PRAWO WŁASNOŚCI I JEGO OCHRONA

1. Pojęcie własności. Własność, jako kategoria prawna, jest to naj­szersze prawo osoby do rzeczy, pozwalające właścicielowi korzystać z rzeczy i rozporządzać nią z wyłączeniem innych osób. Prawo wła­sności, jako forma prawna, zajmuje w systemie prawa cywilnego pozy­cję szczególną- z jednej strony jest ono formą pierwotną, najprostszą i bezpośrednią, z której wywodzą się inne formy korzystania z rzeczy, z drugiej strony-jest także formą najbardziej pełną, gdyż tylko w j ego ramach właściciel, jako uprawniony, korzysta z maksimum uprawnień względem rzeczy.

2. Treść prawa własności i jego wykonywanie. Kodeks cywilny jako uprawnienia podstawowe prawa własności wskazuje na (art. 140 k.c.):

możliwość korzystania z rzeczy oraz możliwość rozporządzania rzeczą. J. Ignatowicz podkreśla, że zewnętrzną oznaką korzystania z rzeczy przez właściciela są jego uprawnienia do: posiadania rzeczy (faktycznego wła­dania rzeczą), używania rzeczy w sposób, który nie polega na czerpaniu pożytków (np. używanie komputera przez właściciela), pobierania po­żytków i innych przychodów z rzeczy oraz dysponowania faktycznego rzeczą, które wyraża się w przetwarzaniu rzeczy, zużyciu, a nawet znisz­czeniu rzeczy. Z kolei do wyróżników rozporządzania rzeczą zalicza się uprawnienia właściciela do: wyzbycia się własności rzeczy (np. prawo przeniesienia własności, prawo zrzeczenia się własności, czy też prawo rozporządzenia własnością na wypadek śmierci) oraz obciążenia rzeczy poprzez ustanowienie prawa rzeczowego ograniczonego lub dokonanie czynności dotyczących rzeczy o skutkach obligacyjnych (np. hipoteka, zastaw, oddanie rzeczy w dzierżawę albo najem).

Ten szeroki zakres uprawnień właściciela wobec rzeczy nie oznacza, że prawo własności pozwala mu na bezgraniczne korzystanie z rzeczy i rozpo­rządzanie rzeczą. Własność nie jest nie ograniczonym prawem, dającym właścicielowi absolutną swobodę postępowania z rzeczą. Przeciwnie, Ko­deks cywilny określa trzy wyznaczniki granic prawa własności, a są nimi:

przepisy ustaw, zasady współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarcze przeznaczenie danej własności. One określają granice korzystania przez wła­ściciela z prawa własności, a to oznacza, że właściciel nie może ani korzy­stać z rzeczy ani też rozporządzać rzeczą w sposób sprzeczny z przepisami ustaw, z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno-gospodarczym. przeznaczeniem swego prawa.

W polskim prawie cywilnym obowiązuje reguła, że właścicielem może być każda osoba (fizyczna albo prawna). Od tej reguły występują tylko nieliczne wyjątki określone przepisami ustawowymi (np. właści­cielem nieruchomości może być cudzoziemiec dopiero po uzyskaniu sto­sownego zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji).

3. Nabycie i utrata własności. W prawie cywilnym występuj ą różne sposoby nabycia i utraty własności. Dotyczy ich jednak pewna prawidło­wość, która wyraża się w tym, że z nabyciem własności przez jedną osobę łączy się z reguły utrata własności przez drugą osobę. Tylko w wyjątkowych przypadkach ta łączność nie występuje.

Na podkreślenie zasługują dwa sposoby nabycia prawa własności:

• nabycie pierwotne własności - w sposób niezależny od prawa poprzedniego właściciela i czyichkolwiek uprawnień, osobie na­bywającej własność przysługuje prawo własności w pełnym roz­miarze, bez jakichkolwiek obciążeń lub ograniczeń (np. ten spo­sób nabycia występuje przy wywłaszczeniu, zasiedzeniu, znalezie­niu),

• nabycie pochodne własności - nowy właściciel wywodzi swe pra­wo z prawa poprzedniego właściciela, uzyskuje on prawo w takim zakresie, w jakim posiadał jego poprzednik (np. nabycie w następ­stwie umowy sprzedaży czy darowizny).

Powszechnie występującym sposobem nabycia własności jest prze­niesienie własności na podstawie umowy. Osobę przenoszącą własność nazywa się zbywcą, a osobę, na którą w wyniku umowy własność prze­chodzi - nabywcą.

Szczególne unormowania dotyczą przeniesienia własności nierucho­mości, bowiem zgodnie z wolą ustawodawcy własność nieruchomości w zasadzie nie może być przeniesiona ani pod warunkiem ani też z za­strzeżeniem terminu, a umowa o przeniesienie własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (ta forma stanowi prze­słankę ważności dokonanej czynności prawnej).

Zasiedzenie i przemilczenie to kolejne sposoby nabycia własności, które są związane z upływem czasu. Upływ czasu może powodować zmiany w sferze prawa własności, tak znaczący, że dotychczasowy uprawniony traci swoje prawo, a inna osoba to prawo nabywa. Taki skutek może nastąpić w ramach:

a) zasiedzenia, które polega na nabyciu prawa własności na skutek dłu­gotrwałego wykonywania tego prawa przez osobę nieuprawnioną,

b) przemilczenia, które prowadzi o nabycia prawa własności dlate­go, że właściciel przez czas w ustawie określony nie wykonuje swojego prawa.

Przesłanki (warunki) zasiedzenia są różne w odniesieniu do nieru­chomości oraz rzeczy ruchomych. Do nabycia przez zasiedzenie wła­sności nieruchomości konieczne są dwie przesłanki:

• samoistne posiadanie nieruchomości - dana osoba włada nieruchomo­ścią tak, jakby była właścicielem,

• upływ czasu: 20 lat, gdy posiadacz pozostaje w dobrej wierze, a 30 łat,

gdy posiadacz pozostaje w złej wierze.

Natomiast nabycie przez zasiedzenie własności rzeczy ruchomej może nastąpić w razie spełnienia się łącznie trzech przesłanek:

• samoistnego posiadania rzeczy ruchomej przez osobę nie będącą jej właścicielem,

• upływ czasu - okresu 3 lat samoistnego posiadania rzeczy rucho­mej,

• dobrej wiary posiadacza.

Nabycie własności w drodze przemilczenia, następuje tylko w przy­padkach przewidzianych w ustawie, a polega na tym, że osoba wskazana w ustawie nabywa własność na skutek niewykonywania przez właściciela swego prawa i to przez czas w ustawie określony. Podstawą tego sposobu nabycia własności jest bezczynność właściciela.

Kodeks cywilny normuje także inne sposoby nabycia i utraty własności w formie (art. 179-194 kc): zrzeczenia się własności, zawłaszczenia, znale­zienia, nabycia pożytków naturalnych rzeczy, połączenia, pomieszania i prze­istoczenia rzeczy.

4. Współwłasność. Rzecz może być własnością kilku osób, stanowić ich ^współwłasność. Współwłasność polega na tym, że własność tej samej rze­czy przysługuje niepodzielnie kilku osobom. Charakteryzują ją trzy cechy:

• jedność przedmiotu (bowiem przedmiotem wspólnego prawa jest jed­na rzecz ruchoma albo nieruchoma, a nie zespół różnych rzeczy),

• wielość podmiotów (wspólne prawo własności do tej samej rzeczy przysługuje kilku osobom, a więc co najmniej dwu osobom),

• niepodzielność wspólnego prawa (żadnemu ze współwłaścicieli nie przy­sługuje wyłączne prawo do fizycznie określonej części rzeczy).⁴¹ Kodeks cywilny rozróżnia dwie formy współwłasności:

• współwłasność w częściach ułamkowych - polega na tym, że udział każdego współwłaściciela we wspólnym prawie jest okre­ślony kwotowo ułamkiem, a ułamek ten określa zakres uprawnień współwłaściciela w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych wo­bec innych współwłaścicieli,

• współwłasność łączną, która może powstać tylko z określonych stosunków prawnych na podstawie przepisów regulujących te sto­sunki np. wspólność majątkowa wspólników spółki cywilnej.

Wielkość udziału współwłaściciela określa zakres jego uprawnień wzglę­dem rzeczy wspólnej. Każdy z współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli - może dokonać zbycia swego udziału oraz obciążyć swój udział ograniczonym prawem rzeczowym (np. hipoteką). Jednakże do rozporządzenia rzeczą wspólną oraz do innych czynności, które przekraczaj ą zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgo­da wszystkich współwłaścicieli.

Ustawodawca w Kodeksie cywilnym posługuje się określeniami: czynno­ści zwykłego zarządu i czynności przekraczające zwykły zarząd, przy czym

żadnego z nich nie definiuje. Przez:

• czynności zwykłego zarządu należy rozumieć załatwienie bieżących spraw związanych ze zwykłą eksploatacją rzeczy i utrzymaniem jej w stanie nie pogorszonym w ramach aktualnego jej przeznaczenia;

• czynności przekraczające zwykły zarząd należy rozumieć inne szczególnie istotne czynności, takie jak: zbycie rzeczy wspólnej, obciążenie rzeczy wspólnej, zmianę przeznaczenia rzeczy wspól­nej oraz gruntowną przebudowę rzeczy wspólnej. W odniesieniu do współwłasności można mówić o korzystaniu usta­wowym (współwłaściciele korzystają z rzeczy wspólnej tak, jak to bez­pośrednio stanowi ustawa), umownym (sposób korzystania z rzeczy wspólnej określa umowa współwłaścicieli) oraz na podstawie orzeczenia sądu (warunki korzystania z rzeczy wspólnej określił sąd).

Prawo współwłaścicieli do korzystania z rzeczy wspólnej sprowa­dza się do dwóch uprawnień:

• korzystania z rzeczy wspólnej - każdy z współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie Jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli, • do pobierania pożytków z rzeczy wspólnej - pożytki i inne przy­chody z rzeczy wspólnej przypadają współwłaścicielom w stosun­ku do wielkości udziałów i dlatego w takim samym stosunku po­noszą oni wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną. Zniesienie współwłasności oznacza likwidację stosunku prawnego Jaki łączy współwłaścicieli. Obowiązuje zasada w myśl której, każdy ze współ­właścicieli może żądać zniesienia współwłasności. Zniesienie współwłasno­ści może nastąpić: w trybie umownym (strony w drodze umowy znoszą współwłasność) albo w trybie sądowym (sąd na wniosek współwłaściciela znosi współwłasność).

Kodeks cywilny określa trzy sposoby zniesienia współwłasności:

a) przez podział rzeczy wspólnej (każdy ze współwłaścicieli może żą­dać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział fizyczny rzeczy wspólnej na części),

b) przez przyznanie rzeczy wspólnej jednemu ze współwłaścicieli z jednoczesnym nałożeniem obowiązku spłaty pozostałych współ­właścicieli,

c)przez sprzedaż rzeczy wspólnej.

5. Ochrona własności. Ochronie własności w prawie cywilnym oparta jest na systemie roszczeń jakie przysługują właścicielowi w razie naruszenia jego prawa. Podstawowymi roszczeniami przysługującymi właścicielowi są:

roszczenia windykacyjne oraz roszczenia negatoryjne. Istotą roszczenia windykacyjnego jest to, że właściciel może żądać od osoby, która włada fak­tycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana. Stąd jest to roszczenie o wydanie rzeczy, wynikające z prawa własności. Natomiast istotę roszcze­nia negatoryjnego stanowi skierowane przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, żądania przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zaniechania naruszeń.

---