Wykłady z Religii Polski .

WYKŁAD I (7.03.2012)

OBRZĄDEK SŁOWIAŃSKI

• jedni twierdzą, że kraków biskupi zaczyna się w 1000 roku (pierwszy biskup Poppo), inni idą wstecz- rozbieżności w kwestii politycznej woj. małopolskiego (samodzielni książęta, czy czescy bolesławowie?)

• katalog z 1266 roku wymienia Poppa, ale listę zaczyna dwóch tajemniczych biskupów: Prohor i Prokulf (biskupi ołomunieccy).

HISTORIA CYRYLA I METODEGO

• książę siedzący na wWiśle- wg żywotów Metodego ów książę został ochrzczony w niewoli; koncepcja utworzenia obrządku słowiańskiego- oddziaływanie Moraw na Polskę.

• list biskupów niemieckich do papieża Jana IX z 900r. → lud podbity przez Świętopełka, niestety teoria ta upadła ponieważ chodziło o Słowaków.

• Metody nie wykraczał poza Morawy i Słowację.

Katarzyna Lanckorońska → przeniesienie metropoli z Moraw do Krakowa

Upadek obrządku słowiańskiego za Bolesława Chrobrego.

PRZYJĘCIE CHRZTU → religia chrześcijańska była istotna przy budowie wczesnofeudalnej monarchii oraz do podniesienia autorytetu. Dobiegał końca okres względnej hibernacji państwa Mieszka. Wzorem ku temu byli- nasi ulubieńcy- Niemcy → chęć jak najlepszych stosunków.

966rok → amicus imperatoris- Mieszko I przyjacielem cesarza.

Chrzest z rąk czeskich za zgodą Niemiec. Biskup Michał z Ratyzbony 14 IV 966 r. Wielka Sobota. Teorii miejsca jest bardzo dużo, być może Ostrów Legnicki. Duchowieństwo ratyzbońskie miało uprawnienia do szerzenia chrz. z biskupem Jordanem na czele. Nie istniała diecezja, Jordan miała mandat od papieża. Gniezno- Bazylika NMP wybudowana przez Mieszka.

Biskupstwa: Poznań- prowizorium, Kraków, Wrocław, Kołobrzeg, arcybiskupstwem było Gniezno. → zwierzchność Rzymu.

Karoliński stosunek przetrwał dłużej niż na zachodzie Europy. Supremacja władzy świeckiej- prawo mianowania biskupów, powstawanie biskupstw, klasztorów, koscielne organizowanie zdobytych, pogańskich ziem- szybka ratyfikacja.

1148r. Bulla dla Poznania.

Panujący miał również prawo do sądobójstwa nad duchownymi → Staszek ze Szczepanowa.

Uwięzienie biskupa Marcina.

Prawo wydawania ustaw, przestrzeganie postów → Bolesław Chrobry.

Patronus et advocatus eclesii → Gall Anonim o królu.

Obowiązki księcia wobec kościoła:

• upasażenie materialne → dziesięcina, świadczenia bezpośrednie składane przez ludność- dawało to mniejsze uzależnienie od państwa. Zwolnienie dóbr kościelnych z monopolii książęcych, np. polowanie.

• odrębna katechizacja ludności służebnej- świetnicy.

Związki z Rzymem raczej tylko polityczne, w kwestiach kościelnych mniej ścisłe. Nie ma śladów po podróżach po paliusz.

Bloesław Krzywousty → większa zależność pomiędzy kościołem polskim a rzymskim, święcenia biskupie.

Papieże wysyłali swoich legatów:

1104 r. → legat Vallo

1124r. → kardynał Idzi

1146r.

1149 r.

zależność od rzymskiej centrali- spór pomiędzy synami Bolesława Krzywoustego.

Interdykt legata papieskiego. Od śm. Bolesława Krzywoustego sprzyjało rozbicie dzielnicowe- podniesienie rangi kościoła. Dopóki idea władzy monarszej nie zgasła, kościół nie mógł się emancypować.

Do poł. XII wieku stosunki państwo- kościół spoczywają na podstawach zjazdu gnieźnieńskiego.

Całkowite regulowanie stosunków kościelnych, np.

1101r. W. Herman, biskup krakowski- Czesław, udawanie się do Rzymu po sakrę doprowadziło do nadawania urzędów przez państwo.

Ststus łęczycki 1181r. (papież Aleksander III) Kazimierz Sprawiedliwy.

Złamanie senioratu w Polsce- upadek władzy centralnej- stopniowa emancypacja kościoła.

Połowa XII wieku → klasztory cysterskie- kolejny czynnik emancypacyjny, nowe wyobrażenie o wolności kościoła, pierwsze ślady immunitetów.

ADAPTACJA CHRZ. NA GRUNCIE POLSKIM

Wyniki działalności misyjnej mieszka ocenia się różnie. Być może chrystianizacja dotarła do mas ludu, ale nawet otoczenie księcia mogło być dłużej pogańskie.

973r. Węgry- 5 tys. ochrzczonych

1410 r. Litwa- 20 tys. ochrzczonych

w Polsce zapewnie podobnie

Po pierwszej wyprawie Ottona na Pomorze nazwano je chrześcijańskim.

Ziemia polan → działalność Jordana, brak nachalnej akcji misyjnej, być może dlatego Polskę ominęły wstrząsy wew.

działalność Bolesława Chrobrego → znakomite źródła, poganie na Pomorzu Wsch. nie byli zmuszani do chrztu (997r. Wojciech)

b. Kołobrzeskie- burzenie świątyń pogańskich bez zmuszania do chrztu. Pierwsze lata XI wieku.

1017r. Kult pogański na Ślęży → tolerancja.

Cmentarzysko lutomińskie- obrządek słowiański, groby ciałopalne, szkoeletowe, z broniom, jadłem, etc.

Reinber- tempił pogaństwo na Pomorzu, ale naraził się ludności i musiał uciekać.

Powiększenie liczby biskupstw z 1 na 5 było poważnym krokiem, ale nie dało to znaczących efektów. Sieć komórek dopiero się tworzyła.

Liczba grodów kasztelańskich = liczba kościołów

szerzenie wiary → duchowni: eremici- św. Świerad (Oława, Tropie, Opatowiec) oraz benedyktyni.

Wzajemny stosunek chrz. vs. poganin:

realne istnienie bractw pogańskich nie było zaprzeczalne, ale chrześcijanie traktowali ich jak demony. Było dużo miejsca na synkretyzm religijny- dwówiara. W przekonaniu niektórych boga chrz. należało traktować na równi z pogańskimi. Inni czcili pogańskich, bo się ich bali.

Domysłu nt. stosunku liczbowego:

zwolennicy poglądów kościelnych → liczebnie najsłabsi, ale dynamiczni

dwówiercy

czciciela starych bogów → powstanie ludowe po śmierci B. Chrobrego.

Powstanie Masława na ziemiech polskich:

• wielu zostało zabitych

• Rechelin- b. krakowski- ocalał 1032-46

• inne biskupstwa upadły

Pn. Polska- organizacja kościelna najbardziej ucierpiała, lata 30-te XV wieku- rozwój.

Przeniesienie stolicy z Gniezna do Krakowa. Kazimierz Odnowiciel: biskupstwa → Kraków, Wrocław- inne przejściowo likwidowane.

Odbudowa struktur kościelnych.

Ślady pogańskie: cmentarzysko w Giełutowie, Sandomierz, cmentarzysko w Końskich.

Akcja chrz. niejako rozpoczęta od nowa. Rechrystianizacja kraju. Wielkie zasługi Bolesława Śmiałego.

1064r. Konsekracja bazyliki gnieźnieńskiej, odbudowa katedry poznańskiej, pogańskie pomorze wsch. odpada, rozwój życia monastycznego w Polsce, bogato uposażone opactwa w Mogilnie (ognisko pracy misyjnej) i Tyńcu.

Odgrywanie dużej roli krajowców. Biskupi: Aron i Hieronim- cudzoziemcy.

WYKŁAD KOLEJNY (11.04.2012)

Bracia polscy- nazewnictwo:

• Arianie- wydźwięk pejoratywny: odwołanie do herezji Ariusza z przełomu III i IV wieku (381r. Sobór w Konstantynopolu → wykluczenie)

• Nurkowie, Chrystianie, Antytrynitarze, Unitarianie, Socynianie, Serwecjanie.

Powstanie zboru ariańskiego:

• styczeń 1556 roku, synod w seceminie- Piotr z Goniądza. Podwójny skandal: drewniana szabla i odrzucenie dogmatu o trójcy świętej.

• 1558 r. przybycie do kraju G. Biandratty; Biandratta po śmierci Łaskiego (1560) robi porządek w kościele małopolskim (F. Lismarin i F. Krzyżak- dedykacja do Radziwiłła Czarnego- skandal, brak pojednania z kalwinem).

• IV 1562r. Synod w Pińczowie, wystąpienie Grzegorza Pawła z Brzezin. → kontrowersyjny synod, Biandratta wyjeżdża.

• Wyodrębnienie się w Krakowie dwóch zborów: kalwiński i ariański. (eclesia minor)

• 1562r. przybycie do Polski włoskich teologów: W. Gentille, G. Alziatti, B. Ochino; przebywają w Pińczowie.

• 1564r. Edykt Parczewski- przeciwko cudzoziemskim kaznodziejom

• 22-30 III 1565r. Ostatnia próba pojednania Braci z Kalwinami, dysputa w czasie sejmu piotrkowskiego, ostateczne zerwanie i radykalizacja zboru ariańskiego.

„Tabula de trinitate”- pierwsze dzieło antytrynitarskie autorstwa Grzegorza Pawła z Brzezin.

Po śm. Radziwiłła Czarnego był Radziwiłł Rudy- ortodoksyjny kalwin- oczyszcza tereny z arian.

Zygmunt August pali „tabula de trinitate”, zakazuje wystąpień arianom.

S. Hozjusz → należy wypędzić wszystkich luteran i kalwinów, nie tylko arian- edykt parczewski. Ale baracia polscy nie wyjechali, bo ugłaskali króla. Edykt ten nie był nigdy więcej stosowany. Antytrynitaryzm rozwijał się nadal. Na Litwie arianie byli mile widzaiani. Bracia zaczynają się coraz bardziej rozkręcać- chęć zniszczenia fundamentów kościoła.

Periodyzacja:

• okres radykalny 1563- 1569

• sprzeczności i dekadencji 1569- kon. XVI wieku, upadek nurtu plebejskiego w zborze, sprzedawanie majątku, drewniane szable, praca na utrzymanie.

Koniec XVI wieku: Raków.

1569r fundacja kasztelana Jana Siemieńskiego, wolność od danin i tolerancja religijna (aby szybko zasiedlić), ewangelickie ideały arian mogą być zrealizowane (G.P. Z Brzezin, P. z Goniądza)

• migracje braci do Rakowa, pocz. XVIIw. ok. 1500 mieszkańców.

• 1602r. Powstanie Akademii Rakowskiej (sarmackie Ateny)

• 1605r. Powstaje katechizm Rakowski

obok Krakowa jest to najczęściej wspominanie miasto, również poza granicami królestwa.

1570r. Rozłam w łonie Braci Polskich

Urząd i miecz, Bracia Polscy:

-stronnictwo radykalne → Grzegorz P. z Brzezin i cały Raków; państwo tworem Boga

-stronnictwo ugodowe → Marcin Krowicki, Stanisław Budziński, Szymon Budny, Jakub Paleolog- nie każdą wojnę bóg potępia.

Szymon Budny zostaje pozbawiony godności ministra i usunięty ze zboru.

Teologia Braci Polskich:

• tryteiści → G.P. Z Brzezin, P. z Goniądza, trójca ukazana przez Pismo. Całkowita odrębność osób TŚ. → esencja, istota, persona. Subordynancjonizm: podporządkowanie Bogu Ojcu.

Zarzut: saberianizm: Bóg w jednej os. a syn i duch to tylko atrybuty → syn: światło, duch: ciepło, bóg: słońce.

• dyteiści → Jerzy Schoman, M. Czechowiec, S. Wiśniowiecki, P. z Goniądza, odrzucali bóstwo ducha św., uznawali boja ojca i niższego, podporządkowanego syna.

• unitaryści (unitarianie) → G.P. Z Brzezin, M. Krowicki, J. Schoman, odrzucali ducha, tylko moc boża działała w duszach, nauka o przedwieczności syna nie ma oparcia w piśmie. Pozostał tylko ojciec, syn ma charakter historyczny. 1565R G. P. z Brzezin ze strony tryteistów do unitarystów; unitarianie dziela się na adorantes i nonadorantes → oddawanie czci chrystusowi to bałwochwalstwo. Z kolei nonadorantes dzielą się na judaizantes (pomniejszenie roli chrystusa, monoteizm żydowski, wyższość starego testamentu) i wolnomyślicieli: deizm, ateizm- usunięci ze zboru (D. Bieliński, Ch. Franko, H. Piekarski).

Centrum był Lublin. Kasztelan Jan Kiszka wspierał unitarystów. Budował szkoły i drukarnie dla arian. Byli przeciwko chrztom dzieci → sakramenty to tylko symbol, brak mocy.

1579r. Przybywa do Polski F. Socyn, przejęcie kontroli nad zborem, ujednolicenie stosunków społecznych i kościelnych, dalsza racjonalizacja rel.

Objawienie ma być interpretowane przy udziale rozumu. To co nie zgadza się z rozumem należy wykluczyć.

1592- 98r. następuje przełom, M. Czechowiec zostaje wykopany, bo był przeciwko Socynowi.

Katechizm Rakowski → odrzucenie pierwiastków anabaptystycznych - chrzest.

UPADEK:

1627r - Zburzenie zboru braci w Lublinie

1638r - Oskarżenie wobec studentów Akademii Rakowskiej o profanacje krzyża, zamknięcie zboru, Akademii i drukarni.

1647r - Potępienie przez sejm książki Jonasza Szlichtynga

1658r - Nakaz opuszczenia Polski (sympatia ze Szwedami)

emigracja → Śląsk, Siedmiogród, Prusy wsch., Holandia.

• Biblioteka Tratrum Polonorum - dzieła Jonasza Szlichtynga.

• Unitarianizm: T. Lindsey, J. Priestley

• jednota braci polskich → lata 20te XX wieku K. Śmigłowski.

• 1774r. Anglia, kościół unitariański, przenoszą się do USA; 1796r. Kościół amerykański (Filadelfia w 1720 nastąpiło zjednoczenie)

• w Polsce przeszczepy z zachodu. Zbór wrocławski - R. Kisiel - wspólnota z nim związana weszła do jednoty braci polskich, później mieli przewagę (nurt zielonoświątkowy).

---