Wykład 1.

Temat: Idea nauki a socjologia. Czym jest socjologia?

Co daje nam nauka?

Norman Denzin twierdzi, że „Dzięki naukowej konceptualizacji spostrzegany świat staje się uporządkowany i zwarty, co nie byłoby dostrzegane przed konceptualizacją.”

Możemy wyróżnić cztery funkcje nauki:

1. Dostarczanie wspólnego języka pozwalającego na kumulację wiedzy i jej komunikację.

2. Wyznaczanie naukowych perspektyw, czyli sposobów widzenia określonych zjawisk,

3. Klasyfikowanie i uogólnianie empirycznego doświadczenia,

4. Budowanie teorii i jej zastosowania w praktyce.

Czym zajmuje się socjologia?

1. Socjologia jest nauką, której przedmiotem zainteresowania są społeczeństwa ludzkie. Zajmuje się, zgodnie z przyjętymi standardami metodologicznym, systematycznym opisem i wyjaśnianiem i zjawisk mających miejsce w zbiorowościach ludzkich.

2. Studia socjologiczne nie mogą się sprowadzać do rutynowego nabywania wiedzy, wymagają kształcenia wyobraźni socjologicznej, rozumianej według Charles'a Wright'a Mills'a jako umiejętność dystansowania się wobec potocznych obserwacji, rutynowych schematów interpretacyjnych, stawiania nowych pytań do starych problemów.

3. Socjologia szuka prawidłowości w zachowaniach jednostek i działaniach zbiorowych. Socjolog zakłada, że życie społeczne nie jest przypadkowym ciągiem zdarzeń, że ludzkie czynności i ich konsekwencje odznaczają się pewnymi prawidłowościami. Zadaniem socjologa jest odkrycie wzorów działań społecznych, wskazanie tego, co w nich żywiołowe, a co zorganizowane, co trwałe, a co zmienne.

Czym jest społeczeństwo?

1. W socjologii, termin “społeczeństwo” nie ma wyraźnego, jednolitego sensu teoretycznego.

2. Socjologowie w różny sposób definiują sens tego terminu. Desygnatem społeczeństwa może być; populacja, grupa społeczna, system społeczny, system podziału pracy, system instytucji, wspólnota czy też zrzeszenie.

3. W doświadczeniu jednostek społeczeństwo jest przestrzenią, w której spotyka ona innych ludzi. Realizuje swoje plany i dążenia, w której musi negocjować, konfrontować lub koordynować owe dążenia, gdy wchodzą one w konflikt z dążeniami innych ludzi.

4. Jednostka jako członek społeczeństwa ma świadomość siebie jako podmiotu decyzyjnego, jako względnie samodzielnego aktora, jako odrębnej od innych osobowości. Dlatego doświadczenie społeczeństwa jest doświadczeniem zewnętrznej wobec jednostki całości, nad którą jednostka nie ma całkowitej kontroli, ale w której uczestniczy.

5. Jednostka postrzega społeczeństwo jako zróżnicowaną przestrzeń społeczną, doświadczaną na wiele sposobów:

1. doświadczenie społeczeństwa jako “struktury kontroli i przemocy”,

2. doświadczenie społeczeństwa jako “systemu podziału pracy”

3. doświadczenie społeczeństwa jako “ systemu awansu społecznego i marginalizacji”,

4. doświadczenie społeczeństwa jako “systemu matrymonialnego i reprodukcyjnego”'

5. doświadczenie społeczeństwa jako “podmiotu działań zbiorowych i silnych identyfikacji zbiorowych.”

6. Co jest uznawane w socjologii za konstytutywne elementy społeczeństwa?

1. Większość socjologów odpowiedziałaby, że interakcje między ludźmi, a więc to, co się dzieje między ludźmi.

Specyfika interakcji społecznych polega na tym, że;

• z jednej strony, interakcje mogą być niezwykle trwałymi strukturami, podlegającymi obiektywizacji i materializacji, z drugiej strony mogą być nietrwałe, zmienne bo zależne od woli i zdolności jednostek.

• są względnie wolne od automatyzmów natury, gdyż rządzi nimi przede wszystkim kultura.

Interakcje w życiu codziennym. Sposoby doświadczania innych:

1. Kontakt osobisty; ekspresywność, oddziaływanie, kontakt w pełni rzeczywisty, jego realność tworzy rzeczywistość życia codziennego,na postrzeganie w kontakcie bezpośrednim wpływają nie tylko wzajemne zachowania ale i posiadane schematy typizujące, stereotypy - nauczyciel, kobieta, młoda,

2. Kontakt pośredni, zapośredniczony, bardziej anonimowy (poprzez media różnego rodzaju),

3. Różnice pomiędzy kontaktem bezpośrednim a pośrednim:

1. Stopień anonimowości

2. Częstość kontaktu, intensywność

3. Atrakcyjność kontaktu.

4. Rola języka jako najpowszechniejszego systemu znaków, typizujących sytuacje i kontakty miedzyludzkie.

5 cech odróżniających grupę społeczną od zbioru jednostek.

1. Między członkami grupy istnieją interakcje,

2. Członkowie grupy mają wspólny cel,

3. Istnieje grupowy zespół norm,

4. Istnieje grupowy zespół ról

5. W grupie istnieje struktura atrakcyjności międzyosobniczej.

7. Socjologia jest nauką, w której do dziś obecny jest dylemat ontologicznego dualizmu - co pierwsze, co ważniejsze - jednostka czy społeczeństwo.

8. Termin "społeczny" używany jest w odniesieniu do wszechobecności społeczeństwa, wobec faktu iż człowiek jest istotą społeczną, ponieważ żyje we wzajemnych związkach. Termin "społeczny" użyty jako przeciwieństwo "aspołecznego" lub "antyspołecznego" reprezentuje pojęcie diagnostyczne. Termin "społeczny" użyty jako symbol czynników lub sieć powstałych wskutek interakcji istot ludzkich majacych wpływ na ich zachowanie reprezentuje pojęcie analityczne.

9. Badając społeczeństwo, “ w nieunikniony sposób socjologowie organizują swoje badania wedle przyjętych uprzednio założeń. Socjologia, jaką uprawiają, jest od tych założeń uzależniona i zmienia się razem z nimi. Poszukiwanie istoty socjologii - wiedzy, czym socjologia jest - wymaga od nas wydobycia najgłębiej ukrytych założeń o człowieku i społeczeństwie. Stosowanie takich, a nie innych metod badawczych zakłada bowiem istnienie określonych założeń na temat człowieka i społeczeństwa.”

Przedmiotem zainteresowania socjologii są jednostki, grupy lub zjawiska, odniesione do systemu społecznego lub jakiekolwiek formy życia zbiorowego ludzi.

Badania socjologiczne stały się dziś powszechnie stosowanym sposobem poszerzania społecznych zasobów wiedzy. W społeczeństwach demokratycznych stały się ważnym instrumentem politycznego oddziaływania, stając się medium opinii publicznej.

Jak interpretować dynamiczny rozwój empirycznych badań socjologicznych?

Profesor Stefan Nowak pisał już w latach 70-tych XX wieku, że

„jest to świadectwo dążenia do tego, aby nasze rozumienie zjawisk społecznych i ich świadome przekształcanie oparte było na rzetelnym, naukowym poznaniu procesów społecznych i mechanizmów nimi rządzących.”

Bez względu na to, czy jest się autorem badań socjologicznych, realizatorem czy konsumentem ich wyników warto mieć wiedzę na temat metod ich prowadzenia, danych, które dostarczają oraz sposobów analizy i interpretacji uzyskiwanych wyników.

W jakich rolach możemy spotkać socjologa?

1. socjolog - konsultant i ekspert w zakresie problemów społecznych - socjolog praktyk,

2. socjolog - świadek i uczestnik procesów społecznych, co rodzi problem jego uwikłania w wartości polityczne, ideologiczne,

3. socjolog - niezależny badacz, akademik, budujący wiedzę naukową, teorię socjologiczną zorientowaną na wyjaśnienie naukowe procesów społecznych, dziejowych.

Pożytki z wiedzy socjologicznej:

Jacy byliśmy, jacy jesteśmy, jacy możemy być jako osoby i jakie są zbiorowości i grupy,.których jesteśmy członkami, które współtworzymy? - rzetelna wiedza socjologiczna o warunkach i skutkach zachodzących zjawisk i zmian społecznych jest potrzebna nie tylko politykom i reformatorom, ale nam wszystkim.

1. Samopoznanie - lepsze zrozumienie motywów i skutków własnego działania, jego ograniczeń indywidualnych i społecznych,

2. Zdolność oceny efektów programów politycznych i społecznych.

3. Świadomość różnic kulturowych, skutkująca lepszą komunikacją z innymi.

“Żyjemy w okresie potężnego nacisku na socjologów, aby stali się tłumaczami i pośrednikami między zagmatwanymi procesami społecznymi a społeczeństwem starającym się dojrzeć sens w tym, co się wokół dzieje.” (Jan Szczepański IX Zjazd Socjologiczny, 1994r)

1. Klasycy myśli socjologicznej.

1. August Comte (1798 - 1857), twórca terminu socjologia, (wcześniej mówiono o fizyce społecznej), uważał socjologię, badającą społeczeństwo, za nauke pozytywną, nie teologiczną ani metafizyczną.

2. Emil Durkheim (1858 - 1917), przedmiotem socjologii są fakty społeczne, rozumiane nie jako zachowania jednostek, lecz zewnętrzne wobec jednostki wzory działania które wywierają na nią presję.

3. Max Weber (1864-1920), przedmiotem socjologii są zbiorowe działania, metodą ich wyjaśniania jest budowa typów idealnych. Działaniami kierują wartości, które wyznaczają strukturę interakcji społecznych. Prowadził badania nad rolą wartości religijnych w rozwoju społecznym oraz nad biurokracją jako zjawiskiem racjonalizacji organizacji społecznych.

4. Georg Herbert Mead (1863 - 1931), przedmiotem socjologii są interakcje międzyludzkie bezpośrednie i ich symboliczne znaczenie. To one są fundamentem społeczeństwa i jego instytucji. Najważniejszym elementem interakcji międzyludzkiej jest jej symboliczny charakter. Symboliczność jest zakotwiczona w języku i jego warstwie znaczeniowej. Podkreślał doniosłość interakcji komunikacyjnych między ludźmi. Georg Herbert Mead (1863 - 1931), przedmiotem socjologii są interakcje międzyludzkie bezpośrednie i ich symboliczne znaczenie. To one są fundamentem społeczeństwa i jego instytucji. Najważniejszym elementem interakcji międzyludzkiej jest jej symboliczny charakter. Symboliczność jest zakotwiczona w języku i jego warstwie znaczeniowej. Doniosłość interakcji komunikacyjnych między ludźmi

Wykład 2.

Temat: Aktywność poznawcza człowieka a nauki społeczne.

Prototypem naukowej działalności badawczej jest naturalna aktywność człowieka.

Poznanie świata, w tym zjawisk społecznych, tylko po części opiera się na naszym bezpośrednim, osobistym doświadczeniu, współcześnie coraz większa jego część pochodzi z uzgodnionego społecznie zasobu wiedzy. Zasób ten może pomagać nam, ale może i przeszkadzać w próbach poznania rzeczywistości na własną rękę, jeśli zawiera stereotypy lub błędne sądy.

Najczęstsze błędy płynące z potocznego, nienaukowego poznawania rzeczywistości społecznej:

1. Powierzchowność obserwacji - potoczna, codzienna obserwacja obciążona jest często błędem, gdyż jest powierzchowna, niesystematyczna i zazwyczaj spontaniczna, tzn. nieprzygotowana przez obserwatora. Obserwujemy zazwyczaj to, co „się samo rzuca w oczy”. Nauka, natomiast, w proponowanym postępowaniu badawczym stara się, kontrolować czynniki zniekształcające obserwację. Proponuje konkretne sposoby pomiaru, które podnoszą stopień precyzji jak i możliwości ludzkich zmysłów. Poprzez np. stosowanie usystematyzowanego planu obserwacji lub urządzeń pomiarowych służących do rejestracji obserwacji na taśmie filmowej i /lub dźwiękowej.

2. Selektywność obserwacji - potoczne sądy prowadzą często do wybiórczej obserwacji, a więc nie uwzględniającej wszystkich rodzajów występujących przypadków w rzeczywistości. To prowadzi do przyjmowania nieuprawnionych założeń na jej temat. Np. trwałość uprzedzeń rasowych lub skuteczność wpływu reklam, znajdują oparcie w naszej wybiórczej obserwacji.

3. Nieuprawnione uogólnianie - szczególnie, jeśli chodzi o zjawiska życia zbiorowego. Chcąc określić preferencje edukacyjne określonej grupy, nie wystarczy zapytać o planowany wybór szkoły, przypadkowo spotkane kilka osób, lecz trzeba wybrać je z określonej grupy zgodnie z właściwymi procedurami doboru próby lub zastosować replikację, a więc kilkakrotne powtórzenie badania. Wśród socjologów utarło się powiedzenie - jeden wynik - żaden wynik.

4. Nielogiczne rozumowanie typu:

1. „wyjątek potwierdza regułę”,

2. myślenie określane jako błąd hazardzisty - np. że, zła passa zapowiada dobrą passę.

5. „Myślenie na skróty”, a więc uleganie półświadomym lub nieuświadamianym nawykom poznawczym, takim jak stereotypizacja, czy też filtrowanie podległe stereotypom lub emocjom. (wskazywał na to R.Cialdini)

6. „Ideologiczne myślenie”, a więc podporządkowywanie obserwacji z góry przyjętej tezie, z reguły normatywnej lub politycznej.

Człowieka charakteryzuje naiwny realizm w stosunku do rzeczywistości - żyjemy w przekonaniu o oczywistości form istnienia świata. Nauka często taką oczywistość podważa .

Ważnymi źródłami społecznych zasobów wiedzy, ich tworzenia i przekazu, są: tradycja, autorytety społeczne i nauka.

Współcześnie możemy wyróżnić cztery funkcje nauki:

1. Dostarczanie wspólnego języka pozwalającego na kumulację wiedzy i jej komunikację.

2. Wyznaczanie naukowych perspektyw, czyli sposobów widzenia określonych zjawisk,

3. Klasyfikowanie i uogólnianie empirycznego doświadczenia,

4. Budowanie teorii i jej zastosowania w praktyce.

Koło nauki wg E. Babbie'go

Teorie

Uogólnienia

Indukcja Dedukcja empiryczne Hipotezy

Obserwacja

Poznanie naukowe powinno być oparte na doświadczeniu empirycznym. Badacze, w postępowaniu badawczym starają się świadomie i jednoznacznie stosować prawa logiki.

Dwie uprawomocnione metody dochodzenia do wniosków w nauce to indukcja i dedukcja.

Metodologia badań społecznych to nauka: „ o stosowanych w naukach społecznych metodach badania. Jednakże zarówno słowo „badanie”, jak i „metoda badawcza” mogą być rozumiane węziej, bądź szerzej.

W rozumieniu węższym „badanie” to ten fragment ogółu czynności naukowych, ten odcinek procesu poznawczego, który polega na zbieraniu i analizie danych w toku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z rzeczywistością badaną i który zmierza do uzyskania odpowiedzi na sformułowane uprzednio pytanie czy do rozstrzygnięcia prawdziwości sformułowanej hipotezy.

Jednakże mówiąc o badaniu rzeczywistości społecznej można mieć na myśli znacznie rozleglejsze obszary czynności poznawczych: poczynając od poprawnego i jednoznacznego sformułowania założeń i pytań badawczych.

W szerszym zatem rozumieniu metodologia to nauka o poprawnych sposobach postępowania w toku całego procesu badawczego.”

Metodologia nauk społecznych jest nauką opisową i normatywną.

W historii nauki możemy prześledzić rozwój trzech głównych modeli rzeczywistości:

1. Premodernistycznego - opartego na przekonaniu, że rzeczy są takie jakimi je postrzegamy.

2. Modernistycznego - który uznaje wielość modeli konkretnego przedmiotu lub podmiotu i dopuszcza różnorodność oglądu i wniosków na temat tej samej rzeczy w różnych perspektywach (określonej dziedziny nauki, sztuki, religii).

3. Postmodernistycznego - który, przyjmuje założenie, że rzeczywiste są tylko wyobrażenia rzeczy.

Tradycje i korzenie metodologii nauk społecznych tkwią historycznie w badaniach związanych z dwoma klasycznymi paradygmatami socjologii. Najogólniej;

jeden określić można mianem pozytywistycznego - odnoszącego standardy obserwacji stosowane w naukach przyrodniczych do badań socjologicznych,

drugi - określany mianem humanistycznego, który do najważniejszych standardów badawczych zalicza - rozumienie zjawisk społecznych.

Wykład 3

Temat; Koncepcje wiedzy a cele i metody nauk społecznych.

Czym jest społeczeństwo?

Zagadnienie relacji między jednostką a społeczeństwem stanowiło ważne zagadnienie w socjologii klasycznej.

Determinizm społeczny albo wolność działającego są podstawowymi kategoriami pojęciowymi przy rekonstrukcji klasycznego rozumienia pozycji jednostki w społeczeństwie.

Kiedy historycznie socjologia oderwała się od filozofii, opierając się na kryteriach metodologii naukowej, porzucono pytania o relacje między jednostką a społeczeństwem, jako pytania filozoficzne.

Socjologia szuka prawidłowości w zachowaniach jednostek i działaniach zbiorowych.

Socjolog zakłada, że życie społeczne nie jest przypadkowym ciągiem zdarzeń, że ludzkie czynności i ich konsekwencje odznaczają się pewnymi prawidłowościami.

Zadaniem socjologa jest odkrycie wzorów działań społecznych, wskazanie tego, co w nich żywiołowe, a co zorganizowane, co trwałe, a co zmienne.

Badając społeczeństwo, “ W nieunikniony sposób socjologowie organizują swoje badania wedle przyjętych uprzednio założeń. Socjologia , jaka uprawiają, jest od tych założeń uzależniona i zmienia się razem z nimi. Poszukiwanie istoty socjologii - wiedzy, czym socjologia jest - wymaga od nas wydobycia najgłębiej ukrytych założeń o człowieku i społeczeństwie. Stosowanie takich, a nie innych metod badawczych zakłada bowiem istnienie określonych założeń na temat człowieka i społeczeństwa.”

Niektóre z ważnych założeń metodologii badań społecznych.

1. Nieuchronność subiektywności oglądu rzeczywistości społecznej.

2. Prawidłowości społeczne są zależne od woli ludzkiej, mogą zatem zostać zakwestionowane przez ludzi, odwrócone przez nich. (np. prawidłowość dziedziczenia biedy, bezrobocia, czy też dyskryminacja zawodowa kobiet).

3. Modele społecznych prawidłowości są modelami probabilistycznymi. Tzn., że wyjątki od tych prawidłowości nie zaprzeczają ich istnieniu.

4. “ Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi. (tzn. można obserwować ich realne skutki - dop. ESK) (William Thomas)

5. Fakty społeczne są zewnętrzne wobec ludzi i odnoszą się do właściwości grup, a nie do jednostek. (Emil Durkheim)

6. Nie można zrozumieć działań społecznych bez określenia ich znaczenia dla uczestników tych działań. (G.H. Mead)

Co stanowi przedmiot analizy socjologicznej?

Wszelkie zjawiska społeczno-kulturowe, ale i ekonomiczne mogą być potencjalnie przedmiotami analizy socjologicznej. Charakter socjologii nie wynika ze specyficznego ograniczenia przedmiotu jej zainteresowań . Decyduje o tym specyficzny sposób podejścia do badania każdego zjawiska, co do którego można założyć, że występują w nim wpływy czynników socjologicznych.

Przedmiotem zainteresowania socjologów społeczeństwem były i są dwa zagadnienia:

- pierwsze - to zainteresowanie społeczeństwem jako całością , obejmującego całokształt życia ludzi. Socjologia taka obejmuje studia nad porządkiem społecznym i rozwojem społecznym. (August Comte) albo badanie procesu społecznego (Franz Oppenheimer) Z tego punktu widzenia celem socjologii jest synteza, a więc odkrycie reguł i dostarczenia ogólnej i wszechstronnej interpretacji genezy, ciągłości i przeznaczenia społeczeństwa ludzkiego. Jego wielkimi przedstawicielami - klasykami byli np Emile Durkheim, Georg Simmel, Horton Cooley i Max Weber. Współcześnie są nimi; Wright Mills, Alvin Gouldner, Theodor Parsons, Francis Fukuyama.

- drugi nurt to zainteresowanie społeczeństwem jako sceną życia politycznego, społecznego, sceną rozwiązywania problemów społecznych, konfliktów i dylematów. Obejmuje on podejście diagnostyczne. Uwaga socjologów koncentruje się na specyficznych problemach dotyczących ludzi jako zbiorowości i na zachowaniu zbiorowym.

Nie możemy jednak uznać każdego studium mającego za temat zjawisko społeczne za studium socjologiczne.

Te same zjawiska można rozpatrywać z różnych punktów widzenia: mogą być one jednocześnie przedmiotem dociekań ekonomii, antropologii, filozofii, psychologii społecznej lub jeszcze innej nauki o społeczeń- stwie. Badanie socjologiczne jest badaniem specyficznym, ustalające bowiem zwią zek pomiędzy cechami lub atrybutami zorganizowanych zbiorowości ludzkich z jednej strony i zaobserwowanymi prawidłowościami ludzkiego zachowania z drugiej.

Socjolog zadaje pytania: jakie czynniki socjologiczne tu oddziaływują, jakie są ich konsekwencje?

1. Teoria socjologiczna oparta jest na fakcie, że życie, jakie dzielą ludzie zrzeszający się ze sobą, lub oddziaływujący na siebie wzajemnie, rodzi pewną klasę czynników, które funkcjonują jako determinanty postępowania człowieka.

2.Istnienieją różne klasy czynników socjologicznych:

a/ cechy zbiorowości np. spójność grupy tak jak. u E. Durkheima

b/ cechy stosunków, interakcji to, co G. Simmel nazywa formami uspołecznienia a M.Weber działaniami społecznymi.

3. Czynniki socjologiczne bywają zmiennymi ilościowymi (możemy wtedy mówić o ich intensywności) i jakościowymi ( są wtedy konstruowane przez socjologów jako ich modele, typy idealne).

Przykład prawa socjologicznego - studium o samobójstwie E. Durkheima

Prawo E. Dukheim'a o samobójstwach: Liczba samobójstw jest negatywnie skorelowana ze stopniem inegracji grup społecznych do których należy jednostka.

( liczba samobójstw jest liczbą całkowitą, a wskaźnik integracji grupowej liczbą

porządkową ) Grupa w której stopień spójności jest niższy, wykaże wyższy stopień samobójstw wśród swoich członków, niż grupa w której stopień spójności jest wyższy.

Prawo to pozostaje w mocy jedynie w następujących warunkach:

1/ system regulacyjny (instytucje, normy) oddziaływujący na grupe funkcjonuje normalnie. W pewnych okolicznościach, jeśli ten system radykalnie się zmienia,

załamuje tak jak np, w faszyzujących się Niemczech, gdy dekrety Hitlera radykalnie zmieniły status Żydów w społeczeństwie niemieckim, stopa samobójstw wśród Żydów wzrosła.

2/ Nie istnieje w grupie moralne usankcjonowanie samobójstwa.

Grupa nie może ustalić normy, popartej nieformalnymi badź formalnymi sankcjami, która wymagałaby od jej członków popełniania samobójstwa w określonych warunkach.(tak jak to było, np. w niektórych japońskich korpusach oficerskich).

Durkheimowskie prawo o samobójstwach można podać jako przykład wzorcowego prawa socjologicznego. Dotyczy one faktów społecznych, wskaźnik liczby samobójstw jest nie tylko konstrukcją statystyczną , lecz oprócz tego stanowi cechę charakterystyczną danej grupy. Jako cecha odnosi się do grupy ludzi jako kolektywu, a nie zbioru jednostek, a zatem można uznać ją za fakt społeczny. Stopień spójności grupy równieź jest cechą grupową , ponieważ też odnosi się do ludzi jako grupy. Jednakże pomi ędzy tymi dwiema cechami zachodżi zasadnicza różnica. Jedynie stopa samobójstw odnosi się do grupy, gdyż samobójstwo jako takie jest aktem indywidualnym i jako takie do grupy nie odnosi. W drugim przypadku nie tylko stopień spójności jest cechą charakterystyczną grupy, lecz sama spójność jest właściwością grupy. Jako taka jest niezbywalną cechą grupy, tkwiąc w samej naturze grupowego członkowstwa, ponieważ to właśnie, że pewna liczba ludzi jest ze sobą powiązana, odróżnia grupę od przypadkowego ich skupienia,np. tłum na ulicy wielkiego miasta. Stopa samobójstw oraz konkretny stopień spójności grupy nie wyznaczają jej istoty. Natomiast pewien stopień jej zwartości określający poziom krytyczny w tym względzie jest cechą tkwiącą w naturze każdej zbiorowości, właściwości niezbywalną - możemy go nazwać wyznacznikiem grupy w

odróżnieniu od innych jej cech - korelatów. U E. Durkheima , w jego prawie o samobójstwie stopie spójności grupy jest zmienną wyjaśnającą, tzn, że spójność jest czynnikiem, który wywiera wpływ na pewien stan, sytuację grupy. E. Durkheim pisze " W każdym momencie system moralny społeczeństwa stwarza ewentualność dobrowolnej śmierci. Dlatego też w każdym społeczeństwie istnieje zbiorowa siła o określonej energii zmuszająca ludzi do samounicestwienia.” Wpływ wywierany przez prądy egoizmu, altruizmu i anomii generowanych przez system społeczny - stabilność stopy samobójstw - jest faktem, który przywołuje na poparcie swojej tezy. Spójność grupy odnosi się do bezpośredniego faktu, że pewni ludzie trzymają się razem. Co to sprawia - wymianę uczuć i myśli, kontrolę społeczną, udział we wspólnej sprawie, identyfikację z grupą, aktywną wymianę

poglądów i ocen. Spójność grupy przejawia się w zorientowanych na grupę działaniach i to można obserwować oraz badać w inny sposób empirycznie. I w tym sensie, zdaniem socjologów, spójność grupy determinuje stopę samobójstw.

Emil Durkheim (1858 - 1917), uważał, że przedmiotem socjologii są fakty społeczne, rozumiane nie jako zachowania jednostek, lecz zewnętrzne wobec jednostki wzory działania i wywierające na nią przymus.

Emil Durkheim opisywał samobójstwo jako fakt społeczny, podległy określonym typom relacji społecznych, a nie czynnikom indywidualnym, takim jak - wiek, zaburzenia psychiczne, sytuacja osobista.

Dwa podstawowe typy relacji - więzi społecznych - według Emila Durkheim'a:

1. solidarność organiczna ( integracja społeczna - identyfikacja z grupą)

2. solidarność mechaniczna - (regulacja społeczna - podporządkowanie normom)

Cztery typy samobójstw:

1. samobójstwa egoistyczne - na skutek względnie niskiej integracji grupy jednostka czuje się wyobcowana, poziom jej autoidentyfikacji z grupą jest względnie niski (przykład: protestanci częściej popełniają samobójstwa niż katolicy, samotne osoby częściej popełniają samobójstwa niż osoby będące w związku małżeńskim),

2. samobójstwo anomiczne - wynika z braku regulacji w wyniku zmiany, stare normy nie działają, a nowych jeszcze nie ma,

3. samobójstwo altruistyczne - hiperintegracja - zbiorowe samobójstwa w sektach, kamikadze, terroryści - samobójcy, ( w sytuacji solidarności mechanicznej)

4. samobójstwo fatalistyczne, gdy jest efektem nadmiernej regulacji społecznej. (jednostka traci poczucie podmiotowości i sprawczości)

Emil Durkheim krytykowany był za to, że całkowicie pomijał czynniki indywidualne związane z samobójcą.

Wykład 4

Temat: Język nauki - instrument komunikacji i opisu świata.

Język nauki umożliwia komunikowanie się osób, które nie łączy wspólne doświadczenie. (replikacja doświadczenia - badania)

Język nauki sprawia, że staje się możliwe wspólne myślenie w nauce. (intersubiektywizacja słownika).

„Język jest systemem komunikacji składającym się z symboli oraz zbioru reguł pozwalających na tworzenie różnych kombinacji tych symboli.”

Ważną rolę w tym systemie odgrywają symbole zwane pojęciami.

Pojęcie jest konstruktem poznawczym - reprezentacją określonego obiektu lub procesu ( w naukach społecznych - społecznego, behawioralnego)

Pojęcia pozwalają na klasyfikację i uogólnianie obserwowanych zjawisk.

„Wszystkie zjawiska, występując w rzeczywistości, są jedyne w swoim rodzaju, dlatego też żadne zjawisko nie pojawia się ponownie dokładnie w ten sam sposób.”

„Pojęcia nie istnieją w rzeczywistości jako zjawiska empiryczne - są symbolami tych zjawisk, a nie samymi zjawiskami.” Są abstrakcjami wymyślonymi przez człowieka.

Zwierzę, drzewo, partia polityczna - pojęcia określające wyróżniające te obiekty spośród innych, ze względu na ich podstawowe, znaczące cechy (definicyjne desygnaty i zakres ich zbioru).

Błąd fałszywej konkretyzacji - uznanie abstrakcji za realność, zamiast za wytwór myślenia.

4 funkcje pojęć w nauce.

1. Budują wspólny język opisu i rozumienia rzeczywistości.

2. Wyznaczają perspektywy badawcze.

3. Pomagają klasyfikować obserwacje i je uogólniać.

4. Pełnią ważną rolę w budowie teorii - definiują jej treści i zakres.

Pojęcia zatem pełnią ważną rolę jako składniki wyjaśnień i przewidywań formułowanych w teoriach.

Mówiąc o języku nauk społecznych musimy myśleć jednocześnie o należących do niego pojęciach i zjawiskach, które one opisują. To zapewnia optymalizację celów badawczych, zapobiega ich artefaktualności lub zbytniej konkretyzacji.

2 perspektywy badawcze i ich pojęciowe odpowiedniki.

1. perspektywa obserwacyjna - ekstraspekcyjna.

Związana z obserwacją zewnętrzną skoncentrowana na rejestracji fizycznych lub biologicznych aspektów ludzkich zachowań, przestrzennych relacji pomiedzy ludźmi i ich środowiskiem naturalnym

Empiria obserwacji zmysłowej

2. perspektywa rozumiejąca - introspekcyjna.

Skoncentrowana na rozumieniu, co znajduje się w świadomości i psychice osób w określonych sytuacjach społecznych.

Empiria doświadczenia wewnetrznego.

Florian Zaniecki - postulat badania rzeczywistości społecznej ze współczynnikiem humanistycznym - czyli wymóg powiązania obserwowalnych elementów tej rzeczywistości z przeżyciami i postawami ludzi w niej działających.

“Podstawą rozumienia przez badacza innych ludzi jest więc jego gatunkowa współnota z nimi, ewentualnie wzmocniona wspólnota cywilizacyjno-kulturą.” Stefan Nowak.

1. Rozumienie zachowań ludzi.

2. Rozumienie przeżyć ludzi.

Podstawy rozumienia:

1. Prowadzenie obserwacji zewnętrznej.

2. Własna intropspekcja i samoobserwacja.

3. Znacząca rola wypowiedzi osób badanych jako źródła informacji o ich przeżyciach i doznaniach.

4. Badacz i badany werbalizują swoje doświadczenia w tym samym języku, tzn. że używane przez nich pojęcia, terminy znaczą dla obu to samo.

3 kategorie pojęć spotykanych w naukach społecznych:

1. Pojęcia oznaczające zjawiska czysto obserwacyjne. ( bieg )

2. Pojęcia odnoszące się do przeżyć i psychiki ludzi. (strach )

3. Pojęcia, których desygnatem są zarówno zjawiska obserwacyjne i psychiczne. ( ucieczka )

Przedmioty świata pozaludzkiego w badaniach socjologa.

Ich funkcje symboliczne i kulturowe znaczenia sprawiają, że stanowią one ważną kategorię w języku nauk społecznych.

Wykład 5

Temat: Język nauki - definiowanie pojęć.

Definicja to pewna wypowiedź określająca, jakie jest znaczenie terminu. Termin definiowany nazywamy definiendum, zwrot określający znaczenie tego terminu - definiensem.

Przykład:

„Odbierana rola społeczna (definiendum) to zespół oczekiwań, które dana osoba postrzega jako kierowane pod jej adresem (definiens)

1. Skutki niejednoznaczności terminów.

• Jeśli nie uprzytamniamy sobie treści pojęć określonych konkretnymi terminami nie możemy wyraźnie określić problematyki, która nas interesuje.

• Jeśli używamy niejasnych terminów, to nie wiemy co twierdzimy o zjawiskach, które badamy.

2. Definiowanie pojęć.

• Definiowane pojęcia powinny mieć możliwie wyraźnie i ostro określoną treść i zakres. „Znaczenie, które nadajemy terminowi, jego treść, powinna wiązać go z przedmiotem czy ogółem przedmiotów, który mamy na myśli używając tej nazwy. Przedmioty oznaczone przez daną nazwę stanowią desygnaty tej nazwy. Ogół tych przedmiotów stanowi zakres nazwy; w przypadku, kiedy nazwa oznacza jeden przedmiot, ten jedyny jej desygnat wyczerpuje całość zakresu.” Np. Rewolucja Francuska - wydarzenia społeczno-polityczne we Francji w latach 1989-1799.

• Wieloznaczność pojęć - źródłem jest język potoczny oraz wielość definicji tego samego pojęcia w ramach nauki. Definiując pojęcie - wskazujemy, którym z wielu występujących znaczeń terminu zamierzamy się posługiwać.

• Nieostrość pojęć - poważna ich wada. Jeśli pojęcie jest nieostre, mamy kłopot z określeniem jego zakresu. Np. co to znaczy być dorosłym (pełnoletni?), lub bezrobotnym (jeśli przyjmiemy, że to osoba niezatrudniona przez pracodawcę, to tym terminem obejmiemy gospodynie domowe, uczących się, itp.)

• Zmienność treści jak i zakresy pojęć. Historyczna i teoretyczna. Np. pojęcie grupy społecznej - najpierw - niewielki zespół dający wyodrębnić się przestrzennie. Potem - zespół ludzi mający poczucie wewnętrznej więzi i zewnętrznej odrębności.

• Pojęcia równoważne to takie, których treść jest różna a zakresy pokrywają się. Np. nagroda w teoriach uczenia się oznacza:

1. Zdarzenie prowadzące do zaspokojenia jakiejś istotnej potrzeby.

2. Zdarzenie podnoszące szansę powtórzenia jakiegoś sposobu zachowania się.

• Pojęcia równoznaczne lub bliskoznaczne - różne nazwy kryją taką samą lub podobną treść. Np. Klasa społeczna i warstwa społeczna.

3. Nazwy jednostkowe, czyli posiadające jeden desygnat.

Np. faszyzm, Rewolucja Październikowa.

4. Nazwy ogólne, czyli posiadające wiele desygnatów;

1. nazwy ogólne - historyczne - np. XIX-wieczni robotnicy, ponowoczesność,

2. nazwy ogólne - uniwersalne - np. język, postawa, proces uczenia się, rola społeczna,

5. Historyczne i teoretyczne aspekty różnej ogólności pojęć.

Pomiędzy pojęciami ( ich nazwami, terminami ) mogą zachodzić różnego rodzaju relacje.

1. wszystkie desygnaty terminu A są desygnatami terminu B - np. wzmocnienie pozytywne i nagroda w psychologicznej teorii uczenia się.

2. Jedna nazwa jest ogólniejsza od drugiej. Nazwa A (zbiorowość) ogólniejsza od nazwy B (społeczeństwo).

3. Zakresy nazw określających pojęcie przecinają się. Np. robotnik i człowiek o przekonaniach lewicowych, lub mieszkaniec Krakowa i młody Polak.

4. Zakresy dwóch terminów mogą się wykluczać. Np. nieletni i emeryt, lub członek małej grupy towarzyskiej i grupa towarzyska.

Ten drugi przykład pokazuje jak zakresy dwóch terminów wykluczają się ze względu na różny poziom elementarności opisywanych zjawisk. Członek małej grupy jest tu pojęciem elementarnym opisującym poziom jednostkowy, grupa towarzyska jako pojęcie odnosi się do poziom ponadjednostkowego.

Ogólność pojęć nie wiąże się z liczbą ich desygnatów, zwłaszcza jeśli chodzi o nazwy ogólne historyczne.

Chodzi raczej o typologiczną ogólność odnoszoną do zakresu pojęcia.

Można porządkować zbiór pojęć, kierując się ich typologiczna ogólnością

Definiowanie pojęć może być rozumiane na trzy sposoby.

1. Jako określenie treści pełnej pojęcia - wskazanie zbioru wszystkich cech przysługujących desygnatom danej nazwy.

2. Jako określenie treści charakterystycznej danej nazwy, tj. takich, które posiadają tylko jej desygnaty.

3. Jako określenie treści konstytutywnej, tj. takich cech, które stanowią minimum definicyjne, warunek konieczny i wystarczający, by przedmiot był desygnatem definiowanego pojęcia.

Wykład 6

Temat: Definiowanie pojęć.

Słownik języka nauki, w tym nauk społecznych można określić jako zbiór uporządkowanych par; terminów i przyporządkowanych im denotacji.

Język naukowy jest przyporządkowany każdej dziedzinie badań.

„Nauka bierze swój początek od stworzenia pojęć opisujących świat empiryczny i rozwija sie, łącząc te pojęcia w system empiryczny „

Aby pojęcia mogły skutecznie pełnić swoje funkcje w języku nauki muszą być jednoznaczne, ostre i akceptowane przez środowisko naukowców.

Dochodzi się do tego stanu poprzez definiowanie pojęć i ich dyskusję.

Mamy dwa podstawowe rodzaje definicji: pojęciowe i operacyjne.

1. Definicje pojęciowe - opisują pojęcia za pomocą terminów pierwotnych i pochodnych.

1. Terminy pierwotne - są określone i jasne, np. kolor, dźwięk, zapach, smak. „naukowcy i laicy zgadzają sie co do ich znaczenia, które zazwyczaj jest uzmysławiane dzięki wyraźnym przykładom empirycznym.” Przykładem może być przysłowiowe powiedzenie „koń, jaki jest każdy widzi.”

2. Terminy pochodne - to, takie terminy, które możemy zdefiniować za pomocą terminów pierwotnych. Jeśli za terminy pierwotne, tzn. takie co do których znaczenia istnieje zgoda uznamy terminy; matka, ojciec, dziecko, dziadek, babcia, możemy zdefiniować pojecie rodziny wielopokoleniowej. Terminy pochodne są wygodne w stosowaniu w porównaniu w z terminami pierwotnymi.

Definicje pojęciowe nie są ani prawdziwe ani fałszywe.

Możemy dyskutować ich zrozumiałość i użyteczność, ale nie prawdziwość. Mogą być bardziej lub mniej użyteczne z punktu widzenia komunikowania się naukowców i laików, lub rozwoju dziedziny badań oraz teorii społecznych.

4 podstawowe własności definicji pojęciowych:

1. definicja musi wskazywać na unikatowe własności dotyczące tego, co jest definiowane. Musi obejmować wszystkie przypadki, których dotyczy i wyłączać te przypadki, których nie dotyczy.

2. Definicja nie powinna mieć kołowego charakteru. Tzn. definiens nie może zawierać żadnego elementu definiendum. Nie możemy definiować terminu „biurokracja” poprzez użycie terminu „biurokratyczna” organizacja.

3. Definicja powinna być formułowana w sposób twierdzący. To wymóg zawarcia w definicji cech unikatowych definiowanego pojęcia.

4. Definicja powinna zawierać jednoznaczne i ostre terminy, co do których znaczenia istnieje powszechna zgoda. Nie powinna np. zawierać np. terminu konserwatywny, lub liberalny jako terminów bardzo różnie rozumianych przez ludzi i z tego powodu nie mogących stać się elementami definicji.

2. Definicje operacyjne - opisują głównie procedury i działania, za pomocą których badacze mogą empirycznie zaobserwować zjawisko opisywane przez pojęcie.

Definicje operacyjne są niezbędne, gdy zjawiska nie można bezpośrednio obserwować.

Definicje operacyjne ustalają zbiór procedur (np. skala inteligencji), dzięki którym badacz może sam ustalić przejawy zjawiska opisywanego przez dane pojęcie.

Idea definicji operacyjnych opiera się na zasadzie, że znaczenie każdego pojęcia naukowego powinno być dostępne obserwacji za pomocą procedur sprawdzających określone kryteria stosowania tego pojęcia. Np.;

„pojęcie długości zostaje zatem ustalone wtedy, kiedy zostaną określone operacje, za pomocą których będziemy mierzyli długość, tj. pojęcie długości oznacza tylko tyle i nic więcej, ile zbiór operacji za pomocą których długość jest ustalana. Ogólnie, przez dane pojęcie nie rozumiemy nic więcej jak tylko zbiór operacji; pojecie jest tożsame z odpowiadającym mu zbiorem operacji.”

W definicji operacyjnej długości ważne jest określenie instrumentu - np. linijki, która określa odległość między dwoma punktami, a w definicji inteligencji określenie testu inteligencji jako narzędzia pomiaru zdolności rozumowania.

Długość jest odczytanym wynikiem na linijce, inteligencja jest wynikiem uzyskanym w teście inteligencji.

Definicje operacyjne umożliwiają badaczom społecznym przejście z poziomu pojęciowo-teoretycznego na poziom empiryczno-obserwacyjny.

Przykłady definicji pojęciowych:

Robert Ward -modernizacja ekonomiczna i jej 10 cech: najważniejsze to - zastosowanie technologii opracowanych naukowo, masowe wykorzystywanie źródeł energii, wysoka specjalizacja pracy, współzależność różnych rynków, duże nakłady finansowe, koncentracja decyzji ekonomicznych, wzrost dobrobytu.

Samuel Huntington - modernizacja polityczna i jej 3 cechy: zastępowanie tradycyjnych autorytetów społecznych przez polityczną, świecką władzę w skali ogólnonarodowej, rozwój nowych politycznych funkcji; prawnych, wojskowych, administracyjnych sprawowanych przez administrację oraz rozwój nowych instytucji politycznych, takich jak partie polityczne, grupy interesu, wzrost partycypacji społecznej.

Alex Inkeles i David Smith - pojęcie „człowiek nowoczesny”. Definicja określa 24 cechy myślenia i odczuwania ludzi, które autorzy uznali za nowoczesne. Nowoczesność jednostki jest traktowana jako proces zmiany przez nią sposobów postrzegania i oceniania rzeczywistości. Jest określana jako sposób funkcjonowania jednostki, charakteryzowany przez owe cechy.

Wymienieni autorzy proponują dookreślenie znaczenia pojęcia „człowiek nowoczesny” jako pojęcia użytecznego dla zrozumienia procesów i czynników, które czynią ludzi nowoczesnymi.

Zakładając, że żadna pojedyncza cecha nie jest w stanie adekwatnie określić treści tego pojęcia proponują aż 24 elementowy ich zbiór, określający istotne wymiary jednostkowej nowoczesności.

Ich definicja buduje pojęcie syndromatyczne, gdyż zakładają związki pomiędzy wymiarami jednostkowej nowoczesności.

Cechy jednostkowej „nowoczesności”;

Otwartość na nowe doświadczenie, gotowość świadomej akceptacji zmiany społecznej, posiadanie opinii na różnorodne tematy, aktywne zbieranie informacji, aktywna orientacja czasowa, skuteczność, planowanie, umiejętność kalkulacji i zaufanie, wysoka ocena umiejętności technicznych, aspiracje oświatowe i zawodowe, świadomość praw człowieka, rozumienie procesów ekonomicznych, partykularyzm, optymizm, konsumeryzm.

Termin „ nowoczesny” dotyczy wielu zjawisk i obarczony jest wielością znaczeń. Ponadto stosuje sie go nie tylko w odniesieniu do jednostek i konkretnych przedmiotów (strój), ale i grup społecznych, struktur (system gospodarczy) oraz określonych instytucji. Wydaje się być katalogiem najróżniejszych rzeczy a nie pojęciem.

Definiowanie pojęcia „nowoczesności” polega na określeniu syndromu cech nowoczesności, który dostępny jest naszemu badaniu na szczeblu instytucji jak i zbiorowości.

Rozumienie i badanie nowoczesności w kategoriach instytucjonalnych zdecydowanie częstsze niż jej ujęcie z perspektywy jednostki. Według Alexa Inkeklesa David'a N. Smith'a jest to stosunek 20:1

Przykład definicji pojęciowo-operacyjnej pojęcia alienacja

Zobaczmy, jak to wygląda definicja pojęciowo-operacyjna, na przykładzie złożonego i abstrakcyjnego pojęcia „alienacji”.

Melvin Seeman, w latach 70-tych, pisał, że w literaturze pojęcie alienacji sygnalizuje ważne konsekwencje społeczne i jednostkowe, lecz definiuje je w sposób wieloraki, często niejednoznaczny i niedookreślony, jako np. „rozerwanie na kawałki tego, co kiedyś było połączone, pęknięcie litej formy, w której wartości, zachowania i oczekiwania zostały kiedyś odlane w jednolitej formie.”

Zjawisko zaiste dość tajemnicze, budzące różne zapewne skojarzenia i nieporozumienia.

Melvin Seeman zdefiniował alienację jako zjawisko wieloaspektowego wyobcowania jednostki. Wyodrębnił na podstawie istniejących znaczeń terminu alienacja pięć jej cech podstawowych; bezsilność (poczucie braku wpływu na zdarzenia), bezsensowność (poczucie braku zdolności do rozumienia zdarzeń), brak /odrzucenie norm (np.oszukiwanie jako niezbędne dla osiągnięcia celu), izolację (uczucie osamotnienia, z powodu odrzucenia społecznie aprobowanych celów) oraz samoodrzucenie (odrzucenie społecznie akceptowanego obrazu „ja”), określając dla każdej nich definicję pojęciową.

Następnie przyporządkował im definicje operacyjne, poprzez zbudowanie określonych pytań wskaźnikowych.

Określone odpowiedzi na te pytania definiowały empiryczne znaczenie każdej z cech alienacji. I tak na poziomie teorii, pojęcie alienacji zbudowane jest z pięciu pojęć składowych i można je rozumieć jako proces w wyniku którego jednostka odczuwa wieloaspektowe wyobcowanie, deklarując własną bezsilność, poczucie bezsensowności działań, braku norm społecznych, izolację i samoodrzucenie .

Alienacja (według m. Melvin'a Seeman'a)

Zjawisko wieloaspektowego wyobcowania jednostki, będące efektem doświadczania przez nią bezsilności, bezsensu, izolacji i odrzucania własnego społecznego wizerunku oraz norm społecznych.

I etap. Konceptualizacja - definicje pojęciowe

Pojęcia składowe definicji pojęcia alienacji

i ich definicje pojęciowe

Bezsilność Bezsensowność Brak norm Izolacja Samoodrzucenie

przekonanie, spostrzegany przekonanie uczucie separacji odrzucenie

że zachowanie brak zdolności że nie wynikające z społecznie

nie wpływa do rozumienia akceptowane odrzucenia definiowanego wyniki decyzji lub społecznie aprobowanych obrazu “ja”

decyzji zdarzeń zachowanie społecznie

jest niezbędne celów

II etap. Operacjonalizacja - definicje operacyjne

Zbiór pytań w kwestionariuszu odniesionych do definicji pojęciowej bezsilności.

Przykład pytania - operacjonalizującego definicję pojęciową bezsilności :

Przypuśćmy, że na twoim osiedlu władze lokalne mają zamiar

wprowadzić przepis, który uważasz za szkodliwy. Co mógłbyś/mogłabyś

zrobić?

Przykład wskaźnikowej odpowiedzi na powyższe pytanie:

Nic nie mogę zrobić.

Jak widzimy możliwe jest przejście z poziomu pojęciowego do poziomu obserwacyjnego, poziomu badań empirycznych, dzięki temu, że każdej z wymienionych definicji pojęciowych odnoszących się do pojęć składowych alienacji, przyporządkowana została definicja operacyjna w postaci zbioru pytań w kwestionariuszu i wskaźnikowych odpowiedzi. Ten sposób operacjonalizacji pojęcia alienacji stwarza możliwość pomiaru zaawansowania bądź intensywności tego zjawiska. Osoba, która udzieli odpowiedzi - wskaźników na nasze pytania operacjonalizujące wszystkie pięć cech alienacji będziemy mogli uznać za osobę silniej wyalienowaną niż osoba, która takich odpowiedzi udzieli w stosunku do, załóżmy jednej cechy. Pozwala to również badać dynamikę w czasie zjawiska alienacji, traktując je jako proces, a więc zjawisko zmienne w czasie.

Wykład 7

Temat: Rozumienie w naukach społecznych.

Jak możliwe jest rozumienie ? Jakie warunki są konieczne do rozumienia społecznych zachowań ludzi?

Można wskazać wiele filozoficznych interpretacji rozumienia, a więc odpowiedzi na pytanie „co to znaczy rozumieć?”

Odpowiedzi przynoszą wiele wyjaśnień fenomenu jakim jest rozumienie drugiego człowieka, jego zachowań. Dotyczą one nie tylko życia potocznego, wiele z nich okazało się ważkich w metodologicznym dyskursie na temat nauki oraz relacji między naukami przyrodniczymi i humanistycznymi.

Pojęcie „rozumienia” może mieć różny zakres.

Węższy, odnosi je do poznania drugiego człowieka i dotyczy zachowań ludzkich jako szczególnego przedmiotu poznania (A. Schutz)

Szerszy, łączy je z rozumieniem świata otaczającego człowieka oraz sposobem jego doświadczania.(W.Dilthey, E.Husserl)

Najszerszy, gdy rozumienie obejmuje każdy byt występujący w świecie. Nie tylko zachowania człowieka, nie tylko otaczające go środowisko, ale również świat zobiektywizowany w naukach przyrodniczych. Uprawianie nauki staje się jednym ze sposobów życia, jednym ze sposobów rozumienia. (M.Heidegger, H.Gadamer)

Pytanie o to „czym jest rozumienie ?” nabrało znaczenia w naukach społecznych w okresie rozwoju nowożytnych nauk przyrodniczych, które definiując na nowo pojęcie przyrody, zmieniły postrzeganie jej relacji z człowiekiem. Zaczęła dominować kartezjańska struktura przekonań; w ramach której postrzeganie siebie rozumiano jako postrzeganie wewnętrzne (introspekcja jako forma czystej świadomości, subiektywności), natomiast postrzeganie rzeczy („obiektywna” przyroda) jako postrzeganie zewnętrzne (obserwacja). Zrodziło się pytanie: na jakiej zasadzie zatem rozumiemy innych ludzi? Czy na takiej samej zasadzie jak rozumiemy przyrodę, gdyż są oni wobec nas „zewnętrzni”? .

Przyjęte założenia ( uznawane za oczywiste, aksjomatyczne, nie poddawane refleksji) wyznaczały sens pytań i ograniczały pulę możliwych odpowiedzi.

Z tego względu odpowiedzi udzielane w tradycji neopozytywizmu różnią się od tych, formułowanych w tradycji fenomenologiczno-hermeneutycznej.

Źródłem problemu rozumienia w nauce jest stary dyskurs dwóch tradycji wywodzących się - jedna od Arystotelesa, a druga od Galileusza wyżej wspomnianego Kartezjusza.

Tradycja arystotelowska (starożytna) opierała się na wyjaśnieniach teologicznych, a więc wyjaśnić znaczyło uczynić zrozumiałym przez wskazanie celu.

Złożona struktura przyczynowości: 4 rodzaje przyczyny; sprawcza (czynnik przekształcający), materialna (stan wyjściowy), formalna (projekt nowej formy), celowa (celowość, funkcja zajścia skutku, zmiany))

Podczas gdy Galileusz (tradycja nowożytna - XVI-XVII w.) odwoływał się do wyjaśnień przyczynowych, opartych na kategoriach wyjaśniająco-mechanistycznych (idea ścisłej i uniwersalnej przyczynowości). Dominacja arystotelowskiej przyczyny sprawczej w rozumieniu zajścia pewnego skutku.

Z tej tradycji wywodzi się rozległy nurt nowoczesnego pozytywizmu naukowego (Weizsacker), który zakłada:

1. monizm metodologiczny, czyli jedność metody naukowej,

2. fizykalizm, czyli wskazanie na nauki ścisłe jako ideał nauki,

3. przyczynowość jako procedurę wyjaśniającą, polegająca na tworzeniu praw ogólnych porządkujących pojedyncze zdarzenia.

Z takimi założeniami podjęło szybko dyskusję szerokie grono antypozytywistów. Od tych z przełomu XIX i XX wieku - Dilthey, Weber, po lata 40-te -Popper, Hempel, i lata późniejsze - Wittgenstein i inni niemieccy filozofowie analityczni.

.

Środowiska antypozytywistyczne zwracają uwagę, że „związki między zjawiskami badanymi przez nauki humanistyczne i społeczne są w swej istocie odmienne od tych, które badają nauki przyrodnicze, niezależnie od tego , czy zasadę przyczynowości w naukach przyrodniczych rozumiemy w węższym czy szerszym sensie. Podstawowa różnica polega na tym, że w sferze społecznej związki między faktami nie są nigdy tylko związkami empirycznymi, ale też związkami sensu.”

Metody i granice rozumienia

1. Rozumienie jako psychologiczne wczucie się w obserwowane zachowania innych ludzi - empatia.

2. Rozumienie jako operacja umysłowa (internalizacja i generalizacja obserwowanych faktów), opierająca się na zastosowaniu własnego doświadczenia do obserwowanego zachowania. Taki zakres pojęcia rozumienie powoduje jego ograniczoną użyteczność w nauce. Może ono być pomocne w badaniu wstepnym, budowie hipotez do sprawdzenia.

3. Rozumienie jako docieranie do psychologicznych, “introspekcyjnych” aspektów ludzkich zachowań, tak uważał S. Nowak. Te stany mogą być niezależnymi czynnikami wyjaśnającymi zachowania

4. Rozumienie jako uchwycenie sensu zachowania (Dilthey'owskie elementarne rozumienie) jest wstępnym warunkiem głębszego rozumienia motywów jednostki. Rozumienie nie jest zatem tylko operacją lub narzedziem poznania ale wstepnym warunkiem badań w naukach społecznych. “żeby nie rozumieć, trzeba wiele rozumieć”

1. sytuacja i motyw.

2. Motyw i intencja.

3. Intencja i działanie.

4. Zachowanie i jego rezultat.

Konkluzja:

Rozumienia nie da się zredukować do wczucia, inaczej empatii, czyli przyporządkowania obserwowanemu działaniu pewnych psychologicznych stanów.

Rozumienia jako procedury poznawczej w naukach społecznych nie da się zestandaryzować.

Obserwowane zachowanie, które chcemy zrozumieć jest złożona całością, której wszystkie składowe (motywy, intencje, rezultaty) wyznaczają jego sens.

Nie możemy też odwołać się do istnienia stałych wzorów kultury. Ich poznanie polega bowiem na ich rozumieniu. Mamy do czynienia zatem z występowaniem koła hermeneutycznego.

Peter Winch (Rozumienie społeczeństwa pierwotnego. W The idea of a social science.)

Na przykładzie stosunku do magii w afrykańskim plemieniu Azande pokazuje jak trudno jest zrozumieć nam zachowania i przekonania, których nie podzielamy w naszej rodzimej kulturze. Antropolog badający Azande stara się uczynić jego wierzenia i praktyki zrozumiałymi dla siebie i swoich czytelników. Będzie przedstawiał taki ich opis który będzie spełniał kryteria racjonalności obecne w kulturze do której on sam należy i w której na pojęcie racjonalności duży wpływ wywarły osiągnięcia nauki i ich metody.

Evans-Pritchard - naukowe podejście jest funkcją naszej kultury, tak jak magiczne podejście dzikiego jest funkcją jego kultury.

Wykład 8

Temat: Rozumienie w naukach społecznych jako domena socjologii humanistycznej.

Stefan Nowak pisał, że rozumienie, o które chodzi humaniście jest dość specjalnego rodzaju. „Polega ono bowiem na uprzytomnieniu sobie przez badacza przeżyć ludzi przezeń badanych, gdyż to one właśnie nadają sens, odpowiednie znaczenie temu, co obserwowalne - czynią to „zrozumiałym” dla badacza w sposób podobny, jak zrozumiałe jest dlań to, co on sam myśli i robi.”

Klasycy socjologii humanistycznej; Znaniecki, Weber i Ossowski postulują, by pojmować rzeczywistość społeczną jako sekwencję obserwowalnych sytuacji i zdarzeń, które należy „rozumieć” w kontekście znaczeń nadawanych im przez uczestniczących w nich ludzi, ich przeżyć, postaw.

Florian Znaniecki pisał; „ podstawowym materiałem empirycznym dotyczącym jakiegoś ludzkiego działania jest doświadczenie samej osoby działającej, uzupełnione doświadczeniem tych, którzy reagują na jej działanie., powtarzają je lub w nim uczestniczą. Akt wygłoszenia zdania, napisanie poematu, zrobienia podkowy, zdeponowania pieniedzy, oświadczenia sie dziewczynie, wyboru urzędnika, dopełnienia obrzędu religijnego jako fakt empiryczny jest tym, czym jest on w doświadczeniu mówiącego i jego słuchaczy, poety i jego czytelników, kowala i właściciela konia, depozytariusza i bankiera, oświadczającego się młodzieńca i słuchającej dziewczyny, osób głosujących i wybieranego urzędnika, , osób wierzących dopełniających obrzędu religijnego. Naukowiec, który chce studiować owe działania w sposób indukcyjny, musi brać je tak, jak istnieją one w ludzkim doświadczeniu tych , którzy działają, i tych którzy na te działania reagują, są to dane empiryczne na tyle i dlatego, iż są one doświadczeniem działających W innym miejscu pisałem, iż dane takie posiadaja dla badacza współczynnik humanistyczny.”

Max Weber swoją „socjologię rozumiejącą definiował w nastepujący sposób; „Socjologią (w takim sensie, w jakim tu sie pojmuje to wieloznaczne słowo) winna nazywać się nauka, która zmierza do wyraźnego zrozumienia działania społecznego i tym samym do przyczynowego wyjaśnienia tego działania w jego przebiegu i skutkach.”

Stanisław Ossowski akcentował rozumiejącą perspektywę w naukach społecznych; „ Zjawiska, procesy i rzeczy, którymi zajmują się nauki społeczne, stanowią przedmiot tych nauk wyłącznie jako korelaty zjawisk świadomości.[…] Żadna instytucja społeczna (małżeństwo, sad, kościół, państwo, szkoła, teatr), żadna grupa społeczna - jeśli tym terminem nie obejmujemy przestrzennego skupienia ciał ludzkich - żaden proces społeczny nie da się określić bez odwołania się explicite lub implicite do zjawisk świadomości.”

Wróćmy jeszcze raz do klasyka socjologii humanistycznej i jej polskiego przedstawiciela Floriana Znanieckiego, który mówi o „[….] zależności człowieka jako działajacego, poznajacego i doswiadczającego podmiotu od przeszłości kulturalnej i kulturalnego otoczenia. Zależność ta nie zmniejsza się, lecz zwieksza się z każdym krokiem naprzód w postepie umysłowym. Liczne tysiące lat życia kulturalnego nagromadziły tak olbrzymią masę przyzwyczajeń i tradycji, że człowiek dzisiejszy jest zupełnie niezdolny do poznawania, a nawet postrzegania świata inaczej niz przez pryzmat kultury.”

Jerzy Szacki tak pisze o kulturalistycznej metodologii Znanieckiego :

„ proces ujednoznaczniania swiata, urealniania go poprzez wyposażanie go w znaczenia, nie jest zatem w żadnym razie szeregiem arbitralnych aktów jednostek. ….Cokolwiek zostaje wynalezione, staje sie częścią kultury rozpoczynając swą historyczną egzystencję. Jesli nawet w danej chwili nie aktualizuje się w niczyim doświadczeniu, zachowuje trwała zdolność do aktualizacji. Poza sferą indywidualnego doswiadczenia istnieje trans-aktualna sfera kultury - sfera, w której znaczenia ulegają swego rodzaju obiektywizacji. Teza o tym, że nie ma rzeczywistości „niczyjej” zaowocowało koncepcją współczynnika humanistycznego.

Rzeczywistość bez „współczynnika humanistycznego” nie istnieje.

Współczynnikiem humanistycznym według Znanieckiego bedzie ta cecha zjawisk kulturowych bycia przedmiotami czyjegoś doświadczenia lub czyimiś świadomymi czynnościami.

Sfera w której obraca się humanista to nie jest sfera samoistna, lecz sfera „cudzych świadomości”, sfera cudzego doświadczania świata, jego wartościowania . Mit, narzędzie, język, ustrój polityczny są tym, czym są jako świadomie doświadczane przez nas zjawiska.

Koncepcja F. Znanieckiego jest koncepcją o charakterze ontologicznym, a więc wskazującą na przedmiot badań społecznych, a nie na ich metodę.

Przedmiotem socjologii są fakty kulturowe, które zdaniem Znanieckiego są niesprowadzalne „ ani do obiektywnej rzeczywistości przyrodniczej, ani do subiektywnych zjawisk psychologicznych.”

Zdaniem Znanieckiego, rozróżnienie rzeczywistości przyrodniczej i kulturowej nie ma "nic wspólnego z przeciwstawieniem danych "subiektywnych” i „obiektywnych” […] Wartość jest tak samo obiektywna jak rzecz, a to w tym sensie, że doświadczenie znaczenia, tak samo jak znaczenie treści, może być bez końca powtarzane przez nieskończoną liczbę ludzi i dzięki temu „sprawdzane”

Jerzy Szacki pisze na ten sam temat, że „różnica miedzy naukami o kulturze i naukami o przyrodzie leży nie w charakterze samego doświadczenia, lecz w charakterze doświadczanych danych, które obejmują w jednym wypadku „systemy wartości”, w drugim natomiast systemy rzeczy.”

Dla Znanieckiego socjologia to nauka o kulturze, która „zajmuje się ściśle i wyłącznie wartościami społecznymi w swoistym znaczeniu tego słowa. Wartością społeczną zaś jest człowiek, osobnik lub zrzeszenie rozpatrywany jako przedmiot działania ludzkiego; czynnościami społecznymi są czynności dążące do wywarcia wpływu na ludzi, osobników, zrzeszenia”

Osobliwość socjologii - zajmuje się badaniem doświadczenia i działalności podmiotów świadomych, kiedy jedno i drugie skierowane jest w większości przypadków na inne podmioty świadome.

Konsekwencja tezy „człowiek - istotą społeczną.”

Odkrycie, że w analizie zjawisk społecznych badacze posługują się również „rozumieniem” tych zjawisk pogłębiło metodologiczną samowiedzę humanistów jak pisał Stefan Nowak, na temat odrębności zarówno przedmiotu jak i metod nauk społecznych i przyrodniczych.

Traktując „rozumienie” jako szczególny przypadek ogólniejszej kategorii czynności naukowych - czynności wprowadzenia do nauki pojęć odnoszących się do ukrytych , hipotetycznych cech przedmiotów badanych ( rozumienie potencjalne ) i stosowania metod zmierzających do stwierdzenia , czy i kiedy cechy takie występują (rozumienie faktyczne) (S. Nowak)

Rozumienie potencjalne ludzkich przeżyć czy też nastawień ma miejsce wtedy, gdy uprzytamniamy sobie ich cechy charakterystyczne, poprzez introspekcję, poprzez bezpośrednie lub pośrednie odniesienia stanu wyobrażonego do naszych doświadczeń. np. strach, miłość.

Rozumienie faktyczne o odnosi sie natomiast do interpretacji konkretnych zachowań ludzi w konkretnej sytuacji, lub do konkretnego wydarzenia. Kowalski dokonał czynu bohaterskiego ratując tonącego.

Fakt, że w socjologii, ludzie badają innych ludzi, wnosi do tej dyscypliny naukowej istotne specyficzne elementy, których nie spotykamy w przyrodoznawstwie.

1. Terminy „czysto obserwacyjne” w języku socjologicznym, zupełnie pozbawione „zrozumiałych „ dla nas odniesień znaczeniowych są rzadkością.

2. Rozumienie zjawisk społecznych może być nie tylko środkiem do ich wyjaśniania, ale i stanowić cel badawczy sam w sobie.

Dla Stefana Nowaka rozumienie to przede wszystkim wnioskowanie o indicatum bezpośrednio niedostępnym za pomocą zewnętrznego wskaźnika. Warto rozróżniać rozumienie przeżyć innych ludzi ( x kocha, Y się boi) od rozumienia zachowań ludzkich i sytuacji społecznych (mecz siatkówki, ceremonia ślubna, wojna).

Dla Marka Ziółkowskiego, inaczej niż dla Stefana Nowaka, rozumienie to nie tylko docieranie do stanów psychicznych, ale także kulturowa identyfikacja identyfikacja tych stanów i działań ludzkich, ich kulturowo określonego sensu. Np. rozumienie meczu piłki nożnej.

Zdaniem Marka Ziółkowskiego, aby lepiej rozumieć ludzkie działania trzeba rozbudowywać wiedzę o społeczeństwie w kilku, następujących płaszczyznach teoretycznych:

1. teorii socjalizacji, opisującej i wyjaśniającej procesy wrastania jednostki w kulturę,

2. teorii interakcji, opisującej i wyjaśniającej sposoby działań w konkretnych sytuacjach, potoczne rozumienie,

3. teorii myślenia potocznego, opisującej i wyjaśniającej jego kategorie,

4. teorii symbolicznego komunikowania się, opisującej i wyjaśniającej przekazywanie i rozumienie znaczeń.

M. Ziółkowski podjął próbę stworzenia pozytywnego modelu metodologii nauk społecznych, bez podejmowania dyskusji nad stosowalnościa w nich metod nauk przyrodniczych. Model z założenia miał wyrasta z podejścia opartego na rzeczywistej praktyce badawczej uwarunkowanej wiedzą w zakresie w/w teorii. Opiera się on między innymi na pracach symbolicznych interakcjonistów (Blumer) oraz socjologów fenomenologicznych (Schutz)

Wykład 9

Temat: Rola obserwacji w naukach społecznych.

Nauki społeczne wyrastają z obserwacji. „ W pewnym sensie każde badanie w naukach społecznych rozpoczyna się i kończy empiryczną obserwacją”

Charakterystyka obserwacji jako procedury pozyskiwania danych w naukach społecznych:

1. Bezpośredniość kontaktu z badanymi.

2. Formy obserwacji.

1. Obserwacja w naturalnym środowisku (badanie terenowe)

2. Obserwacja w laboratorium (eksperyment).

3. Charakter obserwacji.

1. Obserwacja jawna.

2. Obserwacja niejawna.

4. Stopień kontroli obserwacji (stopień dookreślenia - co, gdzie i kiedy ma być obserwowane.)

1. obserwacja kontrolowana ( np. eksperyment )

2. obserwacja niekontrolowana ( terenowe badanie ekspolacyjne)

5. Zakres zachowań obserwowanych;

1. zachowania niewerbalne - ruchy ciała, wyraz twarzy,

2. zachowania przestrzenne - dystans fizyczny między ludźmi (personal space)

3. zachowania parajęzykowe - szybkość mówienia, skłonność do przerywania,

4. zachowania językowe - charakterystyki języka (kod prosty, lub złożony C. Bernstein)

6. Czas trwania obserwacji.

1. Długi - np. obserwacja antropologiczna - od pół roku do kilku lat

2. Średni - np. badania subkultur - od kilku miesięcy do roku,

3. Krótki - np. lokalne wizje ewaluacyjne lub eksperymenty laboratoryjne - od kilku godzin do kilku dni.

7. Zakres obserwacji.

1. Wąski, dotyczący pojedynczego, konkretnego obiektu, lub sytuacji społecznej.

2. Wycinkowy, obejmujący określony fragment życia osoby lub grupy społecznej.

3. Całościowy, obejmujący szeroki, wielowymiarowy obraz życia osoby lub grupy.

8. Techniki rejestracji obserwacji:

1. Tradycyjne: notatki odręczne z rozmowy, rysunki, szkice odręczne.

2. Rejestracja obserwacji z wykorzystaniem technicznych urządzeń rejestrujących takich jak magnetofon, kamera.

Słabości obserwacji;

1. Stronniczość obserwatora.

2. Identyfikacja obserwatora z badanymi.

3. Obserwator jest źródłem wskazówek sugerujących.

4. Zagrożenie artefaktami pomiarowymi, kiedy narzędzia rejestrujące dane na tyle uwrażliwiają badanych, że zmieniają ich zachowania.

5. Niski realizm eksperymentalny i życiowy w przypadku obserwacji kontrolowanej.

Zdaniem Roberta Emersona - obserwacja jest niezastąpiona ,jeśli nasze badanie planujemy jako “badanie zachowania ludzi w naturalnych warunkach ich codziennego życia. Osoby prowadzace badania terenowe wkraczają w świat innych po to by z pierwszej ręki dowiedzieć się, jak inni ludzie żyją, jak mówią, jak się zachowują, co ich zachwyca, a co martwi.”

Cechy metody obserwacji terenowej:

1. Bezpośredniość obserwacji - badanie zachowania ludzi w naturalnych warunkach ich życia.pozwala na lepsze zrozumienie kontekstu obserwowanych działań i ich rezultatów.

2. Osobisty udział badacza w zespole obserwatorów pozwala na elastyczność schematu badawczego, jego korektę poprzez porównywanie faktycznej z zakładaną dynamiką przedmiotu badań.

3. Zewnętrzny ogląd przez obserwatora jest oglądem świeżym, nie skażonym rutyną uczestników. Obserwator widzi więcej niż oni sami. Oczywiste, często jest niewidzialne.

4. Dyskretność obserwacji terenowej. Pomysłowość badacza umożliwia pomiar dyskretny, czyli zaobserwowanie tego, o czym nie chce się mówić lub mówi się nie szczerze.

5. Całościowa perspektywa obserwacji terenowej uzyskiwana poprzez uczestnictwo w grupie badanych osób. Dodając własne spostrzeżenia badacz uzupełnia selektywne często spostrzeżenia uczestników programu.

Badania terenowe są prototypem (pierwowzorem) podejścia obserwacyjnego w konstruowaniu jakościowych metod badawczych w naukach społecznych.

Niektóre podejścia w terenowych badaniach jakościowych:

1. Naturalistyczne, klasyczne czyli wywodzące się z tradycyjnych badań terenowych - przeniesienie metod badania etnograficznego na użytek socjologii.; przykład badania szkoły chicagowskiej, lub badania Whyte'a Street corner society. Nacisk na szczególowy, wierny opis obserwowanych sytuacji społecznych i zbiorowości.

2. Etnometodologiczne - koncentrujące się na badaniu struktur komunikacyjnych, zarówno w zakresie znaczenia wypowiedzi jak i interakcji komunikacyjnych, Założeniem jest wyjście poza utarte konwencjei, podważanie oczywistości wyrażanych przez badanych znaczeń. Badacz stara się “przełamywać” istniejące wzorce komunikacyjne, by dojść do ich rzeczywistego znaczenia.

3. Określane mianem teorii ugruntowanej - na poziomie metod łączy podejście naturalistyczne z pozytywistycznym, postulując systematyczności procedur badawczych. Między innymi systematyczne kodowanie obserwacji ma zapewnić jej wyższy poziom trafności i rzetelności.

4. Określane jako studia przypadków i stosujące metodę badania przypadków. Ważnym narzędziem jest schemat opisu przypadku, jego rozwój w czasie badania terenowego. Proces pogłębianie badania i opisu przypadku prowadzi w sposób indukcyjny do wyjaśnień.

5. Etnograficzno-instytucjonalne skoncentrowane jest nie na samych badanych ale na instytucjonalnych relacjach między nimi np. relacjach władzy. Przedmiotem badania są nie sami aktorzy działania, lecz reguły (instytucje), którymi oni się posługuję we wzajemnych interakcjach.

6. Podejście uczestniczące. Badani mają dużo większy wpływ na badacza i jego postępowanie badawcze niż w innych rodzajach badań terenowych. Są aktywnymi uczestnikami procesu badawczego, uczestniczą w interpretacji wyników i monitorują ich wykorzystania. (Badania typu action research, interwencja socjologiczna, pewne rodzaje badań ewaluacyjnych)

Strategia obserwacyjna.

Na charakter strategii obserwacyjnej składają się jej cechy na dwóch wymiarach; jawności obserwacji oraz statusu obserwatora wśród badanych.

Połączenie uczestnictwa z prowadzeniem obserwacji pozwala na to, “by zrozumieć to czego jest się świadkiem z perspektywy uczestnika, a opisać z perspektywy widza.”

Można wyróżnić dwie podstawowe strategie obserwacji terenowej:

• Obserwację niejawną, na zasadzie pełnego uczestnictwa - obserwatorzy stają się członkami grupy, nie ujawniając grupie, ani prawdziwej tożsamości, ani celu badań.

• Obserwację jawną, na zasadzie uczestnictwa ze statusem obserwatora - obserwatorzy stają się członkami grupy, ujawniając badanym cel badania i swoją tożsamość.

W przypadku obserwacji jawnej, zastrzeżenia co do jej trafności i rzetelności zawierają się w przekonaniu, iż świadomość obserwowanych, że są obserwowani może być istotnym czynnikiem zakłócającym naturalny bieg rzeczy.

Procedury kontroli trafności i rzetelności obserwacji terenowej.

• Trafność obserwacji terenowej jest sprawdzana i zwiększana przez takie techniki jak redefiniowania znaczeń pojęć języka i działań badanych w toku badania i/lub uzgadniania ich z badanymi.

• Rzetelność obserwacji terenowej budzi większe wątpliwości. Trudność stanowi konieczność oddzielania, przy opisie, własnych poglądów obserwatora od wyników obserwacji. Metodą kontroli rzetelności jest w tym wypadku metoda porównywania, np. badani są bardziej konsewatywni, od przykładowo, innych, znanych obserwatorowi z doświadczenia lub innych badań. Innymi technikami kontroli rzetelności obserwacji terenowej są techniki pomiaru dyskretnego. Np. kurz na książkach lub innych, różnych przedmiotach świadczy o ich nie używaniu, brak gazet w domu o ich nie czytaniu. Wygląd trawnika przed domem, marka i model posiadanego samochodu mogą również dostarczyć cennych obserwacji o zachowaniach i postawach osób badanych.

Stopień jawności celu prowadzonej obserwacji.

Koniecznym warunkiem jest elementarne porozumienie pomiędzy badaczem a badanymi, co do przedmiotu prowadzonych badań. Jego brak to moralnie naganna manipulacja ze strony badacza. W różnych sytuacjach potrzebna jest badaczowi “legitymizacja” jego badań w środowisku badanym. Szczególnie ważne jest to, gdy przedmiotem badania jest konflikt społeczny. Badacz musi zdobyć zaufanie jednej ze stron, opowiadając się niejako po jej stronie. Edward Shils mówi o konieczności wypracowania consensusu społecznego pomiędzy badaczem a badanymi. Inny badacz - H. Douglas opisuje obserwację terenową w takiej sytuacji w kategoriach strategii śledztwa społecznego.

Stopień poufności zbieranych danych obserwacji.

• Właściwe rozwiązania w tej kwestii są sprawą 1) sumienia badacza, 2) kultury etycznej, 3) celów badawczych i 4) realiów politycznych i prawnych.

• Badacz musi działać zgodnie z prawem o ochronie dóbr osobistych.

• Badacz musi pamietać o uprawnieniach badanych i/lub adresatów badania co do informacji na temat wyników badania i sposobów ich wykorzystania.

Kompetencje realizatorów badań terenowych.

Obserwator - to badacz, lub członek zespołu badawczego, który “umie rozpoznać oraz precyzyjnie opisać i/lub zarejestrować pełne znaczeń procesy i interakcje zachodzące między ludźmi”. Musi być: „Cierpliwy, czujny, wrażliwy i odporny psychicznie”.

Zespół obserwatorów - badanie terenowe jest badaniem realizowanym przez niewielki, z reguły, zespół obserwatorów. Wymaga znacznej jednorodności zespołu ze względu na posiadane kompetencje badawcze, szczególnie w zakresie prowadzenia obserwacji terenowej .

Szkolenie obserwatorów. Badanie terenowe z zastosowaniem obserwacji wymaga odpowiedniego przeszkolenia obserwatorów i ich przygotowania do pracy w terenie. Przygotowywanie zespołu można porównać do procesu strojenia fortepianu lub skrzypiec. Zestrojenia się zespołu badawczego - kamertonem jest autor badania, jego kierownik

Literatura obowiązkowa:

Earl Babbie, Badania społeczne w praktyce., PWN, W-wa, 2004

część III, s.309 - 325, 334-336

Wykład 10.

Temat: Wyjaśnianie w naukach społecznych.

Wyjaśnianie jest jednym z najwazniejszych zadań nauki.

“Skąd to się wzięło?”, “Dlaczego to istnieje?”, “Co to znaczy?” - Odpowiedzi na takie i podobne pytania stanowią próby wyjaśnień.

Wyjaśnianie - systematyczna i empiryczna analiza czynnikówwywołujących jakieś zdarzenie czy zjawisko.

David Hume (1711 - 1776), sformułowałł teorię myślenia naukowego, według której, wyjaśnianie, odnosi się do sytuacji, kiedy jedno zjawisko jest wyjasniane przez inne zjawisko przez odwołanie się do prawa ogólnego.

Carl Hempel wprowadził dwa rodzaje wyjaśnienia:

Wyjaśnianie dedukcyjne - wykazanie, że dane zjawisko może być wyprowadzone z ustalonego prawa ogólnego. Ten rodzaj wyjasniania wymaga:

1. Sformułowania praw ogólnych, dotyczących wszystkich możliwych przypadków,

2. ustalenia warunków, w jakich te prawa ogólne są praqwdziwe,

3. określenia zdarzenia, które ma byc wyjaśnione,

4. reguł logiki formalnej. Przesłanki w sposób konieczny prowadzą do wniosków. Tylko wtedy, gdy przesłanki są prawdziwe, to i wnioski bedą prawdziwe.

Wyjaśnianie probalistyczne - opiera się na uogólnieniach wyrażających albo arytmetyczny stosunek jednego zjawiska do drugiego, albo jest uogólnieniem wyrażającym określona tendencję, a więc uogólnień probalistycznych. W naukach społecznych dominują tego rodzaju wyjaśnienia.

Wyjaśnienia dedukcyjne mają praktyczne znaczenie, gdyz umożliwiają przewidywać zajście analogicznych wydarzeń w przyszłości.

Wyjaśnienia probabilistyczne mówią jedynie o pewnych mozliwościach, o szansach - a nie o konieczności.

E. Babbie podaje inną klasyfikację rodzajów wyjąśnień wystepujących w nauce. Wyróżnia wyjaśnienia idiograficzne i nomotetyczne.

Wyjaśnienia idiograficzne polegają na wyczerpującym przedstawieniu specyficznych przyczyn konkretnego stanu lub zdarzenia.

Wyjaśnienia nomotetyczne zmierzają do ustalenia kilku istotnych czynników o charakterze przyczynowym, które wpływają na pewną klasę zdarzeń czy stanów.

Wyjaśnienia wieloczynnikowe - często bywa tak, że dla wyjaśnienia interesującego nas skutku musimy odwołać się do złożonej struktury expalnansu. Przykładowo:

A ^ B^ C ^ D prowadzi do Z (addytywność przyczyn) lub

A lub B lub C prowadzi do Z (zastępowalność przyczyn) lub

A prowadzi do Z, ale i B prowadzi do Z, oraz C prowadzi też do Z.

Możemy mieć zatem do czynienia z wyjaśnieniami komplementarnymi lub konkurencyjnymi.

Wyjasnienie 1 Wyjasnienie 2

B jest przyczyna Z A jest przyczyną Z

Zaszło B Zaszło A

_________________________________________________

Zaszło Z Zaszło Z

Dwa wyjaśnienia mogą być ze sobą sprzeczne, gdy;

1. któreś z nich jest wyjaśnieniem wadliwym, bo odwołuje się do fałszywego prawa ogólnego, lub niesłusznie orzeka zajście zdarzenia okreslonego ogólnym prawem

2. dotyczą różnych zjawisk, stanowiacych różne, komplementarne wobec siebie własnosci tych samych konkretnych przedmiotów,

3. odwołują się do praw o różnej ogólności

Wyjaśnienia niekompletne, to wyjaśnienia, którym brakuje odwołania się do praw ogólnych, ich wskazania.(wyjaśnienia historyczne, podstawą do wnioskowania o zdarzeniach oddalonych w czasie lub przestrzeni staje sie obserwacja nieprzerwanego ciagu zdarzeń prowadzącego od zdarzenia uwazanego za przyczynę do zdarzenia uznawanego za skutek).

Wyjaśnienia intuicyjne, kiedy nie jesteśmy w stanie wskazać pełnego zestawu przesłanek. Często jednak bywają cenną wskazówką do formułowania prawa ogólnego.

Wyjaśnienia genetyczne, kiedy spośród występujacych przesłanek bierzemy pod uwage te, które łączy ze skutkiem jaką łączność substancjalna lub podobieństwo strukturalne.

Wyjaśnienia teleologiczne, skoncentrowane na wyjaśnieniu celu lub funkcji zjawiska. Bardziej dotyczy określenia charakteru skutków, konsekwencji zjawiska.

Wyjaśnianie zachowań ludzkich przez motywy, przykład wyjaśnienia niekompletnego i hipotetycznego. Włączenie w proces wyjaśniania naszej introspekcji.

Wiedza o strukturze i kulturze społecznej w procesie wyjaśniania zachowań ludzi.

Wykład 11

Temat: Przewidywanie w naukach społecznych.

Możlwość przewidywania - inaczej prognozowania, inaczej predykcji - zdarzeń, zachowań, stanowi ważne kryterium wartości formułowanej przez naukowców wiedzy.

Przewidywanie może być traktowane jako rodzaj wyjaśnienia ekstrapolowanego w przyszłość, w odróżnieniu od postdykcji, wyjasnienia odniesionego do przeszłości. “Przykładem postdykcji jest jest każda - mniej lub wiecej - hipotetyczna rekonstrukcja przeszłości na podstawie skutków, jakie po niej zostały (rekonstrukcja zjawisk społecznych dokonana przez archeologa na podstawie śladów materialnych , które zostawiła po sobie społeczność bedaca przedmiotem badania itp.)

Poprawność przewidywania zależy od prawdziwości wykorzystanych w nim praw oraz od stopnia dokładności i rzetelnosci wiedzy o warunkach, w jakich te prawa działają.

Rodzaje przewidywań:

1. Prosty i złożony schemat przewidywania nomologiczno-dedukcyjnego.

2. Probabilistyczne i warunkowe przewidywanie.

3. Przewidywanie zachowań ludzi w oparciu o wiedze o strukturze i kulturze zbiorowości.

4. Przewidywanie zachowań ludzi na podstawie motywów, postaw, intencji.

5. Ekstrapolacja trendów.

6. Przewidywania a samorealizujące się prognozy..

Prosty schemat przewidywania nomologiczno-dedukcyjnego.

B zawsze pociąga za sobą Z

Zachodzi B

______________________

W przyszłości zajdzie Z

Ze złożonym schematem przewidywania tego rodzaju mamy do czynienia, gdy warunkiem skutecznego przewidywania jest uwzglednienie wiecej niż jednego prawa ogólnego.

“Jako przesłanki w przewidywaniach występowac mogą dowolne prawa następstwa zdarzeń, niekoniecznie muszą to być prawa przyczynowe. Do przewidywań nadają się też generalizacje historyczne - pod warunkiem, że stosujemy sie do ich zakresów historycznej ważności.”

Szczególnie ważną sprawą przy przewidywaniu jest aspekt czasowy twierdzeń używanych jako przesłanki. Przyczynę od skutku dzieli jakiś określony przedział czasowy i dopiero dokładne określenie wielkości tego przedziału dopełnia zbiór warunków koniecznych, aby przewidywane zdarzenie zaszło.

Probabilistyczne przewidywanie.

W naukach społecznych przeważają prawa probabilistyczne, a więc stwierdzające, że ze względu na zajście przyczyny (lub przyczyn) jakieś zdarzenie zachodzi z określonym prawdopodobieństwem.

Statystyczny charakter prawa rzutuje na probabilistyczny charakter przewidywania.

Np. “Wiedząc, iż zaszło zdarzenie polegajace na mianowaniu kierownikiem zespołu osoby niepopularnej w grupie i wiedząc, że w 80% obserwowanych przypadków prowadzi to do spadku efektywności - nadajemy odpowiednią wartość probabilistyczną naszym przewidywaniom, że efektywność interesującej nas grupy obniży się.

Przewidywanie warunkowe.

Ma miejsce w sytuacji, gdy powiadamy, że zdarzenie X zajdzie w danym miejscu i czasie pod warunkiem , iż uprzednio zajdzie zdarzenie Y, będące jego warunkiem wystarczającym, lub zdarzenie Y1, bedace składnikiem istotnym tego warunku, ale którego szans zajścia nie jesteśmy w stanie określić.

Przewidywania warunkowe nauk społecznych odgrywają użyteczna rolę w np. polityce społecznej.

Przewidywanie warunkowe przekształca się w przewidywanie właściwe, jesli stwierdzimy zajście odpowiedniego warunku.

Przewidywanie zachowań w oparciu o wiedzę o strukturze i kulturze zbiorowości.

Aby poprawnie przewidywać efekty końcowe współgrania określonych, czyli normatywnych i nienormatywnych czynników ludzkich zachowań potrzebna jest znajomość norm i wzorów społecznych zbiorowości, której dotyczy przewidywanie.

Przewidywanie zachowań ludzi na podstawie obserwowanych ich motywów, postaw, intencji.

Częste w naukach społecznych są wyjasnienia, gdy przesłanką określonej prognozy jest znajomość ludzkich zamiarów, motywów i postaw wobec przyszłości.

Przykładem mogą być prognozy wyborcze konstruowane w oparciu o badania opinii publicznej na temat planowanego udziału w wyborach oraz preferencji partyjnych.

Przykładem mogą być prognozy rynkowe projektowane na podstawie deklarowanych planów zakupów i preferencji konsumpcyjnych.

W schemacie tego rodzaju przewidywań ważne są dwie kategorie przesłanek. Pierwsza to reprezentatywność zebranych danych dla badanej populacji. Druga to rzetelność informacji o zamiarach badanych osób.

6 czynników podnoszących trafność przewidywań zachowań na podstawie zadeklarowanych zamiarów czy planów tych zachowań;

• Stopień krystalizacji planów i zamiarów.

• Zgodność obrazu oczekiwanej sytuacji z sytuacją rzeczywistą, jaka ma zaistnieć,

• Czynniki osobiste i sytuacyjne sprzyjające lub umożliwiające realizację zamiarów, planów,

• Czynniki psychiczne (potrzeby, wartości przeżywane), skłaniające do podjęcia planowanych zachowań,

• Warunki środowiskowe przyjazne dla realizacji planów, zamiarów,

• Stabilne warunki środowiskowe.

Ekstrapolacja trendów.

Osobnym rodzajem przewidywań w naukach społecznych są prognozy polegające na ekstrapolowaniu w przyszłość trendów, rekonstruowanych o obserwacje zdarzeń, procesów w przeszłości, w określonym okresie czasu.

Ten typ prognoz charakterystyczny jest dla demografii oraz ekonomii.

Przyjęte jest w tego rodzaju przewidywaniach, założenie, że obserwowany proces będzie trwał w przyszłości. Założenie w pewnych sytuacjach może sie okazać nietrafne.

Np. prognozy demograficzne lub ekonomiczne budowane na początku lat 30-tych XX-go wieku, nie mogły brać pod uwagę, faktu, że II Wojna Światowa zmieni zasadniczo całokształt warunków współwyznaczających kierunek i intensywność obserwowanych wtedy trendów.

Ekstrapolacje trendów powinny zawierać uwagę, że istotne dla obserwowanego procesu warunki nie ulegna zasadniczej zmianie.

Ekstrapolacje trendów stanowią wazny element w prognozach długofalowych, określanych na 20- 30 lat.

Przewidywania a samorealizujace się prognozy.

Robert Merton - “samospełniające się proroctwo”

Przewidywanie, które nawet, w sytuacji, gdy przyjete w nim przesłanki są fałszywe, prowadzi określonych w prognozie konsekwencji. Bowiem, twierdzenia fałszywe, w które ludzie uwierzyli, mają swoje realne konsekwencje dla ich zachowania i myślenia.

Prognozy samounicestwiające się - znajomość prognoz może wywołać działania kontrfaktyczne, przeciwdziałające prognozowanym zdarzeniom, albo zaniechanie działań na rzecz tych zdarzeń.

Norman Davis, The Research act., wyd.3, Englewood Cliffs, NJ, Prentice-Hall, 1989, s.38

A. Giddens, Socjologia, PWN,2006, s.27

P.L.Berger, T.Luckmann społeczne tworzenie rzeczywistości. PIW, 1983 “Rzeczywistość życia codziennego dzielimy z innymi.” S.62

s.89, w; Kryzys i schizma, red. Edmund Mokrzycki, r. Alvin W. Gouldner, Teoretyczny kontekst socjologii.” PIW, Warszawa, 1984.

Stefan Nowak, Metodologia badań socjologicznych., PWN, W-wa, 1970, s.9

za E.Babbie'm, Badania społeczne w praktyce., PWN Warszawa, 2004, s.47

S. Nowak, Metodologia badań społecznych. PWN, Warszawa, 1985, s13-14

s.89, w; Kryzys i schizma, red. Edmund Mokrzycki, r. Alvin W. Gouldner, Teoretyczny kontekst socjologii.” PIW, Warszawa, 1984.

Cyt. Za R. Mertonem, Teoria socjologiczna i struktura społeczna. PWN, Warszawa, 1982, s.42.

Ch Franfort Nachmias, D. Nachmais, Metody Badawcze w naukach społecznych., Zysk i s-ka, Poznan, 2001, s42

op. cit., s43

Ch Franffort Nachmias, D. Nachmais, Metody Badawcze w naukach społecznych., Zysk i s-ka, Poznan, 2001., s.43

S. Nowak, Metodologia badań społecznych., PWN, Warszawa, !985, s.132

S. Nowak, Metodologia badań społecznych., PWN, Warszawa, !985, s.125

Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych., Zysk i s-ka, Poznań, 2001, s.63

op.cit. s.45

op.cit. s.46

op.cit. s.47, Percy Bridgman, fizyk,

Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych., Zysk i s-ka, Poznań, 2001, s.48

Z. Krasnodębski, Rozumienie ludzkiego zachowania., PIW, Warszawa, 1986, s.40

S. Nowak, .Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa, 1985, s.68

op.cit.

op.cit.

op.cit.

F. Znaniecki, Wstep do socjologii. S.39-40

F. Znaniecki The method of sociology.

F, Znaiecki, Potrzeby socjologii w Polsce., 1929,

M. Ziółkowski, znaczenie, interakcja, rozumienie. PWN, Warszawa, 1981

Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i sk-a, Poznań, 2001, s. 223

Ch.Frankfort-Nachmias, D.Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych., Zysk i s-ka., Poznań, 2001, S.299

Trafność - cecha pomiaru, stwierdzająca, że stosowane jego narzędzie mierzy to, co ma mierzyć. Rzetelność - cecha narzędzia pomiaru, pozwalająca na uzyskanie tego samego wyniku przy zastosowaniu go w tych samych warunkach.

Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych. , Zysk i s-ka, Poznań, 2001, s.612

S. Nowak, Metodologia badań społecznych., PWN, Warszawa, 1985, s.362.

Na podstawie; S. Nowak, Metodologia badań społecznych., PWN, Warszawa, 1985,.

1

1

---