SIEĆ HYDROGRAFICZNA POLSKI

Dorzecze - obszar, z którego wody powierzchniowe spływają do jednej rzeki, zwanej rzeką główną. Rzeki wpadające do rzeki głównej noszą nazwę dopływów.

Zlewisko - obszar, z którego wody powierzchniowe spływają do jednego morza lub oceanu.

Zlewnia - jest to całość obszaru, z którego wody spływają do danej rzeki (jeziora, bagna itp.) lub jej fragmentu. Zlewnia dotyczy zarówno wód powierzchniowych, jak i podziemnych. Częścią zlewni może być dorzecze danej rzeki.

Dział wód (dział wodny, wododział) - linia w terenie oddzielająca dorzecza dwóch rzek, w ten sposób, że wody spadające po jednej stronie tej linii spływają do jednej rzeki, a po drugiej stronie - do tej drugiej rzeki.

Istnieje hierarchia działów wód:

• kontynentalny - oddziela zlewiska mórz i oceanów,

• I rzędu - oddziela dorzecza rzek głównych,

• II rzędu - oddziela dorzecza dopływów tych rzek głównych,

• III rzędu - oddziela dorzecza dopływów tych dopływów i tak dalej...

Stosunkowo łatwo wyznaczyć jest dział wód na obszarach pofałdowanych, w górach i na wyżynach, gdzie prowadzi się go wzdłuż linii grzbietu wypukłości terenu, przez jego szczyt oraz przez przełęcze pomiędzy nim a sąsiednimi szczytami. Natomiast na terenach nizinnych jego dokładne wyznaczenie jest o wiele bardziej trudniejsze. Zdarza się nawet, że cieki wodne rozdzielają się, a ich wody spływają do dorzeczy dwóch rzek, mamy wówczas do czynienia z bifurkacją wód rzecznych (np. Obra w Polsce czy Casiquiare w Ameryce Południowej).

      Niemal cały obszar Polski leży w zlewisku Morza Bałtyckiego (ok. 99%), w dorzeczach Wisły i Odry. W zlewisku Morza Czarnego leży tylko niewielki obszar w rejonie Ustrzyk Dolnych odwadniany przez dopływy Dniestru (Strwiąż) oraz skrawek Beskidu Zachodniego odwadniany przez Czarną Orawę należącą do dorzecza Dunaju. Masyw Śnieżnika stanowi ważny w Europie dział wodny mórz: Bałtyckiego, Północnego i Czarnego. Dobitnym przykładem jest Trójmorski Wierch (1145 m), z którego wody spływają do trzech mórz: Nysa Kłodzka przez Odrę do Bałtyku, dwa źródłowe potoki Lipki, dopływu Cichej Orlicy, przez Łabę do M. Północnego, a Morawa i jej dopływy przez Dunaj do M. Czarnego.

Sieć hydrograficzna Polski została ukształtowana w wyniku rozwoju rzeźby terenu w trzeciorzędzie (głównie na południu Polski) i w czwartorzędzie (część północna kraju). Jej najważniejszymi elementami są: rzeki, jeziora, stawy, mokradła, wody podziemne, źródła oraz sztucznie utworzone kanały i zbiorniki wodne. Zjawiska hydrograficzne Polski kształtują się przede wszystkim pod wpływem: klimatu (opady), budowy geologicznej (przepuszczalność skał) j ukształtowania powierzchni (wielkość odpływu i parowania wód powierzchniowych).

Zlewiska i dorzecza	Powierzchnia w Polsce
		w tys. km^2	% powierzchni ogólnej
Zlewisko Morza Bałtyckiego	311.9	99,7
Dorzecze Odry	106,1	33.9
Zlewisko Zalewu Szczecińskiego	2,5	0,8
Bezpośrednie zlewisko Bałtyku	17,3	5,5
Dorzecze Wisły	168,7	54,0
Zlewisko Zalewu Wiślanego	14,8	4,7
Dorzecze Niemna	2,5	0,8
Zlewisko Morza Północnego	0,2	0,1
Zlewisko Morza Czarnego	0,6	0,2

Elementy sieci hydrograficznej Polski można podzielić na:

• naturalne: rzeki, jeziora, bagna i mokradła;

• sztuczne (antropogeniczne): kanały i zbiorniki retencyjne (sztuczne jeziora).

Rzeki:

Największymi rzekami Polski są, Wisła i Odra oraz ich główne dopływy. Wisła i Odra wraz z dopływami tworzą największe dorzecza (odpowiednio 54,0% i 33,9°/o powierzchni Polski).

Bezpośrednie zlewisko Bałtyku, tj. dorzecza rzek Pobrzeża Południowo-bałtyckiego oraz Pobrzeża Wschodniobałtyckiego (Pregoła i Niemen), zajmuje 11,8% powierzchni. Pozostałe 0,3% powierzchni Polski zajmują rzeki wchodzące w systemy zlewisk Morza Czarnego (0,2%) lub Morza Północnego (0,1%).

Obszar zlewiska Bałtyku jest oddzielony od zlewiska Morza Czarnego oraz zlewiska Morza Północnego głównym działem europejskim, natomiast dorzecze Wisły dzieli od dorzecza Odry - dział wodny I rzędu.

Charakterystyczną cechą obu największych dorzeczy jest ich asymetria. W dorzeczu Wisty stosunek części lewej do prawej wynosi 27:73, a w dorzeczu Odry odpowiednio 30:70. Związane to jest z nachyleniem Niżu Środkowoeuropejskiego w kierunku północno-zachodnim oraz z kształtowaniem się rzeźby terenu w okresie wytapiania się lodowca skandynawskiego. Powstały wówczas pradoliny (szerokie doliny o przebiegu równoległym do czoła lądolodu), którymi odpływały zarówno wody z topniejącego lądolodu, jak i wody rzek płynących z południa. Do największych pradolin należy Warszawsko-Berlińska oraz Toruńsko-Eberswaldzka. Wisła, Odra, Warta i Noteć zmieniają w pradolinach kierunki biegów. Stąd też większość dużych polski rzek płynie w kierunkach: południkowym i równoleżnikowym.

Wisła i Odra oraz największe dopływy ich górnych odcinków wypływają z Karpat i Sudetów, które są najważniejszymi obszarami źródliskowymi rzek Polski. Pozostałe obszary źródliskowe to wyżyny oraz pas pojezierzy.

Rzeki są zasilane bezpośrednio przez opady atmosferyczne i pośrednio przez roztopy śnieżne. Zależnie od przepuszczalności podłoża, ukształtowania powierzchni, szaty roślinnej, jak również temperatury powietrza występuje przewaga zasilania podziemnego lub powierzchniowego. Zdecydowanie większa część obszaru Polski (północna i środkowa) posiada dobre warunki do infiltracji (wsiąkania) wody opadowej w głąb ziemi. Woda ta odbywa długą podziemną drogę, by przedostać się w końcu do rzek. Dlatego tez rzeki nizinne odznaczają się większą regularnością stanów i przepływów wody niż rzeki górskie.

W górach, na stromo nachylonych stokach, wody opadowe spływają szybko po powierzchni, co powoduje często gwałtowne wezbrania wód i powodzie. Roztopy wiosenne, wcześniejsze na nizinach (marzec) i późniejsze w górach (kwiecień), są również przyczyną występujących okresowo wysokich stanów wód w rzekach.

Wysoki stan występuje zwykle na przełomie czerwca i lipca lub w lipcu. Związany jest on z charakterystycznym dla tej pory maksimum opadowym w górach. Wymienione zjawiska hydrograficzne składają się na reżim rzeki. Reżim (ustrój) polskich rzek zalicza się do śnieżno - opadowych.

W czasie zimy rzeki polskie ulegają zlodzeniu, którego nasilenie zależy od warunków pogodowych. Średni czas trwania zlodzenia rzek polskich wynosi od 70 dni w roku w dorzeczu Bugu i Narwi do około 10-20 dni w dorzeczu środkowej Odry i w dorzeczach rzek przymorskich. Obraz ten Zmienia jednak bardzo często odprowadzanie ciepłych wód technologicznie zakładów produkcyjnych.

      Sieć rzeczna w Polsce jest gęsta, a jej układ jest asymetryczny, co jest zgodne z ogólnym nachyleniem całego terytorium z południa na północny zachód. Asymetria dotyczy głównie lewej i prawej części dorzeczy Wisły i Odry. Części prawe dorzeczy mają prawie dwukrotnie większą powierzchnię niż części lewe. Także spadek rzek jest niewielki.
Średni okres zlodzenia trwa od kilku dni w roku na zachodzie kraju do ok. 80 dni na północnym wschodzie.

Najdłuższymi rzekami w Polsce są:

• Wisła - 1047 km długości, wraz z głównymi dopływami: Sołą, Skawą, Rabą, Dunajcem, Wisłoką, Sanem, Wieprzem, Pilicą, Narwią z Bugiem i Bzurą, o łącznej długości 3945 km, której powierzchnia dorzecza wynosi 194 424 km² (w granicach Polski 168 699 km²);

• Odra - 854 km długości (w Polsce - 742 km), wraz z głównymi dopływami: Nysą Kłodzką, Baryczą, Bobrem, Nysą Łużycką i Wartą z Notecią, o łącznej długości 2889 km, której powierzchnia dorzecza wynosi 118 861 km² (w granicach Polski 106 056 km²);

• Warta - 808 km długości,

• Bug - 772 km długości (w Polsce - 587 km).

Większe rzeki
Rzeka	Powierzchnia dorzecza (w km^2)	Długość (w km)	Przepływ średni (w m^3/s)
Odra	118 861	854	567
Nysa Kłodzka	4 566	182	37,7
Barycz	5 534	133	18,8
Bóbr	5 876	272	44,8
Nysa Łużycka	4 297	252	31,0
Warta	54 529	808	216,0
Rega	2 725	168	21,1
Parsęta	3 151	127	29,1
Wisła	194 424	1047	1080,0
Dunajec	6 804	247	85,5
Nida	3 865	151	21,1
Wisłoka	4 110	164	35,5
San	16 861	443	129,0
Wieprz	10 415	303	36,4
Pilica	9 273	319	47,4
Narew	75 175	484	313,0
Bzura	7 788	166	28,6
Drwęca	5 344	207	30,0
Brda	4627	238	28,0

Jeziora:
Do ważnych elementów sieci wodnej należą jeziora, których najwięcej jest w Polsce północnej, na obszarze ostatniego zlodowacenia. W porównaniu z Europą Polska należy do krajów mało zasobnych w jeziora. Największą jeziorność ma Finlandia.

      W Polsce znajduje się ok. 9300 jezior o powierzchni większej niż 1 ha. Zajmują one 1% powierzchni kraju. Najwięcej jezior występuje na pojezierzach: Pomorskim i Mazurskim. W Polsce centralnej i środkowo - wschodniej większych jezior nie ma w ogóle.

Do najważniejszych typów jezior należy zaliczyć:

• jeziora rynnowe - o wydłużonym kształcie, powstałe w wyniku erozji lodowcowej (np. Jeziorak, Gopło, Miedwie, Wigry, Hańcza),

• jeziora moreny dennej - o dużych powierzchniach i urozmaiconych liniach brzegowych (np. Śniardwy, Mamry, Niegocin, Wielimie),

• jeziora wytopiskowe - „oczka",

• jeziora krasowe - powstałe w miejscach zapadania się skał gipsowych i wapiennych (np. niektóre jeziora na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim),

• starorzecza (jeziora zakolowe) - powstałe w wyniku odcięcia meandrów od rzeki macierzystej,

• jeziora deltowe - będące fragmentami dawnych zatok morskich (Dąbie i Druzno),

• jeziora przybrzeżne - powstałe w wyniku odcięcia dawnych zatok (np. Łebsko, Gardno, Jamno),

• jeziora górskie - powstałe w wyniku działalności lodowców górskich, charakteryzujące się stromymi brzegami, owalnym kształtem i dużymi głębokościami. Dzielą się one zasadniczo na jeziora cyrkowe (karowe), powstałe na miejscu dawnych pól firnowych (Czarny Staw i Czarny Staw Gąsienicowy w Tatrach, Wielki Staw w Karkonoszach) oraz jeziora morenowe, powstałe w wyniku zatarasowania dolin wałami morenowymi (Morskie Oko, Toporowy Staw).

• misy jezior leżących między Wartą a Notecią powstały w wyniku deflacji (jeziora eoliczne).

Geneza wielu jezior jest skomplikowana i dlatego trudno zaklasyfikować je do jednego tylko typu. Na przykład Łebsko i Gardno są prawdopodobnie pochodzenia lodowcowego, ale ich powstanie wiąże się z rozwojem Mierzei i ewolucją wybrzeża morskiego.

Ocenia się, że obecna łączna powierzchnia jezior położonych na obszarze młodoglacjalnym Polski stanowi jedynie ok. 25% ich powierzchni pierwotnej.

Największe jeziora w Polsce:

• Śniardwy - 113,8 km² powierzchni

• Mamry - 104,4 km² powierzchni

Najgłębsze jeziora w Polsce:

• Hańcza - maks. głębokość: 108,5 m.

• Drawsko - maks. głębokość: 79,7 m.

Zasoby wodne jezior w Polsce wynoszą około 19,7 km3, przy czym około połowa tych zasobów jest zgromadzona na Pojezierzu Mazurskim, 36% na Pojezierzu Pomorskim, 12% na Pojezierzu Wielkopolskim, a pozostała część - w jeziorach leżących na południe od linii zasięgu ostatniego zlodowacenia.

Jeziora o powierzchni większej niż 20 km^2
Jezioro	Województwo	Powierzchnia (km^2)
Śniardwy	warmińsko-mazurskie	113,8
Mamry	warmińsko-mazurskie	104,4
Łebsko	pomorskie	71,4
Dąbie	zachodniopomorskie	56,0
Miedwie	zachodniopomorskie	35,3
Jeziorak	warmińsko-mazurskie	34,6
Niegocin	warmińsko-mazurskie	26,0
Gardno	pomorskie	24,7
Jamno	zachodniopomorskie	22,4
Wigry	podlaskie	21,9
Gopło	kujawsko-pomorskie	21,8

Bagna i mokradła:
      Są jednocześnie torfowiskami, zatem powstają w wyniku zarastania jezior roślinnością. Szacuje się, że w Polsce jest 49 tys. torfowisk, zajmujących ok. 4% ogólnej powierzchni kraju. Najwięcej torfowisk występuje w dolinach dwóch rzek: Narwi i Biebrzy. W Polsce mamy zarówno torfowiska niskie, zasilane wodami gruntowymi (występują w dolinach rzek i w miejscach dawnych jezior) oraz torfowiska wysokie, zasilane tylko wodami z opadów atmosferycznych (występują na obszarach zbudowanych ze skał nieprzepuszczalnych oraz na płaskich wierzchowinach).

Kanały i zbiorniki retencyjne (sztuczne jeziora):
      Kanały spełniają szereg ważnych funkcji. Skracają i umożliwiają przewóz towarów, nawadniają obszary wykorzystywane rolniczo oraz pełnią funkcje rekreacyjne. Niskie położenie działów wód na obszarze nizin znacznie ułatwia budowę kanałów i połączeń rzecznych.

Niektóre rzeki połączone są kanałami. Najstarszy, oddany do użytku Jaszcze w 1840 roku, jest w Polsce Kanał Augustowski. Podobnie jak Kanał Elbląski jest on wykorzystywany przede wszystkim do celów turystycznych. Innym celom służy Kanał Gliwicki i Bydgoski (transport towarów Odrą z Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego do portów Szczecin - Świnoujscie oraz połączenie systemów rzecznych Wisły i Odry). Kanał Wieprz - Krzna reguluje stosunki wodne obszarów rolniczych. Zbudowano z myślą o melioracji Pojezierza Łęczyńsko - Włodawskiego.

Największymi kanałami w Polsce są:

• Wieprz - Krzna (140 km długości),

• Augustowski (80 km),

• Elbląski (62 km).

Ważniejsze kanały
Kanał	Połączenia	Rok uruchomienia	Długość (w km)
Wieprz- Krzna	Wieprz- Krzna Pd.	1961	140
Augustowski	Czarna Hańcza- Biebrza	1840	80,0
Elbląski	J. Drwęckie- j. Druzno	1850	62,5
Gliwicki	Kłodnica- Odra	1941	41,2
Ślesiński	Warta- J. Gopło	1950	32,0
Notecki	Noteć- Kanał Bydgoski	1892	25,0
Bydgoski	Brda- Noteć	1914	24,7
Żerański	Wisła- Narew	1963	17,6
Łączański	Wisła- Wisła	1961	17,2

      W Polsce istnieje 106 zbiorników retencyjnych (stale lub okresowo wypełnionych wodą), o pojemności 1 hm.³. Większość jezior sztucznych znajduje się na rzekach pojezierzy karpackich i sudeckich.

Do największych sztucznych zbiorników wodnych należą:

• Jezioro Solińskie (472 hm³ pojemności)

• Jezioro Włocławskie (408 hm³)

      Oprócz wód powierzchniowych duże znaczenie dla bilansu wodnego na danym obszarze mają wody podziemne. Mają one nie tylko znaczenie gospodarcze (m.in. główny rezerwuar wód pitnych), ale również biorą udział w zasilaniu rzek. Ich zasoby ulegają wahaniom w zależności od opadów.

Polska należy pod względem zasobów wodnych do najuboższych krajów Europy. Przyczyną tego są przede wszystkim niskie ilości rocznych opadów oraz mało racjonalna gospodarka wodna i duża wodochłonność przemysłu. W Polsce nie ma też odpowiednich warunków do magazynowania wód wezbraniowych (zbyt mała liczba sztucznych zbiorników wodnych). W rezultacie w kraju występuje wiele obszarów okresowych lub całkowitych deficytów wodnych (m.in. Wyżyna Śląska, Wyżyna Kielecko - Sandomierska, Roztocze, wschodnia Wielkopolska, część Niziny Mazowieckiej i Podlaskiej).

Wytwarzanie energii elektrycznej w Polsce
Energia elektryczna (w GWh)	1990	1995	2000	2001
ogółem	146 749	143 362	148 473	149 922
z elektrowni wodnych	3 302	3 780	4 115	4 220

Największe elektrownie wodne w Polsce

Wykorzystanie wód geotermalnych

Polska ma bogate zasoby wód geotermalnych; największe znajdują się między Koninem a Łodzią, Poznaniem a Piłą, w okolicach Szczecina i na Podhalu; w Pyrzycach (województwo zachodniopomorskie) działa pierwsza w Polsce ciepłownia geotermiczna (uruchomiona 1996). 

Drogi wodne żeglowne

Długość dróg wodnych, żeglownych - 3983 km. km. Długość dróg wodnych, żeglownych, eksploatowanych 1600 km, tj. 40%. Główne drogi żeglowne w Polsce: ODRA - druga pod względem długości w Polsce - 854 km w tym w Polsce 742 km, z czego żeglowne 711 km. Polączona z Wisłą poprzez Wartę i jej dopływ Noteć oraz Kanał Bydgoski. WARTA - największy - prawy dopływ Odry, długość - 808 km z czego żeglowne - 407 km. Główny port - Poznań. WISŁA - najdłuższa rzeka w Polsce długość - 1047 km. Mimo wielkich planów, jest to nieuregulowana rzeka. Obecnie, nie ma tam żadnej żeglugi towarowej.

Pozostałe rzeki: Wieprza, Słupia, Łupawa, Łeba, Reda, Pasłęka, Łyna; Soła, Skawa, Raba, Wisłok, Tanew, Wieprz, Świder, Krzna, Liwiec, Nurzec, Biebrza, Pisa, Szkwa, Rozora, Omulew, Orzyc, Wkra, Skrwa, Osa, Przemsza, Nida, Kamienna, Iłżanka, Utrata, Wda, Wierzyca, Radunia, Gwda, Drawa, Noteć, Osobłoga, Nysa Kłodzka, Bystrzyca Kłodzka, Kaczawa, Kwisa, Olza, Mała Panew, Stobrawa, Widawa, Widawka, Myśla, Ina, Ner, Prosna, Obra, Wełna.

Pozostałe jeziora: Lubie, Pile, Wielimie, J. Charzykowskie, Wdzydze, J. Nidzkie, Roś.

Zbiorniki sztuczne: J. Koronowskie (Brda), J. Zegrzyńskie (Narew), Jeziorko (Warta), J. Sulejowskie (Pilica), J. Otmuchowskie ( Nysa Kłodzka), J Turawskie (Mała Panew), J. Goczałkowickie (Wisła), J. Rożnowskie (Dunajec), J. Dobczyckie (Raba), Tresna (Soła), J. Pilchowickie (Bóbr), Porabka (Soła).

---