KSZTAŁTOWANIE SIĘ USTROJU FEUDALNEGO
Po traktacie w Verdun rozpadło się państwo Franków. Ten upadek zaowocował przyspieszeniem procesów zmierzających do feudalizmu.
Wraz z osłabieniem władzy państwowej zanikła niemal zupełnie w Europie zachodniej klasa wolnych chłopów. Często sami chłopi oddawali się pod opiekę możnych, gdyż nie opłacało się im samodzielnie uprawiać ziemi. Ten proces próbował blokować Karol Wielki, ale już Karol Łysy zalecał wybór seniora. Podobnie działo się w Anglii i w Niemczech. We Francji do poddanych chłopów odnoszono nazwę, którą kiedyś określano niewolników.
Zależność poddanego chłopa wobec pana mogła mieć potrójny wymiar:
- w stosunku do niektórych opierała się na prawie własności pana do osoby chłopa,
- w stosunku do wszystkich - na prawie własności pana do ziemi uprawianej przez chłopa,
- pan posiadał pewne uprawnienia władzy publicznej wobec chłopa : władzę sądową, policyjną i wojskową.
Pan był zobowiązany do obrony chłopa i zapewnienia im opieki.
Powinności chłopa wobec pana też miały potrójny wymiar:
- pańszczyzna - uprawa ziemi zarezerwowanej bezpośrednio dla dworu,
- danina w naturze,
- danina w pieniądzu.
Te obciążenia najczęściej wiązały się z dzierżawieniem ziemi przez chłopów. Ponadto, jeżeli na gruntach chłopskich były urządzenia wybudowane przez dwór, chłop za ich użytkowanie musiał także płacić na rzecz dworu. Do takich dodatkowych opodatkowanych urządzeń należały: młyny, browary, tłocznia wina lub oliwy, piekarnie i karczmy. Te ciężary były przez chłopów najbardziej znienawidzone.
Dodatkowa obciążenia chłopów wynikały też ze strony Kościoła. Opierając się na biblijnej tradycji domagano się od chłopów dziesiątej części dochodów. Dziesięcinę chłopi musieli oddawać już w państwie Franków, w postaci zboża, wina i zwierząt rzeźnych.
Chłopi podlegali także obciążeniom na rzecz państwa. W Anglii istniał specjalny podatek. Podobnie było w Niemczech. Najlepsza sytuacja pod tym względem była we Francji, gdzie świadczenia na rzecz państwa były ograniczone do minimum.
Na wielkiej masie chłopskiej opierał się cały system feudalny. Chłopi dostarczali środków utrzymania dla klas panujących. Kościół poprzez swoje nauczanie również wspierał system feudalny.
Społeczeństwo zostało podzielone na trzy grupy wedle swoiście pojętego podziału pracy:
- ci, którzy pracują - chłopi,
- ci, którzy bronią - rycerstwo
- ci, którzy się za nich modlą - duchowieństwo
W społeczeństwie feudalnym chłopi byli fundamentem dość skomplikowanej drabiny społecznej.
KRÓL - SUZEREN
KSIĄŻE
HRABIA
RYCERZ
CHŁOP
W państwie Karola Młota pojawiły się początki systemu lennego. W zamian za służbę wojskową rycerz był nagradzany ziemią - beneficja. Otrzymujący ziemię składał wobec pana przysięgę wierności. Naśladując królów również możnowładcy i duchowieństwo tworzyło podobny układ stosunków, organizując własne rycerstwo. Kiedy wymarła dynastia karolińska, możnowładcy doprowadzili do dziedziczności posiadanych beneficjów.
Władza królewska we Francji skurczyła się do niewielkich posiadłości, które stanowiły własność króla. Król zwany był w hierarchii feudalnej suzerenem i posiadał honorowy przywilej właściciela całej ziemi i tytuł najwyższego seniora. W rzeczywistości król był uzależniony od swoich lenników. Lennicy, właściciele wielkich majątków wydzierżawiali swoje ziemie wasalom wielkim /hrabiowie/ oraz małym, którzy utrzymywali równowagę. Drobni, bowiem panowie feudalni, pozostający w opozycji do wielkich, umożliwiali seniorowi kontrolę sytuacji i panowanie nad całością lenna.
Wasal miał obowiązek stawić się przed panem z pomocą zbrojną na wezwanie seniora, obowiązywała go lojalność wobec pana. Wasal nie mógł szkodzić osobie, interesom i dobremu imieniu seniora. Jeżeli istniała konieczność wykupienia z niewoli, wasal był zobowiązany do udzielenia pomocy materialnej seniorowi. Także wtedy, gdy senior wydawał za mąż najstarszą córkę lub pasował na rycerza najstarszego syna, wasal winien udzielać materialnego wsparcia.
Wasale jednego seniora nosili tytuł parów. Stanowili jedną grupę feudalną. Jeśli ktoś wykroczył przeciw seniorowi, odpowiadał przed sądem parów. Zobowiązania wobec wasala posiadał też senior. Obowiązywała go pomoc dla wasala oraz protekcja. Gdy senior nie spełniał swych zadań, wasal mógł mu wypowiedzieć posłuszeństwo.
We Francji zrodziła się zasada: „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”. Królowie francuscy nie mieli możliwości odwołania się do niższego rycerstwa, by pośród niego szukać wsparcia przeciw nieposłusznym właścicielom wielkich księstw i hrabstw.
Stosunek lenny był dożywotni. Gdy jedna ze stron umierała, należało odnowić zobowiązania lenne. W praktyce było to dziedziczne. Stosunek lenny objął Kościół. Dostojnicy kościelni nadawali beneficja rycerstwu w zamian za służbę. Tak powstała nowa struktura feudalno-społeczna - senioria. Na terenie Niemiec powstały w ten sposób potężne państwa kościelne z biskupami i opatami na czele.
Zawiązanie stosunku lennego wyglądało w ten sposób, że wasal klękał przed seniorem, składał ręce i wkładał je w ręce seniora. Ten podnosił go z klęczek i całował w usta. Wasal składał przysięgę na Ewangelię lub relikwie. Po złożeniu przysięgi senior wręczał wasalowi znak nadawanego lenna: chorągiew, włócznie, pastorał. Z czasem to uległo sakralizacji. Bóg stał się suzerenem ziemskich suzerenów.
Feudalizm francuski i angielski
We Francji feudalizm doprowadził do niemal całkowitego rozkładu państwa. W X w. Karolingowie byli zdani całkowicie na łaskę możnowładców, którzy walczyli między sobą. W 987 r. umiera ostatni z dynastii Karolingów. Tron obejmuje wówczas Hugo Kapet, założyciel dynastii Kapetyngów. Wybrany został dzięki poparciu dworu cesarskiego. Teren, który znajdował się w bezpośrednim zarządzie króla był niewielki - rozciągał się między Paryżem a Orleanem. Próba powiększenia terytorium spotkała się z opozycją wasali. Sytuacja pogorszyła się, gdy na tronie angielskim zasiadł Wilhelm Zdobywca - książę Normandii - jeden z najsilniejszych wasali, którego pozycja była potężniejsza od suzerena.
W walce o utrzymanie tronu Kapetyngowie pozyskali sobie kler. Opuszczone godności kościelne obsadzali oddanymi sobie ludźmi. Hugo Kapet wprowadził zasadę wyznaczania następcy jeszcze za życia króla.
Władza wasali była większa niż władza króla. Największy książę panował na terenie Akwitanii (na płd od Loary). Posiadał on uprawnienia prawie królewskie. Inny charakter miało księstwo Normandii, które miało inny ustrój od reszty Francji. Normanowie zachowali zależność wszystkich od wodza - księcia Normandii. Książę stworzył swoją administrację z urzędnikami, którzy kontrolowali książęcych wasali. Bez zgody księcia nie można było budować warownych zamków. To doprowadziło do zaniku wewnętrznych wojen w Normandii. Tutaj książęta także korzystali z poparcia Kościoła. Z jednej strony kler był uzależniony od władzy książęcej, z drugiej strony poprzez przyjęcie reformy kluniackiej, kler górował pod względem moralnym i organizacyjnym nad duchowieństwem reszty Francji.
System normandzki został przeszczepiony na grunt angielski, gdy po zwycięstwie pod Hastings w 1066 r. Wilhelm Zdobywca zasiadł na tronie angielskim. Wilhelm skonfiskował majątki wszystkich buntujących się możnowładców. W ten sposób zyskał ziemie na beneficja dla rycerzy przybyłych z Normandii. Nie zniósł podatków w Anglii, które zasilały skarbiec królewski: podatek, daniny od miast, opłaty celne itp. Terytorium państwa uznano za własność królewską, którą nadawano lennikom, a ci z kolei mniejsze części nadawali swoim wasalom. W przeciwieństwie do Francji wszyscy wolni poddani składali przysięgę wierności wobec panującego. Tutaj nie istniała zasada - wasal mego wasala nie jest moim wasalem. Wilhelm nie zlikwidował także chłopskiej piechoty.
Doprowadzono do rozbudowy systemu administracyjnego, rozdzielono skarbiec publiczny od królewskiego, spisano dobra i dochody państwa. Utrzymał sądownictwo publiczne, które zakładało równość wszystkich wobec prawa. Podatki zbierali urzędnicy królewscy - szeryfowie. Mieli oni nadzór nad sądownictwem. Mieli oni za zadanie utrzymanie porządku w hrabstwie. W ten sposób monarchia anglonormandzka stała się jedną największych potęg ówczesnej Europy.