filozofowie nie powinni rządzić w państwie

a. hedonizm

Według Epikura istnieją dwa rodzaje przyjemności:

1. zmysłowe (przemijalne, niemożliwość nasycenia) im więcej doznajemy wrażeń zmysłowych, tym więcej wzmaga się chęć doznawania.

2. duchowe (wyższe i doskonalsze od zmysłowych - trwałe, możliwość nasycenia)

Życie powinno być ukierunkowane na przyjemności duchowe, a suma przyjemności to szczęście. Szczęście to suma przyjemności, a „największą przyjemnością jest brak przykrości” - w tym wyraża się minimalizm (etyczny).

b. dlaczego filozofowie nie powinni rządzić w państwie

Hedonizm i minimalizm doprowadził Epikura do wniosku, że mędrzec nie powinien brać udziału w życiu publicznym ani też rządzić państwem. Działalność polityczna wiąże się z przykrościami, a szczęście osiąga się eliminując przykrości. Epikur uważa, że władzę polityczną powinni sprawować ci, którym większą przykrość sprawi powstrzymanie się od pełnienia takich funkcji niż samo rządzenie. Ponieważ filozofowie są mądrzy i pragną szczęścia a nie przykrości nie powinni sprawować rządów.

Znaczenie przyjaciół!!!!

49. Człowiek w społeczeństwie wg. Pyrrona

• twórcą sceptycyzmu;

• człowiek nie może poznać prawdy, ani wrażenia ani poznanie rozumowe nie prowadzą do niej;

• nie wiemy, co jest sprawiedliwe a co nie (nie możemy poznać otaczającego świata, nasze możliwości poznawcze są ograniczone - agnostycyzm), dlatego właśnie należy uwolnić się od wzburzenia umysłu i wpływu odbieranych wrażeń - wyrobić w sobie postawę obojętności i milczeć (Pyrron nie pozostawił po sobie żadnych dzieł);

• wartością najwyższą ma być równowaga wewnętrzna, w życiu publicznym wyrażająca się * tolerancją, *posłuszeństwem wobec ustalonych reguł, *wstrzymywanie się od walki politycznej;

• bądźmy sobie życzliwi (życzliwość wywodził z obojętności, bo nic nie jest pewne, każdy sąd może być prawdziwy lub fałszywy zarazem);

• nie zabierajmy głosu w sprawach publicznych, żyjmy zgodnie z tym co głosimy;

• czynności życia codziennego nie są ani mniej ani bardziej ważne od wielkich spraw.

50. Charakterystyka średniowiecza.

• pod wpływem chrześcijaństwa powstała nowa teoria prawa natury, nawiązująca do Arystotelesa (św. Tomasz) - Bóg został uznany (ściślej prawo wieczne) za ostateczne źródło prawa natury;

• Wiele idei sformułowanych przez filozofów starożytnych nadal funkcjonowało jednak w formie przekształconej - systemy eklektyczne tzn. były wynikiem syntezy co najmniej dwóch już istniejących systemów. (św. AugustynႮchrześcijaństwo + Platon, św. TomaszႮchrześcijaństwo + Arystoteles)

• Filozofia przestała służyć poznawaniu świata, kierując swoją uwagę ku Bogu, teocentryzm (sprowadzanie całokształtu spraw ludzkich do Boga).

• Pojęcie cnoty nabrało nowego znaczenia - religijnego, a najdoskonalszą cnotą jest miłość do Boga.

• Powstało pojęcie stworzenia świata z niczego, a Bóg został pojęty jako osoba. Głoszono dualizm Boga i świata, dobra i zła.

• ocenianie zachodzących zjawisk w świetle moralnym (moralizm), rozciągając tę dziedzinę na całokształt problemów istnienia jednostkowego i zbiorowego;

• odwoływanie się do autorytetów (święci, ojcowie kościoła);

• Nowym źródłem poznania stała się wiara w Boga. Wprowadzone zostało także pojęcie iluminacji czyli nagłego rozjaśnienia umysłu człowieka w następstwie łaski Boga.

• Miejsce wiedzy w średniowieczu zajmuje wiara w Boga.

• wzmocnione znaczenie człowieka jako jednostki;

• Zasadniczym zagadnieniem staje się posłuszeństwo wobec władzy państwowej. Zostaje jej nadana sankcja Boża. Dominuje teoria teokratyczna (rządy kapłanów, duchownych)

51. Filozofia dziejów wg Św. Augustyna.

• twórca pierwszej historiozofii; starożytni nie mogli tego osiągnąć, gdyż nie czuli więzi z innymi narodami;

• to nie jest opis ustroju idealnego;

• jedna rodzina, która ma Ojca w niebie, dla której Chrystus umarł na krzyżu;

• celem ludzkości jest rozwój rozumiany jako powrót do Boga;

• postawa introspekcyjna, wola przed rozumem;

• odrzucenie intelektualizmu i czystego obiektywizmu.

Św. Augustyn uważał, iż ludzkość jest skażona grzechem pierworodnym - to jest źródłem wszelkiego zła. Według Św. Augustyna dzieje ludzkości należy pojmować jako zmaganie się dwóch państw: państwa ziemskiego i państwa Bożego. Państwa te nie mają wyodrębnionego obszaru, obywatele tych państw żyją obok siebie. Przywódcą państwa ziemskiego jest szatan, przywódcą państwa Bożego jest Bóg w osobie Chrystusa. Nie można przewidzieć do którego państwa ktoś należy, gdyż nieznane i niemożliwe do przewidzenia jest działanie łaski Boga, która może sprawić, że grzesznik staje się obywatelem państwa Bożego. Sprawa wyjaśni się na Sądzie Ostatecznym kiedy obywatele państwa ziemskiego zostaną raz na zawsze potępieni, zaś obywatele państwa Bożego będą zażywać wiecznego szczęścia z Bogiem.

52. Teoria prawa natury wg Św. Tomasza z Akwinu.

• prawo natury czyli (prawo naturalne)

ဪ odnosi się wyłącznie do człowieka;

ဪ ma ono charakter moralny tzn. „dobro należy czynić, zła należy unikać” (tę zasadę Św. Tomasz przejął od Arystotelesa);

ဪ człowiek poznaje je mocą własnego rozumu (a nie objawienia). Źródłem pr. natury jest istota człowieka + prawo wieczne (Bóg);

ဪ Z prawa natury wywodzą się:

1. ius gentium (prawo ludzkości) pochodzi od prawa natury moralnego, w drodze wynikania, a więc zawiera w sobie jakąś część moralności prawa naturalnego;

2. ius civile (prawo pozytywne obywatelskie) zawiera bliższe określenie ogólnych zasad prawa natury, uszczegóławia je.

53. Własność wg Tomasza a wg współczesnych filozofów chrześcijańskich.

Św. Tomasz zaliczył prawo własności prywatnej do ius gentium, co oznacza, że własność prywatna jest niepodważalna, wynika z prawa naturalnego. Twierdzi, że jest to najwłaściwsza forma własności. Zdaniem Tomasza ludzie troszczą się o dobra, które są prywatne, natomiast gdy należą do wielu jednostek wspólnie, wtedy każdy pozostawia tę troskę innym jednostkom i w rezultacie nikt nie troszczy się o to co jest własnością wspólną. Ponadto Tomasz argumentuje potrzebę własności prywatnej zachowaniem porządku w przypadku rzeczy prywatnych oraz stwierdzeniem, że harmonijne współżycie obywateli wymaga, by każdy zaspokajał swoje potrzeby tym, co posiada na własność.

Ten niepodważalny charakter prawa własności prywatnej trwał do poł. XX w. Wtedy pojawiły się dzieła neotomistów, którzy w różny sposób odnosili się do prawa własności prywatnej. Część twierdziła, że do ius gentium należy prawo własności w ogóle (nie zaś własność prywatna), zaś do ius civile należy prawo własności w konkretnej postaci. Tak więc z punktu widzenia prawa natury nie można wskazać jaka forma własności jest najlepsza, pozostawione to zostało decyzjom poszczególnych państw.

54. Charakterystyka renesansu.

Pojęcie renesansu wprowadził wybitny szesnastowieczny włoski malarz, pisarz i architekt, Giorgio Vasari. Chciał w ten sposób podkreślić odmienność nowej epoki od średniowiecza. Odrębność ta polegać miała przede wszystkim na odrodzeniu się antycznych idei, całego dorobku literackiego, filozoficznego i kulturowego tej epoki. Renesans to ponowne odkrycie antycznej sztuki i architektury, antycznych kanonów piękna. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy. To właśnie stamtąd idee tej epoki promieniowały na całą Europę.

Głównymi czynnikami pojawienia się renesansu były:

• Wojny krzyżowe i co za tym idzie styczność z innymi kulturami

• Wielkie odkrycia geograficzne, zetknięcie z kulturami antycznymi w Ameryce

• Ucieczka uczonych z Bizancjum do Włoch

• Odkrycie druku

Renesans charakteryzował się:

• Postawieniem człowieka na samej górze hierarchii wartości

• Odrzuceniem wszelkich autorytetów i dogmatów religijnych. Nie wiązało się to jednak z odrzuceniem Boga.

• Wolność i dominacja rozumu

• Położenie nacisku na wszechstronny rozwój człowieka

• Radość istnienia

• Bardzo wysoką oceną wiedzy naukowej

55. Charakterystyka filozofii czasów nowożytnych.

Funkcjonuje obiegowe pojęcie, że wszystko co ważne zostało już powiedziane przez starożytnych. Jest to błąd. Wystarczy wskazać nazwiska osób, których myśl jest „świeża”: Grocjusz, Bacon, Kant, Nietzsche, Marks, Egzystencjaliści, prąd New Age.

Filozofia czasów nowożytnych charakteryzuję się:

• Poszukiwaniem nowych metod badań naukowych

• Racjonalizmem i empiryzmem

• Pojawieniem się pytania o praktyczny sens dociekań naukowych

• Rozkwit dociekań nad prawem natury, Locke, Hobbes, Rousseau.

• Prawo ma charakter immoralny

• Geneza państwa - umowa społeczna

• Wpływ teorii prawno naturalnych na życie społeczeństw

56. Locke:

a. teoria stanu natury

Wg Locke'a człowiek jest z natury dobry, w stanie natury ludzie byli wolni, równi, życzliwi, przyjaźnie nastawieni do innych, stan natury był stanem pokoju, (nie istniało życie społeczne). Wszelkie sprawy rozst rzygano zgodnie z prawem natury. W razie konfliktu każdy musiał być sędzią we własnej sprawie. Było ich coraz więcej, tak więc ludzie postanowili przezwyciężyć tę niedogodność i powołać życie społeczne i państwo - instytucję osądzającą i wymierzającą sprawiedliwość. Nastąpiło to w drodze (dwuetapowej) umowy społecznej zawartej przez każdego z każdym (1. utworzenie społeczeństwa 2. wyodrębnienie władzy państwowej).

Jednak charakterystyczny dla poglądów Locke'a jest fakt, że stan natury istnieje nadal po utworzeniu państwa.

b. treść umowy społecznej

Ludzie w stanie natury nie chcąc sami rozstrzygać narastających konfliktów stworzyli państwo - zawarli, dwuetapową umowę społeczną każdego z każdym. Treść umowy społecznej dotyczyła przeniesienia na władzę publiczną prawa rozsądzania sporów i wymierzania sprawiedliwości. Tworząc życie społeczne oraz państwo, jednostki nie zrzekły się tej wolności, którą miały w stanie natury, lecz jedynie uwolniły się od niedogodnej sytuacji, w której każdy był sędzią w swojej sprawie, dlatego właśnie w przypadku bezprawnego ograniczenia wolności jednostek Locke przyznaje społeczeństwu prawo do oporu - rewolucji.

c. jako inspirator liberalizmu

Wolność, która pozostała człowiekowi po powstaniu państwa jest dla niego bezcenna, nikt nie może jej ograniczyć. Ten pogląd spowodował uznanie go za prekursora liberalizmu światopoglądowego. Władza państwowa nie powinna ingerować w życie społeczne i prywatne. Wolno to czynić państwu tylko w niezbędnych przypadkach. Wyrazem liberalizmu jest także przyznanie społeczeństwu prawa do oporu.

d. najlepszy ustrój

demokracja, gdyż gwarantuje wolność i równość każdemu obywatelowi

e. prawo natury

Prawo natury istnieje i utrzymuje w ryzach ludzkie namiętności. Ogranicza egoizm.

57. Hobbes:

a. teoria stanu natury

Hobbes twierdził, że natura ludzka jest pozbawiona instynktów społecznych. Człowiek z natury jest egoistą. Rozum popycha nas do tego by kierować się namiętnościami, gdyż ten, kto tego nie robi, może wiele stracić. Te namiętności (żądza sprawowania władzy i chęć posiadania) powodują stan wrogości między ludźmi, bo gdy człowiek jest wolny to daje upust tym namiętnościom, a to wytwarza walkę, agresję. Dlatego też Hobbes twierdził, że w stanie natury panowała powszechna wojna wszystkich ze wszystkimi (słynne stwierdzenie Hobbes'a „człowiek człowiekowi wilkiem”). Wojna była jednak wyrazem wolności człowieka, a więc człowiek nie umie czynić użytku z własnej wolności. Pomimo tego, że ludzie walczyli ze sobą to jednak doszło do powstania państwa, gdyż strach przed utratą życia z powodu walk był silniejszy niż ludzkie namiętności Ⴎ to doprowadziło do zawarcia umowy każdego z każdym (jednoetapowej) tworzącej społeczeństwo i państwo.

b. treść umowy społecznej

Stan natury, który był stanem wojny wszystkich ze wszystkimi spowodował i związany z nim strach o utratę życia doprowadził do zawarcia umowy każdego z każdym (jednoetapowej) tworzącej społeczeństwo i państwo. Treścią umowy społecznej było zrzeczenie się przez jednostki swojej wolności na rzecz suwerena. W rezultacie tej umowy obywatele mogą mieć w państwie tylko tyle wolności, ile rządzący państwem zechcą im udzielić. Powstaje państwo absolutystyczne, które pochłania wolność i swobodę kierowania sobą obywateli, państwo- Lewiatan (biblijny smok pożerający wszystko, tu - wolność) Hobbes uważa za najdoskonalszy z ustrojów, co ma uzasadnienie w naturze człowieka, który kierując się wolnością działa antagonistycznie i destrukcyjnie. Dlatego należy mu tę wolność odebrać.

c. jako prekursor nurtów pozytywistycznych

Ponieważ ludzie zrzekli się całkowicie swojej wolności, aby powstało państwo, na rzecz suwerena, to od tego momentu człowiek ma tyle wolności ile otrzyma od państwa. Tak więc nie można oceniać działalności państwa - wszelkie ustawy wydawane przez państwo są sprawiedliwe, bo ludzie nie mają wolności. Prawo pozytywne jest jedyną miarą sprawiedliwości. Właśnie ten pogląd Hobbes'a („państwo ustanawia to co jest sprawiedliwe”) został rozwinięty przez szkołę pozytywizmu prawnego.

d. jak pojmował prawo natury

Twierdził, że istnieje prawo natury poznawalne rozumem. Nie trzyma ono jednak ludzkich namiętności w ryzach - te wciąż kierują człowiekiem. Prawo natury zaleca czynić to co pożyteczne, a odradza szkodliwe. Jednak nie ma sensu przestrzeganie prawa, gdyż nie wiadomo co zrobią inni, brak gwarancji, że reszta też się do niego zastosuje.

58. Rousseau:

umowa społeczna

• Przejście od stanu natury do życia w państwie

• w niej postulat wszystkich jednostekႮ maja one wszystkie po utworzeniu państwa uczestniczyć w rządzeniu na zasadzie równości;

• nie ogranicza równości człowieka - ten podlega tylko prawu pozytywnemu, na które dobrowolnie się zgodził; a nie innym ludziom;

• ludzie są nadal równi - utożsamienie grupy rządzących i rządzonych;

• ma charakter społeczny (sytuacja jedn. jest rozpatrywana z punktu całego społeczeństwa); celem państwa jest korzyść wszystkich , a nie jednostek czy grup;

• wymaga poddania się prawu, rezygnacja ze stanu natury i poddanie się stanu społecznemu.

wola powszechna/ demokracja bezpośrednia

• jej najklarowniejszym wyrazem umowa społeczna;

• to nie wola>, bo istnieje potrzeba reprezentowania interesu wszystkich;

• najważniejszym elementem woli indywidualnej;

• wola> jej sposobem wykrycia;

• teoria zwierzchnictwa ludu (anty przedstawicielstwu, instytucjom pośredniczącym, posłom) Ⴎzwolennik referendum;

ဪjest nieomylne

ဪniepodzielne

ဪniezbywalne

ဪjedynym sposobem realizowania woli powszechnej

• zwolennikiem udziału wszystkich obywateli we władzy, wiąże bowiem najściślej równość z wolnością

• ustawy winny być uchwalane przez wszystkich pełnoletnich obywateliႮ zwolennik demokracji bezpośredniej, nie wymaga jednak jednomyślności, wystarcza większość.

Wola jest powszechna gdy jej treść jest zgodna z interesem całości. Zwierzchnictwo ludowe można interpretować jako formę, zaś treścią jest wola powszechna interpretowana jako racjonalny interes wszystkich członków społeczeństwa. Dla zagwarantowania woli powszechnej wystarcza zasada większości głosów.

59. Kant:

a. przełomowe znaczenie Kanta w dziejach filozofii prawa

• jest zaprzeczeniem stereotypowego poglądu, że filozofowie starożytni dokonali podstawowych odkryć, a kolejni nadają im tylko indywidualny wyraz;

• etyka oparta na kulcie obowiązku, a nie na pojęciach dobra i zła;

• niepoznawalność rzeczy samych w sobie, uznanie poznawalności świata zjawisk;

• krytyka czystego rozumu (nie ma oderwania od zmysłowości);

• przewrót kopernikański:

Przewrót kopernikański w filozofii, to zupełnie nowe podejście do kwestii poznania.

Do tej pory zadawano pytanie: jak to jest, że nasze myśli pasują do świata zewnętrznego? Jak to jest, ze jesteśmy w stanie o świecie cos wiedzieć? Kant stwierdził, że tak postawione pytanie jest wadliwe i nie da się na nie odpowiedzieć. Jest odwrotnie świat jako przedmiot poznania dostosowuje się do ludzkich zdolności poznawczych, poznajemy rzeczy nie jakimi są („rzeczy same w sobie”), lecz jakimi się zjawiają w naszym poznaniu, ocenianie tego co jest, wymaga zgłębienia wiedzy nie tyle o tym, co było, lecz o tym, co być powinno. Poznajemy wg Kanta "świat fenomenów". Człowiek poznaje, gdy przedmiot jest „dany przez wrażenia i pomyślany przez pojęcia.”

b. stan natury

- pojęcie abstrakcyjne;

- Kant przyjmował istnienie stanu natury jako okresu, który poprzedzał moment zawarcie przez ludzi umowy społecznej i powstania państwa (okres poprzedzający życie społeczne i państwowe).

- Znamienną cechą stanu natury jest wolność, ale pozbawiona zabezpieczenia prawnego. Ta nieskrępowana niczym wolność przejawia się przede wszystkim w tym, że człowiek uważa to, co staje się przedmiotem jego zachceń za swoje i bez żadnego skrępowania dąży do urzeczywistnienia własnej samowoli.

- W stanie natury panował niepokój. Stan wrogości między ludźmi jest spowodowany nieskrępowanym dążeniem do zaspokojenia popędów, ambicji, żądzy władzy oraz żądzy posiadania. „Będąc stworzeniem społecznym człowiek jest zarazem najbardziej niespołeczną z żyjących istot”. Kant twierdził, że Hobbes nie miał racji - między ludźmi nie istniał permanentny stan wojny - istniało jedynie stałe zagrożenie wybuchu wojny.

c. treść umowy społecznej

Permanentny niepokój, który według Kanta charakteryzował stan natury nakłonił ludzi do zawarcia jednoetapowej umowy społecznej. Kant wiążąc z umową społeczną powstanie państwa nie traktował jej jako faktu historycznego, ale jako ideę rozumu. Stwierdził, że bez idei umowy społecznej nie da się pomyśleć uzasadnienia prawa pozytywnego.

Zawierając umowę o utworzeniu państwa ludzie pozbyli się wprawdzie zewnętrznej wolności, ale tylko po to by ją natychmiast odzyskać jako członkowie wspólnoty w stanie prawnym. Umowa zjednoczenia przechodzi w umowę o władzę, zobowiązując każdego prawodawcę, ażeby wydawał swoje ustawy w ten sposób, jak gdyby wypływały one z połączonej woli całego ludu i ażeby traktować każdego poddanego tak, jak gdyby zgodził się również on na owe prawa. Umowa tworzyႮ państwoႮ prawoႮstan prawnyႮ gwarancją pokoju.

Umowa społeczna: wyznacza granice wolności + powołuje prawo stanowione chroniące granice wolności.

d. wolność a samowola

Kant przyjmował istnienie stanu natury jako okresu, który poprzedzał moment zawarcie przez ludzi umowy społecznej i powstania państwa. Znamienną cechą stanu natury jest wolność pozbawiona zabezpieczenia prawnego. Przekształca się ona często w samowolę, która przejawia się przede wszystkim w tym, że człowiek bez żadnego skrępowania, egoistycznie dąży do urzeczywistnienia własnych potrzeb naruszając przy tym wolność innych.

Wolność w stanie prawnym różni się od samowoli stanu natury tym, że każdy obywatel ma taki sam zakres wolności, (może go wypełnić indywidualną treścią) który jest wyznaczony i chroniony przez prawo stanowione. Prawo jest sposobem obrony wolności - przez zastosowanie przymusu. „Granicą wolności człowieka jest bowiem możność realizowania przez innych własnej wolności w takim samy zakresie jak on to czyni”.

Wolność w stanie prawnym jest prawdziwą wolnością gdyż jest zagwarantowana i chroniona przez prawo - wolność w stanie natury jest wg Kanta pustym słowem.

Wolność zewnętrzna i wewnętrzna; pozytywna (możliwość działania zgodnie z poczuciem własnej powinności) i negatywna (niezależna od tego co zmysłowe).

e. dlaczego Kant nie przyznaje społeczeństwu prawa do oporu wobec władczy państwowej?

Kant nie przyznaje społeczeństwu prawa do oporu wobec władzy państwowej i uzasadnia to stanowisko następującymi argumentami:

- każdy ustrój można obalić pod zarzutem niedoskonałości;

- stan prawny jest dla człowieka korzystniejszy dla człowieka od stanu natury (a więc nawet niesprawiedliwe prawo jest korzystniejsze od stanu samowoli);

- nie istnieje możliwość rozstrzygnięcia ewentualnego sporu pomiędzy społeczeństwem, które zorganizowało rewolucję a władzą, ponieważ nikt nie może być sędzią w swojej własnej sprawie. Nie może też rozstrzygnąć ktoś z zewnątrz słuszności którejś ze stron pozostających w konflikcie, ponieważ naruszałoby to zasadę suwerenności państwa.

Przyznanie prawa oporu spowodowałoby permanentną rewolucję.

f. co powinno zastąpić prawo do oporu?

Za to należy zagwarantować prawo wolności słowa i druku (najpoważniejsze gwarancje prawidłowego sprawowania władzy) - każdy niezadowolony może dać wyraz swojemu niezadowoleniu, a rządzący mogą się dowiedzieć jakie czynią błędy.

g. cele ludzkości

1) wypływa z rozumu teoretycznego: poznanie rzeczy samych w sobie;

2) wypływa z rozumu praktycznego: stan wiecznego pokoju - zakończyć wszelkie wojny, rozwiązać stałe armie, co będzie prowadziło do powstania państwa celów

h. państwo celów

• jest ideą doskonałej wspólnoty człowieczej;

• doprowadzi do harmonijnego połączenia idei homocentryzmu z ideą socjocentryzmu;

• zbudowanie takiego państwa jest stanem do którego zapewne można się jedynie przybliżać (raczej nie uda się osiągnąć ideału), to zobowiązuje ono do działań w celu jego urzeczywistnienia;

• to idea podnosząca duchowość człowieka na wyższy poziom rozwoju - nie pragmatyczna;

• ma zostać utworzone w wyniku podpisania traktatu o wiecznym pokoju;

• utworzenie tego państwa będzie urzeczywistnieniem imperatywu praktycznego, który głosi, że człowiek ma być traktowany jako cel sam w sobie;

• państwo to pozwoli na rozkwit prawnie zagwarantowanej wolności;

• zbędne będzie prawo pozytywne, bo niedoskonałość decyduje o tworzeniu prawa, które będzie niepotrzebne gdy każdy będzie traktować każdego jako cel sam w sobie.

i. polityka a moralność

Kant - polityka ma być zgodna z moralnością.

Ludzkość ma dążyć do utworzenia państwa celów. Traktowanie człowieka jako celu samego w sobie jest sprawą moralności, stąd celem polityki jest urzeczywistnianie imperatywu praktycznego.

j. prawo a moralność

Kant rozdzielił prawo i moralność (jako 1-wszy zrobił to wyraźnie; wcześniej były tylko próby rozdzielenia). Według Kanta prawo stanowione nie ma nic wspólnego z moralnością, ponieważ sensem prawa stanowionego jest uzgodnienie wzajemnej wolności jednostek oraz jej zagwarantowanie. Prawo pozytywne jest więc warunkiem, fundamentem moralności, stwarza warunki, okoliczności, które umożliwiają prowadzenia życia moralnego ponieważ można mówić o moralności, gdy nie ma zniewolenia, przymusu - jest wolność. W takich sytuacjach nie można mówić o moralnych wyborach. Według Kanta tylko prawo pozytywne dzięki swojemu przymusowi gwarantuje człowiekowi korzystanie z jego wolności - prawo jest, więc warunkiem moralności. Moralność wynika z obowiązku, jego poczucie jest najwyższym motywem działania.

Prawo stanowione gwarantuje każdemu jednakową wolność - poczucie bezpieczeństwa - wtedy można mówić o moralności. Moralność jest wtedy, gdy możemy mówić, że moja wolność nikogo nie dotyczy. Moralność to sfera własnej wolności człowieka. Natomiast prawo reguluje sferę między człowiekiem a człowiekiem.

1. zagadnienie wiecznego pokoju

• po stronie rozumu praktycznego - dążenie do trwałego pokoju;

• człowiek powinien być traktowany jako cel sam w sobie, a nie jako środek (nawet do celu, który byłby uznany za szczególnie wzniosły) - krytyka wojen słusznych/sprawiedliwych - nie powinna się toczyć, gdyż wtedy człowiek staje się środkiem - „Nawet Bóg nie mógłby traktować człowieka jako środka do jakiegoś celu”. Człowiek wartością najwyższą.

• Konieczność rozwiązania stałych armii w państwach i powołanie federacji pokoju- silne państwo przepojone ideą wiecznego pokoju skupiałoby wokół siebie inne państwa aż do stworzenia międzyludzkiej federacji wszystkich państw światowych.

• „Traktat o wiecznym pokoju”, tam też jego projekt.

• Między państwami wciąż stan natury.

• Stan wiecznego pokoju celem historii ludzkości;

• Najwyższym ideałem prawa.

l. imperatyw kategoryczny i imperatyw praktyczny

Imperatyw kategoryczny „tak działaj, ażeby maksyma twojej woli stała się prawem powszechnym”. Według Kanta każdy człowiek podlega regule zobowiązującej go do spełniania dobrych uczynków z poczucia obowiązku - tą regułą jest właśnie imperatyw kategoryczny. Jest to szczególna dyspozycja skłaniająca człowieka do działania z poczucia obowiązku. Warunkiem wypełnienia imperatywu kategorycznego jest przede wszystkim wolność, podporządkowanie przez człowieka strony popędowo uczuciowej nakazom rozumu oraz ograniczenie wolności innych ludzi - przez stanowione prawa pozytywnego - ze względu na zapewnienie każdemu wolności i możliwości wypełnienia owej powinności oraz likwidację trudności spowodowanych złą wolą innych.

Imperatyw kategoryczny uprawnia do wyciągnięcie wniosku, że w filozofii Kanta człowiek stanowi część ludzkości a nie rodziny.

Imperatyw praktyczny jest podstawą zasadą filozofii społecznej Kanta i brzmi: „postępuj tak byś człowieczeństwa w tej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka”. Politycznym odpowiednikiem tego postulatu jest samoistność obywateli w państwie jako współtwórców prawa oraz ich równość. Imperatyw praktyczny wyraża jedno z podstawowych założeń filozofii Kanta - Kant czyni z człowieka centrum, fundamentalny punkt odniesienia a człowieczeństwo jest wartością świętą. Nie tylko człowiek, ale każda istota rozumna nie może być nigdy przez kogokolwiek - nawet przez Boga - traktowana jedynie jako środek do nawet najbardziej wzniosłego celu.

Imperatyw praktyczny (zasada człowieczeństwa) jest jedynym ograniczeniem wolności.

60. Liberalizm prawny

• państwo pełni rolę „nocnego stróża”, gwarantem bezpieczeństwa prawnego;

• nienaruszalność własności prywatnej;

• prawo powinno w jak najmniejszym stopniu ingerować w życie jednostek. Przedstawiciele tego kierunku uważają, że prawo powinno zezwalać obywatelom niemal na wszystko, ale ostro karać naruszenie własności prywatnej. Podstawowe wartości, które ma chronić prawo to: wolność, bezpieczeństwo, własność. Podkreślano, że świat daje sobie radę bez ingerencji prawa. Państwo nie powinno, więc ingerować w sprawy społeczne i ekonomiczne. Państwo ma przede wszystkim nie szkodzić: zasada „primum non nocere”. Rząd jest złem koniecznym.

• prawo pozytywne przyznaje każdemu człowiekowi jednakową sferę wolności, godzi wolność jednostek ze sobą. Gwarancje prawne wolności stwarzają możliwość zachowań moralnych.

Koncepcja państwa - nocnego stróża

• państwo powinno w jak najmniejszym stopniu ingerować w życie jednostek, zezwalać na swobodne działanie;

• Bentham - władza państwowa powinna brać przykład z postępowania lekarza „przede wszystkim nie szkodzić”;

61. Poglądy J.S.Milla

Głosił pogląd o koniecznym zredukowaniu ingerencji państwa w życie obywateli, uważał jednak że są pewne sfery, które nie mogą być pozostawione swobodnym decyzjom jednostek:

• elementarne nauczanie (ma obowiązywać wszystkich, a program ma być opracowany przez rządzących, bo rządzący odznaczają się zawsze wyższym poziomem intelektualnym);

• elementarne wychowanie (niedouczeni i niewychowani obywatele stanowią niebezpieczeństwo);

• gdy ktoś jest niezdolny troszczyć się o swoje interesy (dzieci, chorzy psychicznie, zwierzęta, bo każda władza nawet rodzicielska może być nadużywana).

Nie można ustalić granic ingerencji państwa w życie obywateli. Nieudolność społ. Zobowiązuje rząd tylko tymczasowo. Rząd nie ogranicza się do troski o wolność i bezpieczeństwo - ingerencja państwa jest wg Milla zgodna z interesem obywateli.

62. Teoria użyteczności Benthama

• Jeremy Bentham jest twórcą utylitaryzmu. Na podstawie obserwacji Bentham doszedł do wniosku, że wszyscy ludzie podlegają przeżyciom przykrości i przyjemności. Doznania te wpływają na działania człowieka.

• Niemożliwe jest wyzwolenie się spod siły przykrości i przyjemności. Zasada utylitaryzmu Benthama pragnie przekształcić tę zależność w stan uświadomiony po to, by przy pomocy rozumu i prawa świadomie potęgować szczęście.

• Motywem wszystkich działań człowieka jest dążenie do przyjemności i unikanie przykrości.

• Zasada użyteczności to zarazem zasada najwyższego szczęścia. Wszelkie poczynania rządu i obywateli są aprobowane, jeśli potęgują szczęście. Bentham utożsamia moralne z tym, co przyjemne (bo użyteczne) a to, co sprawia przykrość jest niemoralne.

• Szczególną rolę w tej teorii pełnią przyjemności dobrobytu, z której wynika, że każdy musi mieć coś na własność (w największej sprzeczności z zasadą użyteczności - czyli zasadą najwyższego szczęścia - pozostaje wspólna własność). Dążenie do tego, aby zaspokoić własne przyjemności jest wprawdzie wyrazem egoizmu, ale urzeczywistniając własne przyjemności zarazem urzeczywistnia się zasady ogólne.

63. Szkoła historyczna

• powstała w XVIII w; von Savigny, Puchta, von Hugo;

• punktem wyjścia dla rozważań jest naród i jego duch. Człowiek stanowi część narodu;

• ważność Kościoła;

• irracjonalizm;

• szczególna rola prawników;

• negacja istnienia prawa naturalnego.

64. Krytyka teorii prawa natury

• głosząc różnicę pomiędzy poszczególnymi narodami szkoła historyczna zakwestionowała leżący u podstaw teorii prawa natury pogląd o jedności natury ludzkiej;

• duch poszczególnych narodów sprawia, że zachodzi głęboka różnica między przedstawicielami poszczególnych narodów;

• Jeśli więc nie można mówić o jedności natury ludzkiej to nie można też głosić, że istnieje prawo oparte o tak rozumianą naturę człowieka.

• Każdemu narodowi odpowiada właściwe mu prawo, mające źródło w duchu narodu, jest to prawo zwyczajowe.

• ceni wyżej prawo zwyczajowe niż prawo pozytywne.

65. Prawo najdoskonalsze

• Każdemu narodowi odpowiada właściwe mu prawo, mające źródło w duchu narodu. Jest to prawo zwyczajowe.

• wg von Savigny - prawa się nie tworzy, lecz odkrywa, wydobywa się formuły już istniejące. Rozwój prawa zachodzi ewolucyjnie i wyraża ducha danego narodu, prawo zwyczajowe rozwija się w danym narodzie podobnie jak język czy obyczaje, jest rezultatem sił działających w narodzie i takiemu prawu naród chce być posłuszny.

• Prawo pozytywne jest prawem niższego rzędu w porównaniu z prawem zwyczajowym.

• Prawu pozytywnemu powstałemu jako rezultat woli prawodawcy, jednostki podporządkowują się niechętnie.

66. Szczególna rola prawników.

• lepiej umieją wnikać w przeszłe dzieje narodu i wydobywać sens prawa zwyczajowego - potrafią lepiej poznać i interpretować;

• prawo powstaje przez zwyczaj, ale kształtowane jest przez jurysprudencję.

67. Darwinizm prawny.

• jednostka na wzór komórki żywego organizmu, zaś społeczeństwo jako ów organizm; Naczelnym pojęciem staje się społeczeństwo (nie naród - jak w szkole historycznej);

• ewolucja: jedynym prawidłowym sposobem przemian w życiu społecznym;

• determinizm: w społeczeństwie na wzór życia zwierzęcego dochodzi do głosu walka o byt;

• perfekcjonizm: świat, w tym świat kultury tworzony przez człowieka, podlega prawom rozwoju, zmierzając ku pewnej doskonałości;

• moralność to rezultat procesu przystosowawczego człowieka. Dobro moralne przedstawiciele tej szkoły utożsamiali z przeżywaniem przyjemności.

• rozwój ludzkości: przekonanie, że prowadzi on od egoizmu do altruizmu. Uznawali, że przeszkodą w tym procesie rozwojowym mogą być wstrząsy nagłe, rewolucyjne. Przebiegającej w całym świecie naturalnej ewolucji podlegają również społeczeństwa.

68. Ogólna charakterystyka państwa wojowników i państwa przemysłowego Spencera.

Herbert Spencer wyodrębnił dwa typy państwa i zarazem społeczeństwa: wojownicze i przemysłowe. Nie występują one w postaci czystej, ale zawsze jeden z tych typów przeważa. Swój pogląd Spencer uzasadnia przykładami historycznymi.

1) Wojowniczy typ społeczeństwa i państwa:

• podporządkowuje jednostkę i cały sposób organizacji życia publicznego celom wojennym; siły jednostek przeznaczone bądź do obrony państwa, bądź do wojen napastniczych;

• taki typ społeczeństwa występował w rozmaitych okresach dziejów;

• obywatele dzielą się na dwie kategorie:

* ci, którzy biorą bezpośredni udział w działaniach wojennych

* ci, którzy pełnią rolę zaplecza sił zbrojnych;

• jednostka jest zniewolona przez rządzących, bowiem musi walczyć na każde wezwanie;

• interes społeczności jest uznawany za wyższy od spraw osobistych obywateli;

• dominująca rola sił zbrojnych wyklucza demokrację;

• rządy armii prowadzą do despotyzmu politycznego, a to powoduje przeobrażenia psychiki jednostek takie jak: bierność, brak zaufania do własnej inicjatywy, apatia, przekonanie o konieczności zniewolenia.

2) Społeczeństwo i państwo przemysłowe:

• rozwija się zdaniem Spencera w czasach mu współczesnych (wcześniej tylko zapowiedzi takiego państwa);

• jego powstanie wiąże się z powstaniem przemysłu, który wyznacza szczególny sposób współdziałania ludzi w trakcie pracy - właśnie te nowe stosunki między ludźmi prowadzą do innego niż w państwie wojowniczym rozwiązania relacji między rządem a społeczeństwem;

• ten typ społeczeństwa wymaga pokoju;

• nastawione na zapewnienie spokoju wewnątrz państwa i zaspokojenie życiowych oczekiwań jednostek;

• większa wolność niż w państwie wojowniczym pozwala na urzeczywistnienie przez jednostki ich rozmaitych indywidualnych celów. Odbywa się to poprzez rozwiniętą współpracę między obywatelami;

• coraz większa staje się sfera publiczna, coraz szersza staje się działalność indywidualna jednostek;

• ludzie coraz mniej oczekują od państwa i od społeczeństwa, natomiast coraz więcej zależy od nich samych;

• zasadniczym obowiązkiem społeczeństwa staje się obrona wolności i własności poszczególnych obywateli;

• stwarza możliwość dobrobytu;

• zanika despotyczna kontrola obywateli przez rząd. Brak nacisków politycznych przyczynia się również do poczucia wolności osobistej;

• wytwarza się naturalna karność, a więc dobrowolne przestrzeganie prawa; Zmiana psychiki wyraża się w rozwoju uczuć braterstwa, bliskości - zanika mściwość i okrucieństwo;

• nastąpi równouprawnienie kobiet.

69. Dwa znaczenia pojęcia „rasa” wg Gumplowicza

Ludzie się zwalczali bo mieli poczucie przynależności do różnych ras, konflikt ras w sensie kulturowym (zagadnienie elit ad. 35)

Rasa wyższa - elita

Rasa niższa - reszta społeczeństwa

* rasa w znaczeniu antropologicznym:

• czyste rasy istniały wyłącznie w prapoczątkach istnienia ludzkości. Otóż w znanej powszechnie interpretacji Starego Testamentu zawiera się, zdaniem Gumplowicza, błąd, wynikający z błędnego przekładu. Mianowicie w akcie stworzenia Bóg powołał do istnienia nie jednego Adama, lecz kilku Adamów w rozmaitych punktach globu. Powstało, więc zarazem kilka par pierwszych prarodziców, złożonych z Adama i Ewy. Potomkowie określonej pary Adama i Ewy tworzyli czyste rasy w sensie antropologicznym. Ale tak pojęte rasy istniały stosunkowo krótko, bowiem wędrówki ludów doprowadziły do pomieszania się przedstawicieli różnych ras. Człowiek jest częścią świata przyrody i podlega jej prawom, a tam zawsze zasada mnogości; nie ma podstaw by przypuszczać, że przyroda postąpiła inaczej z człowiekiem.

* rasa w znaczeniu zjawiska z zakresu kulturowego:

• pojęcie rasy traci swój sens antropologiczny w odniesieniu do czasów późniejszych niż prapoczątki tworzenia się ludzkości;

• to zjawisko z zakresu kulturowego - rasa to grupa ludzi, która tworzy jedność społeczno - kulturową. (Rasa to wyodrębniona grupa etniczna, narodowa lub religijna, elementy duchowe decydują o jedności i zarazem o wyodrębnianiu się ras.)

70. Państwo przyszłości wg Gumplowicza

Dobrobyt + pogłebiająca się ludzka współpraca

Gumplowicz wyodrębnia państwo:

• pierwotne,

• feudalne,

• nowoczesne państwo kultury (zaczęło się rozwijać po 1789), które jest zarazem państwem przyszłości.

Brutalna walka ras w początkowych stadiach państwa - przybiera w nowoczesnym państwie kultury formę walki o idee. Stabilizacja walki ras w nowoczesnym państwie kultury ma psychologiczne uzasadnienie - rasy podporządkowane przyzwyczajają się do tego, że podlegają rządzącym (rasie panującej). Walka o idee dochodzi do głosu na płaszczyźnie kulturowej - nie ma, więc nic wspólnego z brutalną przemocą. Nowoczesne państwo kultury zapewniając łagodniejsze formy walki ras, przynosi obywatelom większy dobrobyt. Właśnie w teorii Gumplowicza należy doszukiwać się początków XX - wiecznej teorii państwa dobrobytu (doszedł do niej nie poprzez idee solidarności, lecz poprzez teorie walki ras). Nowoczesne państwo kultury jest państwem przyszłości, czyli tak naprawdę walka ras ustanie w przyszłości a na razie niższe formy rozwojowe państwa łagodzą tylko formy walki ras pozwalając jednostkom na zachowanie życia, honoru etc.

71. Petrażycki:

• reforma psychologii

• prawo a moralność

• socjalizm

• polityka prawa

• prawo intuicyjne (tak nazywał sprawiedliwość!)

• na czym polega psychologizm jego filozofii

• zagadnienie prawa natury

a. reforma psychologii

• budując filozofię prawa na początku dokonał reformy tradycyjnej psychologii, która wyodrębniała trzy rodzaje zjawisk psychicznych: rozum, uczucia, wolę. Dodał do ww. podziału czwarty rodzaj zjawisk psychicznych to znaczy emocje inaczej - impulsje.

• emocje są przeżyciami poznawczo - popędowymi o podstawowym znaczeniu w psychice człowieka;

• wyznaczają postępowanie popychając nas ku czemuś, bądź odpychając od czegoś;

• prawo jest rodzajem emocji;

• swoistość norm prawnych polega na przeżyciu, w którym odczuwamy presję psychiczną skłaniającą nas do określonego zachowania się. A więc jednym z elementów przeżycia emocjonalnego jest obowiązek (to wspólne prawu i moralności).

• w przypadku prawa nie da się sprowadzić treści przeżycia do samego obowiązku. Charakterystyczne jest dla niego także przeżywanie uprawnienia.

b. prawo a moralność

• rozdzielił wyraźnie prawo i moralność;

• głosił wyższość prawa nad moralnością, gdyż lepiej przystosowuje jednostkę do życia społecznego. Proces przystosowawczy ma źródło w 2stronnym charakterze prawa.

• Uprawnienie to przeżycie, że dane zachowanie się jest przez kogoś lub przeze mnie wymagalne, właściwy jest mu roszczeniowy charakter - moralność pozbawiona jest tej cechy. Roszczeniowość prawa powołuje do życia instytucje w państwie, które precyzują system norm prawnych.

• Motywy działania człowieka nie mają znaczenia w świetle prawa.

• Roszczeniowość prawa wymaga sądów do rozstrzygania konfliktów. Natomiast normy moralne są ogólne i nie kodyfikowane. Nie jest im właściwy przymus, ponieważ w sferze moralnej istotne znaczenie mają motywy ludzkich działań.

• Inna też jest w związku z tym struktura normy moralnej i normy prawnej - pierwsza jest imperatywna jednostronna, zaś norma prawna jest imperatywno - atrybutywna, dwustronna.

c. socjalizm

• to przyszłe stadium rozwoju ludzkości;

• zapanuje wtedy wspólna własność;

• nastąpi wtedy, gdy jednostki doskonale przystosują się do społeczności;

• zmiana świadomości doprowadzi do zmian ekonomicznych i społecznych;

• w okresie tym człowiek osiągnie wysoki poziom rozwoju moralnego i powszechnie zapanuje miłość między jednostkami;

• sformułowanie tej wizji przyszłości biorąc pod uwagę działanie prawa - ma ono charakter wychowawczy w stosunku do jednostek, bowiem wzbudza lub tłumi pobudki do pewnych działań i zaniechań. Działanie wychowawcze prawa polega na utrwalaniu i rozwijaniu cech charakteru oraz na osłabianiu innych.

• Świadomość określa byt (przeciwstawny marksistowskiemu byt określa świadomość) ideałem jest socjalizm, ale nie komunizm (!).

d. polityka prawa

• do stworzenia tej nowej dziedziny doprowadziło Petrażyckiego przekonanie o działaniu wychowawczym prawa;

• miała przede wszystkim doskonalić prawo i w ten sposób udoskonalić psychikę jednostek;

• wypełnia lukę, która powstała w wyniku odrzucenia teorii prawa natury;

• pojmuje prawo jako środek służący kształtowaniu psychiki człowieka oraz jako naukę nakreślającą cele ustawodawcze;

• nakłada ona zobowiązania do określonego działania nie tyle na ogół społeczeństwa, co na ustawodawców;

• ustanawia miarę dla oceny obowiązującego prawa pozytywnego;

• tworząc politykę prawa, Petrażycki zarazem formułuje ideę odrodzonego prawa natury pojętego jako prawo pożądane w danym czasie i miejscu. Polityka prawa określając jakie prawo powinno być, wskazuje na konieczność odwoływania się nie tyle do istoty człowieka, co do jego rozumu.

e. prawo intuicyjne (tak nazywał sprawiedliwość)

• niezależna od prawa pozytywnego;

• jest prawem indywidualnym, ale zachodzi podobieństwo przeżyć sprawiedliwości w poszczególnych grupach jednostek;

• prawem intuicyjnym są przeżycia prawne, czyli imperatywno - atrybutywne, w których nie dochodzi do głosu zewnętrzny autorytet;

- to przeżycia autonomiczne;

• stanowią kryterium oceny prawa pozytywnego;

• wyżej cenione prawo intuicyjne - jako prawo autonomiczne - od prawa pozytywnego, heteronomicznego (szczególnie prawo intuicyjne warstw wyższych pod względem intelektualnym);

• pełni rolę odpowiednika prawa natury (o zmiennej treści).

f. na czym polegał psychologizm jego filozofii

Udoskonalone prawo - pojmowane jako zjawisko psychiczne - oddziaływuje zdaniem Petrażyckiego na całość psychiki człowieka. Wierzy on w rozwój moralny ludzkości. W początkowym okresie dziejów ludzkości prawo używało brutalnych środków przymusu, ale psychika człowieka była wtedy bardziej prymitywna i prostacka. Prawo łagodziło metody oddziaływania na człowieka w miarę rozwoju moralnego ludzkości.

Przeżyciom prawa intuicyjnego jednostki są skłonne nadawać charakter bezwzględnie obowiązujący. Natomiast przeżycia prawa pozytywnego wiążą się ze świadomością ich ograniczonego obowiązywania zarówno w czasie jak i przestrzeni.

g. zagadnienie prawa natury

• idea odrodzonego prawa natury pojmowanego jako prawo pożądane w danym czasie i danym miejscu;

• tak pojęte obowiązuje ustawodawcę do wprowadzania zmian w prawie pozytywnym zgodnie z polityka prawa;

• chce odrodzić szkołę wyobraźni społecznej;

• odrzuca teorię prawa natury stworzoną w starożytności i obowiązująca nieprzerwanie do końca XIX w. - to niedoskonała poprzedniczka polityki prawa; formułowały pewne ideały, co stanowi o ich wyższości w porównaniu z pozytywizmem prawnym.

72. Stammler: (będzie omawiany na wykładzie)

• teorie prawa natury o zmiennej treści

• krytyka rozumu prawnego

• znaczenie neokantyzmu

a. Teoria prawa natury o zmiennej treści

• nazywa też prawem słusznym;

• uznanie rozumu człowieka jako prawodawcę i źródło prawa natury;

• treść prawa natury jest zmienna ze względu na zachodzące przemiany w świadomości człowieka, ale niezmienna jest forma, którą jest powinność (prawo natury zawsze określa to co powinno obowiązywać jako prawo; nie jest pojmowane jako norma postępowania, lecz jako zarys udoskonalonego systemu prawnego);

• niezmienność formy ma odniesienie do prawa pozytywnego jako materii; prawo natury należy więc pojmować (na wzór kantowskiej formy) jako niezmienną myśl słuszności, mającą zastosowanie do zmiennego i określonego treściowo prawa pozytywnego;

• musi nadawać się do powszechnego zastosowania i to zastosowanie jest warunkiem słusznego prawa (za Kantem);

• punktem wyjścia przeciwstawienie świata przyczynowości i świata celów (za Kantem);

• prawo nat. to dziedzina rozumu praktycznego, dziedzina celów realizowanych przez wolę;

• każde pr. pozytywne stara się zbliżyć ku prawu natury, czyli prawu słusznemu; pr. natury ma właśnie znaczenie jako idealny pierwowzór i wyznacznik kierunku rozwoju prawodawstwa;

• środkiem do wyszukania słusznego prawa krytyka prawnych urządzeń - prawo odpowiednie odnosi się tylko do pr. pozytywnego, nie czyni przedmiotem swej krytyki warunki ekonomiczne, gdyż te są uwarunkowane przez prawo;

• nie zmierza do negowania mocy obowiązującej ustaw państwowych: stwierdza jedynie istnienie pr. właściwego, odpowiedniego etc. oraz obowiązywanie nieodpowiedniego, lecz pozostającego i tak prawem;

• czy dane prawo jest odpowiednie - ocena każdego przepisu formułą myślową odpowiednich jednostek, do których ma być zastosowane prawo; idea wspólnoty ludzi o wolnej woli.

≠Prawo pozytywne:

• reguła przymusu;

• jego istota leży w porządku życia społecznego, czyli zew. w stosunku do czł.;

• zmusza każdego bez pytania do określonych zachowań, ale jest próbą zmuszenia do tego co słuszne;

• jest wolą wiążącą (bo wiąże wzajemnie w określony sposób liczne cele jako środki wzajemnie dla siebie), suwerenną (w odróżnieniu od arbitralnych pragnień jednostki); nienaruszalną (w sensie niezmienności i trwałości)

b. krytyka rozumu prawnego

• dokonał krytyki rozumu prawnego na wzór krytyk kantowskich; przewrót kopernikański;

• czyste formy myślenia prawnego pełnią w filozofii prawa analogiczna funkcję do roli pojęć kantowskich w świecie zjawisk przyrodniczych;

• w przeciwieństwie jednak do kantowskiej teorii poznania, krytyczne poznanie prawa jest analizą celów, którym idea prawa daje jednoczący kierunek;

• przeniesienie rozważań nad prawem do sfery rozumu teoretycznego (poprawienie Kanta w jego własnym duchu);

• spowodowało to postrzeganie prawa na podobieństwo kategorii czystego teoretycznego rozumu, czyli formy, natomiast życia gospodarczego (=współdziałanie jednostek w celu zaspakajania potrzeb, tworzy materię społeczeństwa) na podobieństwo materii poznania;

• w konsekwencji prawo pozytywne pojmowane jako forma społeczeństwa nabrało uzasadnienia transcendentalnego, które wyjaśnia jego moc przymuszająca i obowiązującą;

• prawo wyznacza strukturę społeczeństwa i całokształt życia w państwie, gdyż jeszcze przed utworzeniem się grupy powiązanej wspólnotą celów ekon. zachodzi konieczność uregulowania prawnego reguł współdziałania członków grupy;

• prawo najwyższym uniwersalnym punktem w każdym stadium życia społecznego ludzi - gdzie nie ma prawa, tam nie ma społeczeństwa.

c. znaczenie neokantyzmu

• przeniesienie zasad teorii poznania Kanta do filozofii prawa;

• prawu właściwe jest pierwszeństwo logiczne (regulacja prawna nie jest w stosunku do gospodarki czasowo wcześniejszą);

• prawo uniwersalnie ważnym elementem wszystkich zjawisk życia społecznego - to co uniwersalne, może być (za Kantem) tylko formalne; to zarazem zgodne ze wskazaniem Kanta, że człowiek jest prawodawcą otaczającego go świata, świat nie może stanowić podstawy do wydobycia z niego norm postępowania;

• przewrót w filozoficznym myśleniu: prawu przyznano wysoką rangę jako transcendentalnemu założeniu społeczeństwa;

• radykalizacja Kanta: jego etykę indywidualną przekształcił w etykę społeczną - człowiek jest celem samym w sobie, ale S. Wyprowadził ten sposób pojmowania człowieka z idei wspólnoty ludzi wolnej woli, która ujmuje ich jako cele same w sobie;

• formułuje ideał wspólnoty (Sondergemeinschaft)- społeczność wg zasad prawa słusznego, tj. każdy ma zapewniony równy współudział oparty na zasadzie szacunku→to refleks umowy społecznej Kanta ( idea filozoficzna, a nie fakt historyczny!!!);

ta idealna społeczność to transpozycja państwa celów - spełnienie ideału miłości międzyludzkiej; stosunki międzyjednostkowe układają się zgodnie z imperatywem kategorycznym: harmonia celów, wyważenie chęci jednostkowych w aspekcie wspólnoty;

• jak u Kanta dwoiste ujęcie człowieka: homo noumenon i homo phaenomenon; brak określenia między nimi stosunku (tak też K.);

• niemożliwość wypowiadania sądów koniecznie i powszechnie ważnych o istocie człowieka i niekonsekwentne wskazanie na niezmienność ludzkiej świadomości ( ta sama niekonsekwencja występuje u Kanta);

• nie uznanie istoty człowieka za źródło prawa - jest nim rozum;

• patriotyzm nie powinien przesłaniać celu wyższego, którym jest ludzkość pojęta jako wartość najwyższa i bezwarunkowy wymóg moralny.

73. Radbruch:

a. teoria 4 światów

•Radbruch opiera swoją filozofię prawa na wielopłaszczyznowej koncepcji świata. Uznaje on istnienie * świata natury,

* świata ideału,

* świata kultury i

* świata religii.

•Świat natury:

• w tym świecie problem wartości nie istnieje;

•Świat ideałów:

• istnieje jedynie w ludzkiej świadomości;

• jest światem ludzkiej tęsknoty;

• rozdarcie między naturą a nieosiągalnym ideałem;

• ideały są formą obiektywizacji pragnień człowieka, jego dążeń i konstrukcji myślowych;

• forma ideałów jest niezmienna, natomiast konkretna treść ulega zmianom w zależności od warunków historycznych, społecznych, ekonomicznych czy narodowościowych.

•Świat kultury:

• usiłuje powiązać ze sobą świat natury i świat ideału;

• do niego zalicza prawo i stawia przed nim jako tworem kulturowym zadanie realizowania idei prawa;

• jest zdążaniem do realizacji świata idei, jest rzeczywistością odniesioną do wartości i jest to rezultat ludzkiej działalności. Naszą kulturę tworzy to, co przyjęliśmy ze sfery ideału do sfery naszej woli, wiedzy i uczucia (obyczaj, prawo, moralność, sztuka, nauka i religia).

• stworzony przez człowieka;

• w życiu człowieka ideały odgrywają ważną rolę - działania człowieka kierowane są przez ideały i służą tworzeniu świata kultury, który jest wyrazem naszej niedoskonałości;

• „kultura to sfera pośrednia między pyłem ziemskim, a światem podgwiezdnym”, jest światem pełnym niepokoju, a z drugiej strony - działania;

• człowiek żyje przede wszystkim w świecie kultury pod ciśnieniem pewnych wartości (ciągły wybór miedzy wart. dodatnimi, a ujemnymi); powoduje to niezadowolenie, które jest motorem dalszej twórczości;

• w filozofii chrześcijańskiej - Bóg stworzył świat przyrody, a człowiek kontynuuje tworzenie świata poprzez kreowanie świata kultury;

•Świat religii:

• jego źródłem jest zmęczenie człowieka spowodowane sprzecznościami, które go rozdzierają (chodzi o trzy poprzednie światy); świat religii ma stanowić wytchnienie dla człowieka;

• Radbruch używa określenia „świat religii”, ale nie ma tu mowy o Bogu;

• charakteryzuje się on aprobatą dla tego, co istnieje, dla wszystkich możliwych przejawów życia; nie ma tu wartości ani ujemnych, ani dodatnich;

• nie może być porównywany z kościołem, natomiast Radbruch porównuje go z kaplicą dającą schronienie i ulgę wędrowcowi;

• w nim znajduje przezwyciężenie rozdarcie między naturą a nieosiągalnym ideałem;

• optymizm religii przezwycięża wartości ujemne, więc znikają też wartości dodatnie; nie ma więc przeciwstawienia wartości dodatniej i ujemnej, wobec czego nie ma też przeciwstawności wartości i rzeczywistości;

• religia jest ciągłym przezwyciężaniem przepaści między światem natury i światem ideału, jest elementem końcowym wszelkiego działania i myślenia.

b. relatywizm

- ignoramus, odnoszące się do możliwości poznania przez człowieka rzeczy samych w sobie, R. przeniósł do teorii wartości. [Kant- rozum, jeżeli ma pełnić funkcję poznawczą, musi swe poznanie ograniczyć do tego, co dane zmysłowo], R. - jeżeli rozum nie ma przekroczyć właściwych sobie kompetencji, musi wypowiedzieć swoje ignoramus et ignorabimus w zakresie sądów ostatecznych. Dlatego sąd o wartościach uznaje się za prawdziwy tylko w ramach określonego, najwyższego sądu na temat wartości. Radykalnie jednolity sąd wartościujący o przedmiotach jest niemożliwy, ponieważ różne sposoby myślenia mają źródło w różnorodności natury ludzkiej. Relatywizm prowadzi do aprobaty rzeczywistości społecznej, do swoistego pozytywizmu, polegającego na powstrzymaniu się przed ustalaniem w sposób bezwzględny słuszności określonej oceny czy określonego światopoglądu.

- podstawą mocy obowiązywania pozytywizmu prawnego

moc obowiązująca prawa pozytywnego może być bowiem oparta tylko na fakcie, że prawo słuszne czyli prawo natury, nie jest ani poznawalne, ani udowadnialne. Sąd o prawdziwości albo fałszu przekonań prawnych nie jest możliwy, czego ilustrację stanowi wielość obowiązujących systemów prawnych w danym czasie. Miejsce niemożliwego aktu prawdy zajmuje więc akt władzy, a niemożność ustanowienia prawa słusznego prowadzi do konieczności orzeczenia prawa pozytywnego (relatywizm przechodzi tutaj w pozytywizm).

Przyznanie więc wszystkim przekonaniom prawnym równości realizacji. Przekonania te przemawiają jednak do społeczeństwa z różną siłą, w rezultacie czego mimo fikcyjnej równości szans wszystkich przekonań w rzeczywistości odpowiada ogromna nierówność.

- myślowym założeniem demokracji, która utożsamia się z jakąś określoną koncepcją polityczną. Demokracja nie ma jednoznacznego kryterium słuszności poglądów politycznych i nie uznaje, by możliwe było stanowisko ponadpartyjne. Słuszności żadnej koncepcji nie da się dowieść i żadnej z nich nie da się rozumowo obalić, gdyż każda wymaga poszanowania. Widać w tym sprzeczność: uzasadnienie konieczności traktowania wszystkich przekonań politycznych równowartościowo, afirmacja wszystkich ustrojów i jednocześnie uznanie za najbardziej wartościową demokrację. Częściowe rozwiązanie tego dylematu zawarte jest w tym, że Radbruch uznaje demokrację nie tylko za jedną z wielu form państwa, ale i jednocześnie za wspólną podstawę wszystkich form państwowych. Według niego nawet dyktatura może być utworzona w formach demokratycznych, bo wolność rezygnacji z wolności jest zawarta w samej idei wolności.

c. składniki idei prawa

Radbruch wyodrębnia dwie rzeczywistości prawne: pierwszą, na którą składa się prawo pozytywne należące do świata kultury, drugą tzw. Wyższą rzeczywistość prawną, która stanowi część świata idei.

Idea prawa należy do tej drugiej kategorii. Charakteryzują ją to iż składające się na nią elementy są równoważne tzn. żaden nie jest ważniejszy od drugiego.

Idea prawa składa się z:

• bezpieczeństwa prawnego (wymóg stanowienia prawa)

• sprawiedliwości (wyznacznik formy prawa)

prawo natury

• celowości (wyznacznik treści prawa)

Światem przyrody rządzą reguły przyczynowości i skutku. W świecie społeczeństw istotne znaczenie mają cele. Na przestrzeni wieków ludzkości przyświecały zamiennie dwa cele:

• jednostka (tu najważniejsza jest wolność), STANOWISKO INDYWIDUALISTYCZNE

• zbiorowość (różnie pojmowano zbiorowość, np. społeczeństwo u darwinistów, naród - w szkole historycznej), STANOWISKO SUPRAINDYWIDUALISTYCZNE (poświecanie życia za ojczyznę)

Radbruch dokonał odkrycia, polegającego na wskazaniu paradoksu: mianowicie ludzkość nakłania na przemian pokolenia żyjące do indywidualizmu bądź do supraindywidualizmu, natomiast po śmierci ocenia je za pozostawione bogactwo kulturowe. Inne wartości są wskazywane pokoleniu żywemu a inne ocenia się gdy pokolenie to przeminie. Stąd postulat Radbrucha by namawiać ludzi żyjących do twórczości kulturowej.

• kultura, dzieła kulturowe TRANSPERSONALIZM - Nadrzędnym celem działań człowieka powinno być tworzenie dzieł kulturowych. Transpersonalizm łączy się ściśle z pacyfizmem, gdyż do twórczości kulturowej niezbędny jest pokój.

Relatywizm dochodzi do głosu u Radbrucha kiedy stwierdza, że jeden ze składników idei prawa, w danym miejscu i czasie, powinien zajmować najważniejsze miejsce. Po drugiej wojnie światowej i doświadczeniach z nią związanych Radbruch za taki element uznał sprawiedliwość. Sprawiedliwość to prawo natury.

• teoria prawa natury

Wg Radbrucha źródłem prawa natury jest rozum człowieka. Treść tego prawa musi ulegać zatem zmianom takim jakim ulega rozum ludzki. Prawo natury ma niezmienną formę - powinność. Prawo natury to to co powinno obowiązywać jako prawo. Radbruch głosił zatem teorię prawa natury o zmiennej treści. To co orginalne w jego koncepcji, to pogląd iż prawa natury należy poszukiwać w samym prawie pozytywnym.

Prawem natury, w jego ujęciu są te przepisy prawa pozytywnego, które mają na celu urzeczywistnienie SPRAWIEDLIWOŚCI. Zatem te przepisy, które urzeczywistniają sprawiedliwość są PRAWEM NATURY.

• transpersonalizm (będzie omawiane na wykładzie)

Pogląd Radbrucha ,mówiący że nadrzędnym celem życia społeczeństw powinna być twórczość kulturowa. Wynika to z faktu, iż pokolenia które przeminęły oceniane są za to co pozostawiły po sobie. Silne związki z pacyfizmem.

d. sprawiedliwość

74. Nietzsche:

• stosunek do demokracji

• stosunek do socjalizmu

• koncepcja nadczłowieka (to dobre)

a. stosunek do demokracji

• krytyka demokracji - ludzie nie są sobie równi, ponieważ część tworzy elitę duchową, a część masę, a w demokracji osoby przeciętne mają najwięcej do powiedzenia; ustrój demokratyczny jest więc niesprawiedliwy, gdyż nie może być zastosowana zasada równości;

• przewidywał, że pod koniec XX wieku nastąpi rozkwit demokracji, z czym nierozerwalnie związany jest rozrost biurokracji.

b. stosunek do socjalizmu

• krytyka socjalizmu - nie zgadzał się z poglądem, że dzieje należą do mas;

• krytykował socjalizm za to, że jego podstawowym założeniem jest, że masy są odpowiedzialne za tworzenie dziejów ludzkości; w myśl tego założenia masa przeciętnych, średnich jednostek odsuwa jednostki wybitne duchowo od tworzenia dziejów, co jest kompletnie przeciwstawne koncepcji nadczłowieka oraz założeniu, że ludzi różnicuje poziom rozwoju duchowego.

c. koncepcja nadczłowieka

• dzieje świata tworzone są przez jednostki wybitne (nadludzi);

• elita prowadzi życie w wymiarze kulturowym, masa w wymiarze biologicznym i społecznym;

• to jednostka, której cechą znamienną jest to, że jej życie jest wypełnione dążeniem do realizacji jakiejś idei;

• nadczłowiek troszczy się o losy świata;

• nadczłowieczeństwo nie wiąże się z żadną rasą ani narodem, a nadczłowiekiem może być każdy, zależy to od siły charakteru;

• nadczłowiek ma poczucie odpowiedzialności za siebie i innych, chce coś zrobić dla innych, dla ludzkości;

• musi hartować w sobie odwagę, ponieważ bardzo często pozostaje w opozycji do tego co powszechne, a więc jest pozytywnie nieprzystosowany; nadczłowiek interesuje się tym co być powinno i stara się to urzeczywistnić;

• znamionuje go siła duchowa, jest zwrócony ku przyszłości, ku ideałom, więc ma świadomość konieczności zaszczepiania w ludziach nowych wartości oraz wskazywania nowych horyzontów, chce przekształcić teraźniejszość;

• celem życia nadczłowieka nie jest jego szczęście, ale ideały - heroizm. Nadczłowiek jest jednostką twórczą.

Poglądy Nietzschego wywarły wpływ na kulturę i myśl Europy Zachodniej oraz Ameryki Płd. i Środkowej, gdzie powstawały systemy eklektyczne, których jednym ze składników były poglądy Nietzschego. W Europie Środkowo-Wschodniej po II wojnie światowej poglądy Nietzschego zostały skrytykowane aż do propozycji odebrania im znaczenia jako filozofii. Krytyka ta spowodowana jest dominacją w tym regionie poglądów marksistowskich oraz filozofii chrześcijańskiej. Nietzsche krytykował racjonalizm i poglądy Hegla, które aprobował Marks. Ponadto Marks twierdził, że o losach świata decydują masy, a Nietzsche, że wybitne jednostki. Nietzsche krytykował również filozofów chrześcijańskich, natomiast filozofowie chrześcijańscy zarzucili Nietzschemu, że zabił Boga, tzn. głosił pochwałę ateizmu. Jednakże jest to błędne rozumienie myśli Nietzschego, gdyż w swoich dziełach przedstawia on jedynie obraz człowieka rozpaczliwie poszukującego Boga, jednak wcale nie twierdzi, że Boga nie ma. Ponadto przewidywał, że koniec XX wieku przyniesie wzrost tendencji ateistycznych. Na Nietzschego zrzucono odpowiedzialność za niemiecki faszyzm.

Przeciwnik ruchów emancypacyjnych - jedynym motywem kierującym kobiety jest chęć dorównania mężczyznom, istnieje wieczna różnica płci spowodowanymi uwarunkowaniami biologiczno-hormonalnymi.

Krytyka racjonalizmu - w podejmowaniu rozstrzygnięć naukowych, literackich i społecznych należy się odwoływać do intuicji.

75. A. Perytriatkowicz:

• poczucie prawne

• teoria prawa natury

a. poczucie prawne

- jest uczuciem;

• zachodzi w psychice = odruchowe reagowanie na postępowanie ludzkie z punktu widzenia prawa, wynika z dokonanych przez człowieka ocen;

• ma wielkie znaczenie w funkcjonowaniu państwa - większość społeczeństwa pozostaje w zgodzie z prawem pozytywnym nie z powodu dokładnej znajomości przepisów, lecz dlatego że kieruje się poczuciem prawnym, które jest zaszczepiane przez określone środowisko;

• sprawiedliwość natomiast jest pojęciem szerszym niż poczucie prawne, bo obejmuje dziedzinę prawa, religii i innych obiektywnych zjawisk;

• łączy się ściśle z prawem pozytywnym;

• pełni taką samą rolę jaką inni myśliciele przypisują prawu natury; Prawo natury opiera się na poczuciu prawnym;

• wyróżnia się:

* poczucie prawne indywidualne:

→zależy od cech wrodzonych człowieka, osobowości, procesów wychowania, wpływają na nie czynniki wynikające z życia w danym państwie i ustroju społecznym;

→szersze przedmiotowo, bo obejmuje poczucie prawne społeczne jak i elementy znamionujące tylko danego człowieka;

* poczucie prawne społeczne:

→kształtowane jest przez elementy wspólne całemu społeczeństwu żyjącemu w danym państwie, rzutuje na obowiązek przestrzegania prawa, jest jednolite w danym społeczeństwie u większości jednostek- dochodzi więc do głosu jego intersubiektywna powszechność;

→człowiek jest istotą społeczną i dlatego jego psychice dochodzą do głosu poglądy i obyczaje określonego społeczeństwa; nawet u wybitnych indywidualności dochodzą do głosu pewne pierwiastki zaszczepione przez społeczeństwo;

b. teoria prawa natury

• lepszą nazwą prawo intuicyjne, prawo przyrodzone;

• ma zmienną treść, która zależy od warunków , miejsca i czasu, stosunków ekon., społ., polit., kultury moralnej i religijnej;

• nie wynika z istoty człowieka;

• wykazuje pewien związek z moralnością, bo wskazuje prawo, które powinno być;

• nie ma mocy obowiązującej jak pr. pozyt.;

• związek z pr. pozyt. polega na tym, że pr. nat. odgrywa rolę przy tworzeniu prawa pozyt. i ma wpływ na jego interpretację;

• sprowadzone do czynników psychicznych;

• nie można udowodnić, że istnieje obiektywnie, chyba że przyjmie się argumenty religijne;

• istnieje w świadomości jednostek w formie poczucia prawnego;

• po roku 50-tym uznał poprzednie stanowisko za błędne i powołując się na marksizm ocenił teorie prawa natury za nienaukowe.

76. Znamierowski:

• zagadnienie życzliwości powszechnej

• odmiany elit

• stosunek do demokracji

a. zagadnienie życzliwości powszechnej

• punktem wyjścia była próba pogodzenia relatywistycznego i absolutystycznego podejścia do wartości; Znamierowski zgadza się z tezą relatywizmu, że oceny, a z nimi i wartości rzeczy, są zależne od oceniającego człowieka. Formułuje jednak zastrzeżenie, że oceny nie są zależne od osobowości oceniającego. Oceny moralne pozostają w związku z życzliwością powszechną, która jest punktem odniesienia relatywizacji. Przychyla się więc ku absolutyzmowi etycznemu, gdy wskazuje, że nie ma wprawdzie wartości bezwzględnych, ale są wartości wypływające niezmiennie z uczucia życzliwości powszechnej.

• życzliwość: uczucie przychylności do 2. człowieka, wyróżniające się w odpowiadaniu radością na radość 2. człowieka, a smutkiem na jego cierpienie = empatia; życzliwość powszechna - uczucie to skierowane jest do każdego człowieka na ziemi, skłania do walki o całą ludzkość oraz do pacyfizmu;

• naczelną normą, która ją wyraża: „Każdy człowiek powinien być życzliwy powszechnie i życzliwością tą powinien się kierować w każdym swym akcie woli, już to jako pozytywnym impulsem do działania, już to jako impulsem powściągającym inne działania”.

• w każdym człowieku są przynajmniej zalążki tego uczucia, w drodze wysiłku można je w sobie rozwinąć;

• ludzie pozbawieni tego uczucia są „nierozwinięci moralnie”;

• jest naczelną normą moralną i źródłem wszelkich ocen moralnych;

• jest ona taka sama u każdego człowieka;

• dyktuje zawsze i u każdego tę samą ocenę;

• zwraca się ona ku każdej istocie żywej ( nie tylko ku człowiekowi);

• opiera się na świadomości, że człowiek jest podobny do człowieka w swoich radościach i cierpieniach - zrównuje wszystkich ludzi pragnąc dla nich tego samego;

• powszechna w tym sensie, że zwraca się ku wszelkim ludziom z osobna nie zaś w tym sensie, że żywi ją faktycznie każdy człowiek;

• jedynym uczuciem, które w swoim polu widzenia ma wszystkich ludzi i pragnie ich szczęścia;

• jej uosobieniem Istota Najwyższa;

b. odmiany elit

• Państwo prawidłowo urządzone (demokratyczne) powinno być kierowane przez elitę;

• nierówność ludzi jest ich cechą wrodzoną - jednostki różnią się między sobą siłą, w tym psychiczną, energią życiową, stopniem aktywności i uzdolnień, poziomem intelektualnym; Wynika z tego, że w każdej grupie społecznej istnieje elita - nieporozumieniem jest wiara w równość ludzi;

• Elita to zbiór ludzi wyodrębnionych z większej grupy na podstawie pewnej określonej cechy, która jest wspólna ludziom tworzącym elitę;

• ich cechą wspólną jest szacunek jaki wzbudzają w członkach innych grup;

• istnieje kilka rodzajów elit społecznych:

* elita godności,

* elita kastowa - silne poczucie wyróżnienia, starają się wykorzystać dla potrzeb pozostałych członków elity władzy, traktuje ogół społeczeństwa jako rezerwuar środków do realizacji tych celów;

* elita rycerska - silne poczucie wyróżnienia, nie traktują przynależności do elity władzy jako sprawiedliwej nagrody, lecz jako posłannictwo = misję do spełnienia, są przekonani, iż winni dbać o ogół społeczeństwa.

- godzi ustrój demokratyczny z istnieniem elity, demokracja przynosi wzajemne poszanowanie osobowości i trwały pokój między narodami.

c. stosunek do demokracji

• „Szkoła prawa. Rozważanie o państwie”;

• wykazuje trudność sprawowania rządów w takiej formie ustrojowej; prawo refleksu: wyjątkowo ten, kto sprawuje rządy kieruje się interesem i dobrem powszechnym, a nie pobudkami egoistycznymi;

• Idea ustroju demokratycznego wytyczała od wieków kierunek działań, to jednak była i wciąż jest inaczej pojmowana, a więc idea demokracji „nie jest jeszcze szczegółowym projektem architektonicznym”;

• wiąże się życzliwość powszechną (inne formy ustrojowe są pozbawione takiego ścisłego związku);

• być zwolennikiem ustroju demokratycznego, to znaczy być powodowanym życzliwością powszechną, a więc dążyć do tego, by wszyscy mieli równą moc stanowienia o prawach w państwie, i byli równi w swoich uprawnieniach;

• ustrój nigdy w pełni nie wykorzystanych możliwość;

• podkreśla znaczenie praworządności, niezbędności urządzeń liberalnych, ale jednocześnie i opiekuńczych w stosunku do obywateli;

• państwo o charakterze demokratycznym powinno być kierowane przez elitę;

• najlepszy ustrój, dający możliwości stworzenia równych warunków szczęścia każdemu człowiekowi żyjącemu w państwie.

77. Duguit:

• zasada solidarności

U podstaw życia społecznego leży obiektywna norma społeczna, która nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad solidarnośći społecznej. Norma ta obowiązuje bezwzględnie, aczkolwiek jej konkretna treść jest zmienna.

• zagadnienie prawa natury

• Kelsen:

• czysta teoria prawa

• norma podstawowa

• Sposób podejścia do prawa w Anglii a na kontynencie.

- Podstawowe cechy common-law:

1. artificial reason jako podstawa istnienia prawa:

2. dominująca pozycja sędziego,

3. tradycja i zwyczaj,

4. wspólnota społeczna - wspólnotowe wartości,

5. common law jako podstawa konstytucji.

• Prawo nie jest tylko tak czy inaczej wprowadzoną i rozumianą regułą - żeby mówić o prawie, trzeba stwierdzić społeczne oddziaływanie danej normy, rozumiane jako przekształcenie danej normy w ostateczny powód do działania. Prawo „jest” (istnieje), gdy nabiera cechy ostateczności wobec innych reguł i wartości. Ostateczność prawa jest utożsamiana z autorytetem prawa. Prawo autoratywnie określoną regułą, która ostatecznie rozwiązuje potencjalny lub faktyczny konflikt społeczny.

• Skoro prawo „staje się” dopiero z chwilą stwierdzenia jego ostateczności, jest to możliwe tylko w wypadku uznania sędziego za autorytet decydujący o pojawieniu się prawa.

• Podstawą stwierdzenia ostateczności danej reguły nie są ani fakty społeczne, ani prawne. Mają one znaczenie w orzeczeniach sądowych, ale fundamentem tych orzeczeń są zasady rozumowania o relacjach społecznych, wytworzone przez sędziów na podobieństwo dzieła sztuki i przekazywane z pokolenia na pokolenie.

• Zasady te mają odzwierciedlać fakty społeczne, obserwowane przez pryzmat tradycji i wspólnoty społecznej - mają się jednak cechować niezależnością od faktów.

• Zasady mają wybierać z faktów najbardziej istotne cechy i je przetwarzać - takich dzieł może dokonywać tylko osoba z wielkim doświadczeniem zawodowym i życiowym, społeczny autorytet → stąd sędzią zostaje się dopiero po wieloletniej praktyce prawniczej.

• Głównym źródłem dla artificial reason jest tradycja i wyrastająca z niej wspólnota społeczna.

• Tradycja to wartości, reguły zwyczajowe i pojęcia (rozumiane jako symbole danego społeczeństwa) →najbardziej istotnym pojęciem: wspólnota społeczna, które stało się samodzielnym wobec tradycji czynnikiem tworzącym common law.

• Prawo ma być powszechne, czyli odnoszące się do wszystkich jednostek i tworzone jako wyraz historycznej wspólnoty całego społeczeństwa.

• Założenie istnienia supremacy of law (obce Europie kontynentalnej). Sędziowskie stawanie się prawa uniemożliwia spisanie konstytucji.

• Artificial reason (jako część działającego prawa), twórczo odkrywany przez sędziów, jest tym, co nosi miano prawa. To nie sędziowie tworzą prawo!

• Normy prawne tworzą orzeczenia sądowe a nie prawo.

80. Poglądy Harta

• twórca analitycznej filozofii prawa;

• występuje przeciwko pojmowaniu prawa w kategoriach przymusu i nakazu, stwierdzając, że prawo to reguły, nie nakazy;

• nie neguje istnienie przymusu, ale nie uważa go za dominującą treść prawa;

• prawo składa się z reguł, czyli stałych wzorców postępowania, które są społecznie tworzone;

• pierwszeństwo oddziaływania prawa przed innymi regułami;

• System prawny musi choć w minimalnej mierze opierać się na zgodzie obywateli i liczyć na współpracę. Nawet najwybitniejszy indywidualista nie może istnieć bez współdziałania z innymi. Chęć przetrwania rodzi w znacznej mierze motyw posłuszeństwa wobec prawa.

• Odkrycie wielopłaszyznowości prawa pozytywnego; prawo pozytywne można postrzegać w sposób realistyczny, psychologiczny, komunikacyjny, argumentacyjny, formalnie i nieformalnie logiczny.

• na drodze empirycznej poszukuje wartości, które mogłyby zostać powszechnie zaakceptowane i znajduje dwie takie wartości (niezależne od czasu i miejsca, które każdy ceni): * zdrowie

* życie

• prawo i moralność to dwie odmienne sfery:

* prawo dotyczy stosunków między człowiekiem a człowiekiem

* moralność to stosunek „ja wobec siebie”;

Prawo nie powinno więc powoływać się na moralność.

• Ma zapewnić jednostkom przetrwanie fizyczne i społeczne.

• Wymóg przetrwania narzuca wymóg powstrzymania się od gwałtu. Niemożliwy do wyobrażenia jest system prawny, który zarządziłby fizyczne zniszczenie jednostek.

- przeciwnik tradycyjnej filozofii prawa natury - twórca minimalnej treści prawa natury: jego koncepcja zakłada, że każdy porządek prawny może zostać uznany za prawidłowy (legalny) tylko wtedy gdy głosi szacunek dla tych dwóch wartości (zdrowia i życia) - w ten sposób ograniczona zostaje dowolność tworzenia prawa stanowionego;

81. Charakterystyka filozofii prawa w Stanach Zjednoczonych.

Funkcjonalizm amerykański

Jest szczególnym wydaniem socjologizmu w prawoznawstwie. Postulował przejście w badaniach prawniczych od abstrakcyjnych rozważań nad konstrukcjami do konkretnej analizy społecznych skutków obowiązywania norm prawnych. Przedmiotem badania powinno być „law In action” a nie „law In books”.

Filozoficzną podstawę funkcjonalizmu stanowi pragmatyzm (od pragma - czyn), kierunek nawiązujący do angielskiego empiryzmu, którego głownym popularyzatorem był Jon Devey. Pragmatyzm odrzucał wszelkie prawdy oczywiste i zrywał z tradycyjną koncepcją prawdy jako zgodności z rzeczywistością; prawdziwość można ocenić jedynie według skutku działania. Merytoryczną podstawą funkcjonalizmu stał się sposób tworzenia prawa w Stanach Zjednoczonych - prawotwórcza rola sądów. W funkcjonalizmie zawarta jest behawioralna wizja człowieka - człowiek w kategoriach określonej przyczynowości.

Twórcą funkcjonalizmu był Oliver Wendell Holmes. Określił on prawo jako „nic innego, jak twierdzenia (przewidywania) co do tego, kiedy siła publiczna zostanie użyta przez instrument, jakim są sądy”. Celem nauki prawa jest wg Holmesa, osiągnięcie jak największego prawdopodobieństwa tych przewidywań, przy wychodzeniu od punktu widzenia złego człowieka, którego interesuje jedynie to, czy i jakie będzie orzeczenie sądu w jego sprawie. Wg Holmesa w prawoznawstwie zbędne są metody logiczno-analityczne czy historyzm.

Idealizm prawniczy - Inżynieria społeczna

Roscoe Pound - jego zdaniem ewolucja prawa zmierza do „socjalizacji”, co wyraża się m.in. w ograniczeniu korzystania z własności i dysponowania własnością, ograniczeniu swobody umów, ograniczeniu prawa do odszkodowania z kontraktów i deliktów, obiektywizacji odpowiedzialności oraz kierowaniu się w orzecznictwie interesem społecznym przy elastyczności kryteriów swobodnego uznania. Jedynym kryterium oceny zasad i instytucji prawnych jest ich skuteczność jako środków do osiągnięcia celów prawa. Cele te są zmienne i zależne od wielu czynników np. rozwoju gospodarczego, poziomu kultury politycznej. Pound starał się wskazać hierarchię celów co zbliżało go do pewnych nowoczesnych ujęć prawa natury.

Porządek prawny - sposób uporządkowania społeczeństwa zgodnie z jego ideałami stanowiącymi porządek społeczny oraz sposób utrzymywania tego porządku. Porządek prawny składa się z norm, technik prawnych oraz ideałów prawnych.

Idealizm prawniczy to nic innego jak branie pod uwagę zewnętrznych celów prawa i ideałów.

Innym przedstawicielem idealizmu prawniczego był Beniamin Nathan Cardozo, który podkreślał fakt tworzenia prawa poza organami państwowymi, w życiu społecznym, a zatem rolę obyczajów jako źródeł „żywego prawa”.

Inżynieria społeczna - to zadanie prawnika, tj. identyfikowania i wypracowywanie społecznych kompromisów godzących rozbieżne interesy w celu zapewnienia stabilizacji ładu społecznego.

Realizm prawniczy - kierunek funkcjonalizmu, który pozostawiał cele i ideały poza zasięgiem prawoznawstwa. Karl Nickerson Llewellyn definiował prawo jako „to co wyrażają funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwości - sędziowie, szeryfowie, pisarze, strażnicy więzienni i adwokaci” przeciwstawiając temu rzeczywistemu prawu to co tradycyjnie uważa się za reguły prawne. Prawo jako przeżycie wewnętrzne. Norma jako fakt współczesny. Realizm oparł się na badaniach empirycznych.

82. Prawo natury Fullera.

Fuller tworząc teorię prawa natury wyszedł od tradycji realizmu prawniczego, rozwijając ją w duchu swoistego prawa natury. Zaproponował odróżnienie formalnego i materialnego prawa natury

Formalne prawo natury (proceduralne, instytucjonalne, wewnętrzna moralność prawa) - to ogólność prawa, jego ogłaszanie, niedopuszczalność wydawania prawa z mocą wsteczną, niesprzeczność, niemożliwość wydania prawa domagającego się niemożliwości, trwałość w czasie. Wewnętrzna moralność prawa, obojętna celom materialnym jest koniecznym warunkiem istnienia porządku prawa, bez niej prawo nie istnieje - i o tyle jest ona prawem naturalnym.

Materialne prawo natury to zasada stanowiąca o celu prawa. Jej minimum Fuller określił w formie imperatywu, po podkreśleniu wagi problemu „granic skuteczności działania prawa”. „Rozszerzaj, utrzymuj i zachowuj integralność kanałów porozumiewania się, za których pośrednictwem człowiek przekazać może bliźniemu, co postrzega, odczuwa i czego pragnie”.

83. Karl Popper - człowiek w społeczeństwie (opr na podst art. Wiedza i Życie 1996)

Społeczeństwo otwarte to takie, w którym jednostka uzyskuje prawo do osobistych decyzji. Człowiek nie posiadał takiego prawa w społeczeństwie zamkniętym, czyli magicznym, plemiennym lub kolektywnym, w których plemię jest wszystkim, a jednostka niczym. Jak pojedyncza komórka w organizmie, osoba jest tam podporządkowana ogółowi. W społeczeństwie otwartym natomiast dochodzi do głosu interes człowieka właśnie jako jednostki. Pojawia się miejsce na indywidualną inicjatywę, na ludzką godność i wolność. Spełnione też może być rzucone przez Sokratesa wezwanie do wzajemnego szacunku, wsparte przekonaniem, że w życiu człowieka nie ma nic ważniejszego niż inni ludzie. A więc indywidualizm jest pierwszą cechą społeczeństwa otwartego.

Drugą jego cechą jest ruchliwość społeczna. W społeczeństwie otwartym, inaczej niż w zamkniętym, jednostka nie jest na stałe przypisana do swego miejsca, może ona poruszać się w hierarchii społecznej. W społeczeństwie otwartym wielu ludzi dąży do awansu społecznego i do zajęcia miejsca innych ludzi - pisał Popper*. Warunkiem tej ruchliwości jest sprawiedliwość oparta na równości: ludzie są równi na starcie do konkurencji i są traktowani w równy sposób - bez przywilejów, jakie może dawać urodzenie, bogactwo lub władza.

Ograniczona władza - to trzecia cecha społeczeństwa otwartego. W społeczeństwie, które respektuje swoich członków, władza musi działać na rzecz swych obywateli, a nie elit. Władza zostaje poddana kontroli obywateli. Służą temu te instytucje demokratyczne, od których zależy wolność, a z nią postęp - mówi Popper. Ale sama demokracja nie wystarcza, bo przecież systemy totalitarne też potrafiły pozyskać przynajmniej formalne poparcie większości. Toteż społeczeństwo otwarte nie może być samym tylko rządem większości, ale również musi chronić prawa mniejszości.


Karl Popper (1902-1994) - angielski filozof nauki i społeczeństwa, twórca pojęcia "społeczeństwo otwarte", które przeciwstawił totalitaryzmowi

W społeczeństwie takim władza poddana jest nie tylko kontroli społecznej, ale również kontroli rozumu. Koncepcja Poppera jest przesiąknięta ideałem racjonalizmu i wiarą w to, że rozum może dopomóc w urządzeniu i utrzymaniu społeczeństwa otwartego, gdzie każdy człowiek może się mylić, ale wspólnym wysiłkiem możemy zbliżyć się do prawdy. Służą temu dociekanie i dyskusja, których podstaw jest wolność myśli i słowa, a także wolność krytyki, bez której społeczeństwo otwarte - także demokracja - nie może w ogóle istnieć.

W sumie, Popperowską wizję społeczeństwa otwartego przenika wiara w rozum, wolność i braterstwo oraz humanitaryzm rozumiany jako wiara w człowieka i w sprawiedliwość opartą na równości.

Popper dobrze zdawał sobie sprawę, że ideał społeczeństwa otwartego nie jest łatwy. Wybierając je, ludzie tracą poczucie bezpieczeństwa co do swego statusu społecznego. Ci, którzy znajdowali się na szczycie hierarchii, naturalnie będą obawiać się otwartości i konkurencji. Jeszcze trudniej tę otwartość przyjdzie im zaakceptować, jeśli wierzyli w swą wyższość nad resztą ludzi. Dla innych zbyt trudna może okazać się konieczność stałej pracy, jaką narzuca ludziom ta koncepcja, a zatem podjęcie trudu stania się istotą rozumną, zapomnienia o niektórych przynajmniej potrzebach społecznych, pilnowania siebie i przyjęcia na siebie odpowiedzialności. Opór uprzywilejowanych i niechęć do wysiłku były głównymi przeszkodami, jakie stanęły na drodze podejmowanych w dziejach prób stworzenia społeczeństwa otwartego.

Pierwszą taką próbą była demokracja ateńska. Jej źródeł upatrywał Popper między innymi w rozwoju żeglugi i handlu. Ścisły kontakt z innymi plemionami podważa poczucie konieczności, z jakim spogląda się na instytucje plemienne; handel zaś i inicjatywa handlowa są zapewne jedną z tych nielicznych form, w których inicjatywa prywatna może umacniać się nawet w społeczeństwie plemiennym.

W swej analizie Popper pominął pewien istotny aspekt rozwoju żeglugi i handlu w przededniu demokracji ateńskiej. Była nim możliwość osadnictwa na kolonizowanych podówczas wyspach Morza Jońskiego. Ta możliwość "otwarła" Ateny w najbardziej dosłownym sensie tego słowa. Każdy obywatel, który nie był zadowolony ze swej sytuacji albo chciał polepszenia swego losu ponad możliwości, jakie miał w Atenach, mógł je opuścić i szukać szczęścia na wyspach. Mógł niejako "wypisać się" z zamkniętego społeczeństwa. To drastycznie zmieniło sytuację - zarówno oligarchii, jak i zwykłych, wolnych obywateli. Okazało się, że rządzącym są bardziej potrzebni rządzeni niż odwrotnie. "Otwarte drzwi" sprzyjały więc tolerancji, lepszemu traktowaniu prostych obywateli oraz ich udziałowi w podejmowaniu decyzji. Nic dziwnego, że w każdym zamkniętym społeczeństwie pilnie strzeże się granic, a kiedy się je otworzy, dni reżimu są zazwyczaj policzone.

Kolonizacja ma nie tylko znaczenie polityczne. Jeszcze ważniejsze są jej konsekwencje ekonomiczne. Jak słusznie zauważył Popper, otwarte społeczeństwa charakteryzuje współzawodnictwo o pozycje w strukturze społecznej. Konstrukcja ta powinna więc posiadać "wolne" miejsca; ludzie awansujący muszą się gdzieś zmieścić: osiągnąć jakąś pozycję lub zdobyć własność, która zapewni im odpowiednie miejsce w społeczeństwie. Jeżeli takich możliwości brak, konkurencja owa staje się grą o sumie zero. Każdy awans pociąga wtedy za sobą czyjś upadek. Tak właśnie bywa w przypadku przewrotu lub rewolucji: nowi wypędzają starych, zajmują ich miejsce, czasem dokonują redystrybucji pozycji i dóbr pod szyldem sprawiedliwości dziejowej lub sprawiedliwości społecznej. W ten sposób - bez wytworzenia nowych środków do podziału i nowych stanowisk do obsadzenia - nie można stworzyć społeczeństwa otwartego. Zwłaszcza że po jakimś czasie zwycięzcy boją się odwetu ze strony niedawno wypędzonych. Jeszcze bardziej nowe elity boją się naśladowców, do niedawna sojuszników, podejrzewając, że ci, dla których już zabrakło miejsca na górze, zechcą siłą zająć ich pozycje. Wtedy zaczynają kurczowo bronić swojej władzy.

Otwartość terytorialna może zmienić charakter tej gry. Liczba pozycji zwiększa się; ludzie mogą nabywać własność na kolonizowanym obszarze; można im tam nadawać stanowiska. Awansujący mogą znaleźć dla siebie miejsce bez konieczności usunięcia poprzedniej elity.

Ale sama kolonizacja nie wystarcza. Konkwistadorzy nie stworzyli społeczeństwa otwartego - ani na podbijanych ziemiach, ani w ojczystej Hiszpanii. Na Syberii były "otwarte drzwi", prowadziły jednak do śmierci z zimna, głodu i wyczerpania. W efekcie Syberia stała się największym "otwartym" więzieniem. Terytorialna ekspansja państwa, jego armii i aparatu ideologicznego nie wystarcza zatem do otwartości społecznej. Ziemie podbijane dla króla lub cara mogły jedynie prowadzić do jeszcze większego przepychu dworu albo do tyranii. By tak się nie działo, potrzebne są jeszcze inne elementy, o których też pisał Popper: indywidualizm, wolność działania, ograniczenia władzy. A przede wszystkim nieustanny wysiłek wolnych ludzi do podtrzymywania społeczeństwa otwartego. Niechęć zwykłych obywateli do trwałego wysiłku, w połączeniu z oporem oligarchii oraz ideową krytyką demokracji przez większość ówczesnych filozofów z Platonem na czele - doprowadziły w Atenach do załamania pierwszej, bardzo zresztą niedoskonałej, próby stworzenia społeczeństwa otwartego.

Dopiero wiele stuleci później indywidualna kolonizacja przyczyniła się do narodzin takiego społeczeństwa. Było to w posiadłościach brytyjskich w Ameryce Północnej, gdzie osiedlali się koloniści z Europy. Oprócz wielkich zasobów "wolnej ziemi" (opłaconej jednakże eksterminacją Indian) powodzeniu tego eksperymentu sprzyjało wiele innych czynników: przeszczepiona za ocean brytyjska tradycja wolności indywidualnej i ograniczonej władzy, a także rozliczne "czynniki wolności" obecne w samej Ameryce, czyli podporządkowanie władz umowom międzyludzkim oraz wyższemu prawu, z czasem konstytucji, a także istnienie zorganizowanego społeczeństwa, zdolnego do ujawniania i obrony interesów wielu różnych grup społecznych.

Otwartość terytorialna może co prawda sprzyjać otwartości społecznej, ale nie stwarza jej automatycznie. Na szczęście, bo gdyby tak było, to ceną wszelkiej otwartości byłyby podbój i eksterminacja - przecież dziś już nigdzie nie ma wolnej ziemi. Społeczeństwa "otwierały" też inne niż podbój sposoby zwiększenia zasobów energii. Najważniejszy był wzrost wydajności rolnictwa, który stworzył możliwość i konieczność przeniesienia wielu ludzi ze wsi do miast. Tam z kolei technologia przemysłowa po jakimś czasie umożliwiała im awans, tworząc nowe zajęcia i zawody dla nowo przybyłych, bez zagrożenia dla całej hierarchii społecznej. Wzrost wydajności pracy w przemyśle stworzył następnie nowe możliwości działania w sferze usług. Zamożność otworzyła drogę do nowych, prestiżowych stanowisk w upowszechnianej nauce, kulturze masowej, rozrywce. W ostatnich dziesięcioleciach do tamtych pól ruchliwości społecznej doszły i inne możliwości, stwarzane przez rewolucję komputerową.

Co więcej, samo otwarcie społeczeństwa może rozbudzić indywidualną inicjatywę i uruchomić drzemiące w ludziach pokłady energii gospodarczej, co wyraźnie było widać po 1989 roku, czyli po usunięciu więzów krępujących inicjatywę w krajach byłego bloku komunistycznego.

Technologia stwarzała wyłącznie możliwości, z których jedne kultury korzystały, a inne nie. W XVI i XVII wieku, gdy na zachodzie Europy wraz z powstaniem nadwyżek rolnych wielu chłopów znajdowało awans w rzemiośle i handlu, w pozostałej części naszego kontynentu, w tym także w Polsce, szlachta zabroniła chłopom - a także sobie samej - zajmowania się tymi dziedzinami, wprowadzając "drugie poddaństwo" i zamykając ich jeszcze silniej w więzach pańszczyźnianych. Kilka wieków później rewolucja przemysłowa w Związku Radzieckim dokonana pod przymusem, między innymi wskutek wywożenia chłopów bydlęcymi wagonami do fabryk, też nie sprzyjała otwartości społecznej. Zresztą cały system krępował inicjatywę indywidualną i podcinał wszelkie korzenie otwartości.

Tak więc dla powstania społeczeństwa otwartego potrzeba czegoś więcej niż "wolnej" ziemi bądź stwarzanych przez nowe technologie możliwości zwiększenia ruchliwości społecznej. I tak, jak ogień potrzebuje drewna, a życie pokarmu, istnienie społeczeństwa otwartego wymaga stałego podtrzymywania energii potrzebnej do jego egzystencji i rozwoju. Społeczeństwo otwarte nie przetrwa bez instytucji, bez prawnych ograniczeń władzy ani bez niezależności obywateli. Słowem, społeczeństwo otwarte wymaga istnienia społeczeństwa obywatelskiego. To właśnie powstanie społeczeństwa obywatelskiego poprzedzało narodziny społeczeństwa otwartego na rubieżach osiemnastowiecznej Ameryki, a później także w demokracjach Europy Zachodniej.


---