Historia Polski XX wieku
W6 26.03.2003.
Opracował: Mateusz Drozdowski
Żeby nie było wątpliwości zaznaczam, że tekst napisany kursywą to różne dygresja pana profesora i informacje o mniejszym znaczeniu.
Polskie organizacje podziemne c.d.
NSZ (Narodowe Siły Zbrojne)
- formacja zorganizowana przez ONR (Obóz Narodowo - Radykalny), istniała aż do 1945r., kiedy to zaczęła być likwidowana przez komunistyczne organy bezpieczeństwa. Wśród wielu oddziałów NSZ szczegóną rolę odegrała Brygada Świętokrzyska - utworzony w sierpniu 1944r. na Kielecczyźnie i liczący ok.1500 ludzi związek taktyczny, którego powiązania z Niemcami nie zostały do końca wyjaśnione.
W styczniu 1945r, po rozpoczęciu przez Armię Czerwoną ofensywy, Brygada Świętokrzyska podjęła marsz na zachód - przez Śląsk, w kierunku Moraw i Czech. Marsz ten był prawdopodobnie uzgodniony z Niemcami - nie do wyobrażenia pozostaje bowiem sytuacja, żeby hitlerowcy pozwolili tak licznemu, wrogiemu oddziałowi swobodnie operować na swoich tyłach. W maju 1945r. brygada uderzyła na hitlerowski obóz koncentracyjny i dzięki temu uznana została przez nadciągających na te tereny Amerykanów za formację sojuszniczą. Niemniej losy brygady posłużyły propagandzie komunistycznej za dowód rzekomej współpracy środowisk związanych z NSZ z Niemcami.
Ugrupowania o rodowodzie sanacyjnym.
Wrzesień 1939r. okazał się druzgocący dla obozu rządowego, który przez dłuższy czas nie tworzył żadnego znaczącego ugrupowania politycznego. W późniejszym okresie pojawiły się jednak dwa niezbyt silne i pozostające we wzajemnym konflikcie ugrupowania związane ze środowiskami dawnej sanacji:
Konwent Ugrupowań Niepodległościowych,
Kongres Polski Walczącej.
Należy przy tym pamiętać, że do tradycji piłusudczykowskiej nawiązywali również przywódcy AK, akcentowali jednak znaczenie nie tyle okresu rządów sanacji, co tradycji legionowej i PeOWiackiej.
Ruch Komunistyczny - etapy rozwoju w okresie II wojny światowej:
KPP (Komunistyczna Partia Polski) przestała istnieć jeszcze przed wojną, rozwiązana przez Międzynarodówkę Komunistyczną pod zarzutem całkowitego spenetrowania jej szeregów przez polskie struktury bezpieczeństwa. Członkowie partii ściągnięci zostali do ZSRR i poddani masowym represjom (najczęściej zsyłani byli do łagrów). Odbudowa partii komunistycznej nie mogła nastąpić bez mandatu Międzynarodówki, stąd polscy komuniści mieli w tym czasie związane ręce. Część z nich znalazła się w Hiszpanii, gdzie cały czas pozostawali pod ścisłą kontrolą sowieckich służb bezpieczeństwa.
Po wybuchu wojny polscy komuniści, którzy znaleźli się pod okupacją sowiecką traktowani byli przez tamtejsze władze z nieufnością. Większą swobodę działania posiadały wówczas osoby związane nie tyle z dawną KPP, co z szeroko pojętą przedwojenną lewicą, np. Wanda Wasilewska, która odgrywała czołową rolę w kręgach kolaborujących z władzą radziecką. Za typowy przykład jej działalności może uchodzić pisanie tekstów szkalujących II RP i współudział w tworzeniu radzieckich filmów propagandowych, jak „Wiatr ze wschodu”. Dla odmiany siostra Wandy - Halszka, związana była wówczas z polskim podziemiem. Co ciekawe, siostry mieszkały w tym czasie w jednym domu...
Po agresji niemieckiej na ZSRR w 1941r. Sowieci doszli do wniosku, że sprawę polską należy rozwiązać przy pomocy polskich komunistów. W ZSRR powstał Centralny Związek Komunistów Polskich, gdzie czołową rolę odgrywali: Wanda Wasilewska i Alfred Lampe (jedyny członek biura politycznego KPP, który przeżył czystki), pojawiła się radiostacja „Kościuszko” i polskie pisma.
Grudzień 1941r. - lądowanie pod Warszawą grupy inicjatywnej w celu utworzenia na terenach okupowanych przez hitlerowców partii komunistycznej. 5 stycznia 1942r. powołano do życia Polską Partię Robotniczą. Na czele stanął Marceli Nowotko (później zginął, prawdopodobnie z inicjatywy Bolesława Mołojca, który zresztą też został zastrzelony w tajemniczych okolicznościach), potem Paweł Finder (zamordowany przez Niemców), po nim zaś Władysław Gomułka. Partia działała w oparciu o podział na okręgi:
warszawski,
lubelski,
radomsko - kielecki,
krakowski
łódzki,
śląski,
lwowski.
Obwód lwowski powstał na przekór radzieckim towarzyszom, którzy zdawali sobie sprawę, że po wojnie Lwów przypadnie ZSRR i chcieli tam organizować własne struktury. Niemniej jednak jedynymi środowiskami zdolnymi do utworzenia na tych terenach silnego podziemia komunistycznego okazali się działacze polscy i ukraińscy. Ostatecznie obwód lwowski PPR przekazano pod dowództwo Ukraińskiego Sztabu Ruchu Partyzanckiego. Po wojnie sprawa ta została zmanipulowana przez Sowietów, którzy twierdzili, że we Lwowie nie działała PPR, tylko samodzielna organizacja. Obwód śląski był natomiast skutecznie infiltrowany przez Gestapo.
Utworzenie struktur wojskowych PPR - Gwardii Ludowej PPR, pod dowództwem Michała Roli - Żymierskiego. Raz tylko doszło do próby rozmów przedstawicieli tej organizacji z AK, nieudanej ze względu na brak jakiejkolwiek możliwości porozumienia.
Utworzenie struktur ruchu komunistycznego na terenie ZSRR - 4 stycznia 1943r. Wasilewska i Lampe zwrócili się do władz sowieckich o zgodę na utworzenie centralnego ośrodka ds. polskich. W lutym 1942r. powołany został do życia Związek Patriotów Polskich, który w maju 1943r. otrzymał swój statut.
Również w maju 1943r, nad Oką, powstał obóz, w którym formowano I dywizję im. Tadeusza Kościuszki pod dowództwem płk Zygmunta Berlinga (wcześniej przebywał on w armii Andersa, ale pozostał ostatecznie w ZSRR i 26 lipca 1943r. sąd polowy Armii Polskiej skazał go, rzecz jasna zaocznie, na śmierć za dezercję). 15 lipca 1943r. Kościuszkowcy złożyli w rocznicę bitwy pod Grunwaldem uroczystą przysięgę. Mimo niedostatecznego wyszkolenia i wyposażenia dywizja została skierowana na front.
Początkowo planowanie wysłanie Polaków pod Smoleńsk, lecz ponoć po stwierdzeniu przez Berlinga, iż „Polacy tyle razy zdobywali Smoleńsk od zachodu, że mogą tym razem zdobyć go od wschodu”, niezwłocznie odstąpiono od tego pomysłu.
Dywizja ostatecznie w dniach 12-14 września 1943r. wzięła udział w bitwie pod Lenino, którą właściwie trudno uznać za wielkie zwycięstwo, przyniosła natomiast dużo ofiar.
Wanda Wasilewska, mimo iż „darła wówczas koty” z Berlingiem (GM), udała się ponoć po bitwie do Stalina i wyjaśniła mu, że jeszcze jedno takie zwycięstwo i nie będzie z kim Polski zdobywać.
Kościuszkowców wycofano na tyły, tam też formowano kolejne jednostki i utworzono I Armię Wojska Polskiego (z Berlingiem na czele). W lecie 1944r. jej oddziały podjęły nieudaną próbę niesienia pomocy powstaniu warszawskiemu, potem wzięły zaś udział w bitwie pancernej nad Wisłą. Powstała również II Armia Wojska Polskiego, pod dowództwem gen. Karola Świerczewskiego. W 1945r. obie armie toczyły ciężkie walki:
I Armia WP - zdobywanie Wału Pomorskiego, forsowanie Odry, szturm Berlina i dojście do Łaby.
II Armia WP - forsowanie Nysy Łużyckiej, walki w Łużycach i dojście do Pragi.
W wielu przypadkach jednostki tych armii dowodzone były przez oficerów radzieckich. Trudno powiedzieć, jakiej narodowości byli to ludzie - pochodzenie polskie, rosyjskie, gruzińskie czy żydowskie niewiele mówi o tym, za kogo się uważali. Wielu z nich - np. gen Popławski (dowódca I Armii WP po Berlingu), gen. Barciłowski czy marszałek Rokossowski po dłuższym okresie służby w Polsce Ludowej wracali do ZSRR.
Noc 31 grudzień 1943/ 1 styczeń 1944r. - powołanie Krajowej Rady Narodowej - rodzaju podziemnego parlamentu, faktycznie skupiającego komunistów i ludzi z nimi związanych (najlepiej o tym świadczy fakt, że na czele stał Bolesław Bierut). W odpowiedzi na to, 9 stycznia 1944r. powstała Rada Jedności Narodowej - inny podziemny parlament działający pod przewodnictwem Kazimierza Pużaka i grupujący przedstawicieli czterech stronnictw: Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy. Od lipca 1944r. dołączyły: Zjednoczenie Demokratyczne (oparte na Stronnictwie Demokratycznym), Ojczyzna (liberalna Endecja) i Racławice (przedwojenna ekspozytura sanacji na wsi).
21 lipca 1944 - powstanie w Moskwie PKWN (Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego), z Edwardem Osóbką-Morawskim na czele (był on członkiem RPPS - Robotniczej Partii Polskich Socjalistów, ale należał do nurtu skłaniającego się do współpracy z PPR). Komitet prowadził swoją działalność najpierw w Chełmie Lubelskim, potem w Lublinie, wreszcie jako Rząd Tymczasowy w Warszawie. 25 lipca 1944r. PKWN wystosował notę do rządu ZSRR, informującą o swoim ukonstytuowaniu się - tak jakby Sowieci nie wiedzieli, że na ich terytorium działa jakaś struktura rządząca.
26 lipca 1944r. PKWN zawarł umowę z Rządem ZSRR o granicy i radzieckiej jurysdykcji, zgodnie z którą zabezpieczenie zaplecza frontu należało do sowieckich służb bezpieczeństwa. Chodziło o to, aby postępujące w ślad za oddziałami frontowymi Armii Czerwonej ekipy NKWD, NKGB (Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego) i SMIERSZy („Śmierć szpiegom” - rodzaj kontrwywiadu wojskowego), mogły za pozwoleniem polskiej władzy rozprawiać się z polskim podziemiem. I tak np. w Krakowie: oddziały frontowe armii radzieckiej weszły do miasta 18 stycznia 1945r, ekipy specjalne 19 stycznia, a po kilku dniach zaczęły się aresztowania. Do kierownictwa walki z polskim podziemiem należeli:
gen. Iwan Sierow - odpowiadał za zabezpieczenie zaplecza I Frontu Białoruskiego (czyli w praktyce za całą Polskę). Po śmierci Stalina opowiedział się on po stronie Chruszczowa i pełnił funkcję szefa KGB.
gen. Ławrentij Canawa - zabezpieczał zaplecze II Frontu Białoruskiego. Potem został zlikwidowany jako zwolennik Berii.
gen. Paweł Mieszyk -zastępca szefa SMIERSZy. Również podzielił los Berii.
W walce z polskim podziemiem uczestniczyły też odziały wojsk wewnętrznych NKWD (szczególnie 64 dywizja), a nawet regularne oddziały armii radzieckiej.
1 styczeń 1945r. - PKWN przekształcony został w Rząd Tymczasowy
Plan Burza:
Pierwotnie dowództwo polskiego podziemia planowało zorganizowanie powstania, które miało pozostawać w łączności z działaniami wojsk aliantów. W lecie 1943r. stało się jasnym, że ziemie polskie znajdą się w strefie działania Armii Czerwonej. W tych warunkach projekt postania zmieniono na plan „Burza”.
W styczniu 1944r. odziały radzieckie w swoim marszu na zachód przekroczyły dawną wschodnią granicę Polski na Wołyniu. Zimą i wiosną 1944r. doszło na tych terenach do pierwszych działań w ramach planu „Burza”. Walki z Niemcami i UPA prowadziła tam przez pół roku 27 dywizja wołyńskiej piechoty AK, która wobec trudnej sytuacji przedostała się później przez Polesie na Lubelszczyznę. 27 dywizja piechoty jest przykładem formacji AK, której nazwa odpowiadała nazwie jednostki przedwojennej, lecz zarówno jeśli chodzi o wyposażenie jak i stan osobowy, daleko jej było do regularnej dywizji z czasów II RP.
Działania te nie przyniosły spodziewanego efektu propagandowego - wobec milionów żołnierzy przetaczających się przez front wschodni, kilkutysięczna dywizja nie miała żadnego znaczenia. W tych warunkach nastąpiła dalsza modyfikacją planu „Burza” - teraz celem działań AK miało być zajęcie znaczących miast na Kresach. W lipcu 1944r. wileński i nowogródzki okręg AK uderzyły na Wilno, natomiast tydzień później na Lwów. Walki prowadzono także na ziemiach etnicznie polskich: w Lublinie, Dęblinie, Rzeszowie, Kocku i Lubartowie.
Za największy wysiłek podjęty w ramach „Burzy” należy uznać powstanie warszawskie. Łącznie w działaniach, poza postaniem, wzięło udział ok. 57 tys. żołnierzy AK. Jeszcze w czasie walk w Warszawie wyszły rozkazy zakazujące dalszych akcji zaczepnych na terenach okupowanych przez Niemców i ograniczające działalność jednostek AK do polowania na broń. Wkrótce zarządzono ogólną demobilizację, ze względu na niemożność utrzymania oddziałów na zapleczu frontu. Mimo tego, niektóre formacje - np. strzelcy podhalańscy AK nadal walczyły i realizowały wytyczne „Burzy” nawet do stycznia 1945r.
19 stycznia 1945r. gen. Leopold Okulicki ostatecznie rozwiązał AK.
Plany zachodnich granic powojennej Polski.
Pierwsze plany dotyczące przesunięcia granic Polski, po zwycięskiej wojnie, na zachód, należy wiązać z rządem emigracyjnym. W rozmowach z aliantami jego przedstawiciele proponowali przyłączenie do Polski:
Prus Wschodnich,
Wolnego Miasta Gdańsk,
całości Górnego Śląska,
Opolszczyzny.
Dalej idące propozycje przedstawili ONR-owcy (Związek Jaszczurczy) - postulowali oparcie granicy zachodniej o Odrę i Nysę Łużycką. Koncepcję tę później przejęli zarówno Grot-Rowecki jak i komuniści.
Rozmowy Wielkiej Trójki w sprawie Polski:
Teheran (28 listopad - 1 grudzień 1943r.) - przywódcy mocarstw anglosaskich wyrażają w rozmowach ze Stalinem zgodę na oparcie wschodniej granicy Polski na linii Curzona (w głębokiej dyskrecji przed Polakami).
Jesień 1944 - Churchill informuje premiera Mikołajczyka o zgodzie na przyjęcie linii Curzona.
Jałta (4 - 11 luty 1945r.) - rozmowy na temat Polski koncentrowały się wokół dwóch problemów:
Sprawa granic - potwierdzenie przyjęcia linii Curzona na wschodzie i przekazania Kresów ZSRR. W zamian za to Polska miała otrzymać znaczny przyrost terytorialny na zachodzie i północy.
Problem podwójnego rządu (zaistniały po powstaniu Rządu Tymczasowego) - Rząd Tymczasowy miał zostać uzupełniony przez demokratycznych działaczy z emigracji. W celu ustalenia, kto należy do tej grupy „demokratycznych działaczy” powołano Komisję Dobrych Usług, w składzie:
minister spraw zagranicznych ZSRR - Wiaczesław Mołotow
ambasador USA w Moskwie - William Averell Harriman
ambasador Wielkiej Brytanii w Moskwie - Archibald Kerr
28 czerwca 1945r. w wyniku tych ustaleń ukształtował się Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, w którym oprócz premiera Osóbki-Morawskiego, czołową postacią był wicepremier a zarazem minister rolnictwa i reform rolnych - Stanisław Mikołajczyk. Rząd ten został uznany przez aliantów, co jednak łączyło się z warunkiem przeprowadzenia wyborów (tu nastąpiły pewne perturbacje, stąd brakowało polskich przedstawicieli na konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco). Oznaczało to również cofnięcie uznania polskiemu rządowi na obczyźnie.
Poczdam (17 lipca - 2 sierpnia 1945r.): ustalenie przebiegu zachodniej granicy Polski.
16 sierpień 1945r: umowa polsko - radziecka ostatecznie określająca granicę wschodnią.
Jak się okazało granica ta ulegała jeszcze w okresie późniejszym zmianom. W 1951r. nastąpiła wymiana terytoriów z ZSRR - Polska otrzymała skrawek Bieszczad w zamian za powierzchniowo podobny fragment Lubelszczyzny (na którym znajdowały się jednak bogate złoża węgla kamiennego). Później powstała w ZSRR jeszcze jedna, podobna koncepcja, w ramach której Polska miała otrzymać niegdyś bogate, ale wówczas już całkowicie wyczerpane złoża ropy naftowej. Plany te nie doszły do skutku, ze względu na śmierć Stalina.
Historia Polski XX wieku
W6 z 26.03.2003.
1