Zagadnienie nr 21 (na podstawie hasła Tadeusza Kłaka, ze Słownika literatury XX wieku.)

ŻAGARY:

• nazwa ta obejmuje swoim zasięgiem dwa zjawiska historycznoliterackie:

- czasopismo

- grupę literacką

1. CZASOPISMO „ŻAGARY”:

• nazwa w dialekcie wileńskim oznacza cienkie żerdzie, suche patyki, chrust,

• za projektodawcę takiego tytułu czasopisma uznaje się Tadeusza Bujnickiego, chociaż sam Miłosz wyraził przekonanie, iż on podsunął projekt,

• pismo (jak to zazwyczaj bywa) jest połączone z grupą, jest jej organem,

• pierwszy numer został wydany w kwietniu 1931,

• czasopismo ukazywało się do roku 1934,

• dzieje tego czasopisma są skomplikowane, gdyż zmieniając mecenasów pisma, zmieniało ono nawet swą nazwę.

Można wyróżnić trzy fazy rozwoju czasopisma:

1. obejmuje okres od kwietnia 1931 do marca 1932; „Żagary” ukazywały się wtedy jako czterokolumnowy bezpłatny dodatek do wileńskiego dziennika „Słowo”, wydawanego i redagowanego przez Stanisława Mackiewicza, z podtytułem „Miesięcznik idącego Wilna poświęcony sztuce”; red. dodatku byli T. Bujnicki i A. Gołubiew, później sam Bujnicki, następnie Bujnicki wspólnie z S. Jędrychowskim, aż wreszcie jego red. został Jerzy Zagórski; w tej fazie ukazało się 8 numerów czasopisma.

2. obejmuje okres od maja 1932 do grudnia 1932; wskutek różnych rozbieżności organ grupy ukazywał się teraz jako dodatek do dziennika „Kurier Wileński”; ze względów formalno-prawnych nazwę pisma zmieniono na „Piony”, z podtytułem „Miesięcznik żagarystów”; komitet redakcyjny tworzyli: H. Dembiński, Jędrychowski i Zagórski; faza ta była matką 5 numerów.

Zamiana nazwy pisma stanowiła także wyraz ewolucji grupy oraz konkretyzacji programu pisma:

• sam Jędrychowski, w jednej z polemik, pisał, że „Żagary” to żagwie, żar i młodzieńcza romantyka; „Piony” to matematyka, konstrukcja, supremacja ekonomii, socjologii i polityki.

3. ostania faza pisma obejmuje okres od listopada 1933 do marca 1934; teraz „Żagary” powróciły do tytułu pierwotnego i wydawane były już samodzielnie, z podtytułem: „Pismo literackie”; w etapie tym nastąpiło połączenie z czasopismem „Smuga”, które skupiało inną część literackiego „młodego Wilna”; ze „Smugi” do „Żagarów” przeszli: Mieczysław Kotlicki i Anatol Mikułko; redakcji podkreślała, że „Żagary”, „Piony” oraz „Smuga” tworzyły wspólny, jednolity front młodego literackiego Wilna; ostania faza objęła 4 numery pisma, w tym ostatni był podwójny.

Pisma, oprócz prezentowania twórczości literackiej członków grupy (poezja, proza, satyra) i publikacji o charakterze programowym, poświęcały sporo uwagi innym sprawom: literaturze litewskiej i białoruskiej; podejmowały problematykę macierzystego środowiska, atakując np. różne objawy jego zaściankowości.

Za kontynuację „Żagarów” uznać można Kolumnę Literacką, która ukazywała się w „Kurierze Wileńskim”, ich twórczość zajmowała też wiele miejsca w „Apelu”, dodatku do „Kuriera Porannego”, którego jednym z redaktorów był Zagórski.

2. GRUPA ARTYSTYCZNA ŻAGARY:

• Grupa Żagary istniała dłużej, niż trwał okres ukazywania się wspólnych czasopism,

• Przechodziła przez trzy fazy: wstępną, podstawową i schyłkową. Środkowa część pokrywała się z czasem wychodzenia czasopism grupowych oraz - co równie ważne - z trwaniem wspólnoty akademickiej,

• Żagary pojawiły się na gruncie działalności kół naukowych i takich stowarzyszeń, jak Klub Intelektualistów, Klub Włóczęgów, a zwłaszcza Sekcja Twórczości Oryginalnej,

• Za początek istnienia grupy można przyjąć wieczór poetycki pt. Najmłodsze Wilno literackie, który odbył się w styczniu 1931 r. z udziałem Tadeusza Bujnickiego, K. Hałaburdy, Miłosza i Zagórskiego. Przemówienie programowe, przynoszące „wyznanie wiary wileńskiej akademickiej grupy poetów” wygłosił Jędrychowski, jeden z ideologów późniejszej grupy. Po wieczorze tym odbyło się spotkanie u Mackiewicza, na którym zapadła decyzja o powołaniu „Żagarów” jako organu i trybuny grupy,

• Podstawową jej część tworzyli poeci, ale (zwłaszcza w początkowej fazie) wchodzili do niej również plastycy (T. Godziszewski) oraz ludzie związani z filmem i teatrem,

• Początkowo za przywódcę grupy można było uznać Bujnickiego, lecz wkrótce czołową postacią okazał się Dembiński,

• Dembiński stał się ideologiem, występując w swoich artykułach najpierw z krytyką dotychczasowych form ustrojowych i stosunków w Polsce, a następnie formułując własne koncepcje - „trzeciej strony barykady”, to znaczy odrzucając rozwiązania zarówno w duchu faszystowskim, jak i komunistycznym,

• Na działalność literacką grupy miały wpływ aspiracje ideologiczne jej członków. Dembiński był czołowym działaczem Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”; Jędrychowski związany był z organizacją radykalnych piłsudczyków skupionych w Legionie młodych. W późniejszym okresie obaj zbliżyli się do ideologii komunistycznej, starali się również w tym kierunku prowadzić grupę,

• Ww. ewolucja od grupy o charakterze literackim ku grupie o wyraźnym profilu ideowym spowodowała pierwszy kryzys i rozejście się zespołu z pismem Mackiewicza,

• Ok. 1933 literackie skrzydło Żagarów zaczęło się oddzielać od skrzydła politycznego. Poeci powołali samodzielne pismo o charakterze literackim, natomiast Dembiński z Jędrychowskim przystąpili do wydawania coraz bardziej radykalnych pism - „Czytajcie”, „Razem”, [sic!] „Poprostu” i „Karta” - ich żywot był zazwyczaj krótki,

• Skrzydło polityczne angażowało się również w bezpośrednią działalność ruchu komunistycznego,

• Połączenie się „Żagarów” ze „Smugą” pozwoliło na dołączenie do grupy Kotlickiego i Mikułkę, szeregi opuścił za to Hałaburda,

• Wiosną 1934 r. grupa zawiesiła działalność, od tego czasu mówi się, że Żagary powoli zaczęły się rozpadać. Wyrażało się to zarówno w rozproszeniu i jej podziale na grupę „wileńską” i „warszawską” (Miłosz, Zagórski, Dembiński), jak i we wzajemnych polemikach,

• Ważnym elementem prezentacji Żagarów (poza czasopismem, które miało jasno wydzieloną część polemiczną i recenzyjną, oraz programową) były książkowe publikacje jej członków:

• 1933: Bujnicki: Po omacku; Miłosz: Poemat o czasie zastygłym; Zagórski: Ostrze mostu,

• Pierwsza seria poetycka Żagarów akcentowała wspólnotę grupową (wydawnictwo grupy Żagary - Piony), ponadto książki te ukazywały się przeważnie nakładem Koła Polonistów Studentów Uniwersytetu Stefana Batorego, a więc podkreślały wspólnotę szerszą - akademicką i środowiskową;

• 1936: Miłosz: Trzy zimy,

• 1937: Bujnicki: W połowie drogi; Zagórski: Wyprawy.

Tło historyczno-polityczne:

• Kryzys ekonomiczny, zapoczątkowany w 1929 r.,

• Narastanie w Europie tendencji faszystowskich, potwierdzone dojściem do władzy Hitlera w 1933,

• Rozmaite procesy zachodzące w ZSRR.

Żagaryści dążyli do zbudowania programu nie tylko poetyckiego, czy artystycznego, lecz programu obejmującego wszystkie dziedziny życia, zakładającego przebudowę podstaw ustrojowych państwa i społeczeństwa. Zarys takiego programu dał Dembiński w artykułach Defilada umarłych bogów oraz Podnosimy kurtynę, gdzie poddał surowej krytyce ustrój kapitalistyczny oraz inne ideologie odziedziczone po przeszłości. Odżywały tu inspiracje syndykalizmu G. Sorela i myśli S. Brzozowskiego. Heroizm pracy, dyscyplina moralna, kolektywność działania, uspołecznienie wielkich majątków i środków produkcji.

Sztuka i literatura miały w przekonaniu żagarystów stanowić narzędzie przebudowy świadomości jednostki i społeczeństwa, przeto zostały podporządkowane celom nadrzędnym:

• Miłosz: „sztuka służy do hodowli ludzi”,

• Zagórski: sztuka stanowi zespół środków służących do „przekształcania rzeczywistości zastanej w rzeczywistość następną”,

• Jędrychowski: „Dzieło sztuki jest środkiem kolektywnego kształtowania psychiki indywidualnej, potężnym narzędziem przekształceń religijnych, politycznych, socjalnych i gospodarczych”.

Estetyczne aspekty sztuki schodziły na dalszy plan. Fikcję i kreacje wyobraźni zastąpić miały rzeczywistość, konkret i fakt społeczny. Na płaszczyźnie formalnej odpowiadały temu takie gatunki, jak reportaż, plakat, fotomontaż. Miejsce emocji lirycznej zajmowała dyktatura intelektu i czynniki racjonalne.

Grupa ta była wyjątkowa. Radykalizm przekonań społeczno-politycznych oraz opozycja wobec ówczesnej rzeczywistości różniły ją od skamandrytów i od niektórych poetów awangardy. Poezję Skamandra i Kwadrygi uważali za przestarzałą artystycznie, najbliższa była im Awangarda Krakowska. Żagarystom bliskie były idee dyscypliny, ładu i konstrukcji. W miejsce ekwiwalentu pojawiał się konkret, zamiast pseudonimowania i poezji „pięknych zdań” uprawiano lirykę mówienia wprost. Żagarom obcy był optymizm cywilizacyjny. Nieufność wobec rzeczywistości, przekonanie o kryzysie dotychczasowych form ustrojowych, idei oraz wszelkich wartości wiązały się z katastroficznym odczuwaniem i widzeniem świata. Poezji żagarystów z okresu wspólnoty grupowej nie da się jednak sprowadzić do katastrofizmu, gdyż była ona zapisem również innych doświadczeń historycznych i egzystencjalnych.

Poezja i poetyka Żagarów ulegały ewolucji:

• okresowi wspólnoty grupowej odpowiadała twórczość stanowiąca bezpośrednią diagnozę stawianą rzeczywistości, radykalna i krytyczna wobec wielu zjawisk współczesnego świata. W tej fazie wprowadzali „niepoetyckie” sposoby wyrazu: sięgali po komunikat prasowy, notatkę kronikarską, ogłoszenie i tytuł gazety; posługiwali się chwytami reportersko-publicystycznymi,

• opis przechodził w wyobraźniowe ujęcie katastrofy o charakterze apokaliptycznym, o wymiarach kosmicznych, rozgrywającej się w wielkich cyklach biologiczno-naturalnych. W miejsce historii wchodzi natura, zamiast fizyki pojawia się metafizyka. „Struktury kosmosu i procesy w nim zachodzące to sprawy o znaczeniu centralnym dla interpretacji twórczości Miłosza i Zagórskiego”. Jest to kosmos w stanie rozpadu i zniszczenia, ulegający regresowi do form pierwotnych. Napięcie między historią a naturą oraz rzeczywistością realną i mityczną ma odpowiednik w „stylu rozbitym”, w późniejszym okresie dominuje zaś „poemat misteryjny”,

• elementy baśniowe, mistyczne i wizyjne, wzbogacone o inspiracje romantyczne (Mickiewicz - Słowacki) nasilały się przed 1939,

• obok romantycznych i symbolistycznych źródeł na późniejszą twórczość żagarystów oddziaływała też tradycja klasycystyczna, widoczna zwłaszcza w poezji Bujnickiego, Miłosza, Zagórskiego i Putramenta, co prowadziło do tworzenia poezji kulturowej oraz podjęcia nowych form gatunkowych, takich jak oda, hymn, list poetycki czy liryka opisowa,

• rozbieżność dróg żagarystów uwidoczniła się po 1939r, jednak trzeba pamiętać, że ich poezja stanowiła przez wiele lat jeden z głównych i najżywotniejszych nurtów liryki polskiej XX w. Oddziaływała wybitnie na twórczość pokolenia wojennego (K.K. Baczyński, T. Gajcy) i na późniejszych poetów (np. na twórczość Z. Herberta) oraz kształtowanie się tendencji neoklasycznych lat sześćdziesiątych.
  

---