Filozofia, nazwa. "filozofia" jest greckim wyrazem powstałym ze złożenia fileo + sophia = miłość + mądrość, co dokładnie oznacza: miłość mądrości. W Grecji jednak wyraz ten oznaczał ogólnie: wiedzę, mądrość, wykształcenie. Obowiązujące do dziś znaczenie słowa filozofia nadał dopiero Platon, dzieląc ją na wiedzę o zjawiskach i wiedzę o bycie. Od tego czasu oznaczała wiedzę istotniejszą, ogólniejszą, prawdziwszą i trwalszą od innych.
Filozofii działy
Grecy dzielili filozofię na: fizykę, logikę i etykę rozumiejąc przez nie: fizyka - nauka o bycie. Logika - nauka o poznaniu. Etyka - nauka o wartościach. Z czasem w.w. dziedziny uległy rozbudowaniu tworząc:
- teorię bytu (ontologię ),
- teorię poznania (gnoseologię),
-teorię wartości (aksjologię) - z podziałem na etykę i estetykę.
-krytykę poznania (epistemologię).
Łaska, pojęcie znane we wszystkich religiach, związane z zabiegami ofiarniczymi i oczyszczeniowymi, oznaczające pomoc i opiekę ze strony bóstwa. W wierzeniach pierwotnych oznacza przychylność sił nadnaturalnych w odniesieniu do życiowych, losowych spraw człowieka. Wraz z rozwojem religii pojęcie łaski rozszerzono na kwestie eschatologiczne i połączono z kwestią przebaczenia win i zbawienia.
Zagadnienie łaski zajmuje centralne miejsce w filozofii chrześcijańskiej, teologii i doktrynie Kościoła. Św. Augustyn wiązał łaskę z procesem poznania, z "illuminatio", jakiej Bóg udziela duszy. Zagadnienie łaski w augustianizmie stanowi kamień węgielny chrześcijańskiej nauki o intuicji.
Łaska oświecenia wg św. Augustyna przypada dobrym. Przygotowanie do oświecenia wymaga oczyszczenia serca. Przez tak rozumianą łaskę stworzył Augustyn podstawy mistycyzmu chrześcijańskiego. Pojęcie łaski odegrało też istotną rolę w etyce św. Augustyna ("teodycea"). Dobro wg niego jest rzeczą łaski. Dobrzy są jedynie ci, co dostąpili łaski. Są więc dobrzy nie z siebie, lecz z łaski Bożej, łaska zaś jest "dana za darmo", człowiek bez niej nie może czynić dobra, ale też nie może na nią zasłużyć. Łaska jest przyczyną, że ludzkość dzieli się na dwie kategorie, zbawionych i potępionych - na "civitas Dei" ("państwo Boże") i "civitas terrena" ("państwo ziemskie").
Zagadnienie łaski stało się przedmiotem etyki i dogmatyki Kościoła. Pojęcie łaski odgrywa również poważną rolę w hinduizmie, buddyzmie i islamie.
Metafizyka, (z greckiego ta metá ta physiká), czyli te księgi, które znajdują się po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos, który ok. 65 n.e. skatalogował pisma Arystotelesa.
Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.
Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.
Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy człowiek jest wolny.
Metafizyka początków XIX w. przybrała charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej punkt ciężkości został przeniesiony ze świata zewnętrznego na wewnętrzny. Główną ideą metafizyki tego okresu było przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu, samej jego istoty, co prowadziło w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-Wroński , A. Schopenhauera czy w końcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzał do tego aby nie tylko poznać świat, ale go zreformować, szybko i radykalnie ulepszyć, przez filozofię wyzwolić i zbawić ludzkość. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie polskim, ale także później w filozofii K. Marksa, chociaż odcinał się on od metafizyki.
Do wybitnych metafizyków należy zaliczyć A. Fouilléego, który usiłował idee Platona uzgodnić z materializmem.
Metafizyka znalazła także swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H. Bergsona.
Ontologia, w filozofii, zgodnie z Lexicon Philosophorum (1613), nauka o "pierwszych zasadach i ostatecznych przyczynach" bytu. W takim ujęciu nauka o bycie jako takim, której zadaniem jest dociekanie natury wszystkiego, cokolwiek istnieje, czyli "tego, co jest", zarówno w sferze realnej - przedmioty, zdarzenia, fakty - jak też wyabstrahowanej - pojęcia, kategorie, terminy.
Współcześnie mianem ontologii przyjęło się nazywać jeden z podstawowych działów filozofii zajmujący się - obok teorii poznania (gnozeologii) i aksjologii - teorią bytu, problemami jego natury, sposobami istnienia i przejawienia, stosunkami pomiędzy bytami itp.
Obecnie w filozofii występuje tendencja do wyodrębniania ontologii szczegółowych, takich jak: ontologia egzystencjalna, ontologia rozumienia, ontologia nicości, ontologia wartości itp.
Epistemologia, dział filozofii traktujący o przedmiocie, treści, procesach, sposobach, granicach i kryteriach poznania ludzkiego.
Aksjologia, nauka zajmująca się teorią wartości różnego rodzaju - zarówno estetycznymi, poznawczymi, jak i moralnymi. Ustala ona różne zasady, reguły, schematy, które są uważane za ogólnie obowiązujące przy wartościowaniu.
Prawda, podstawowa kategoria w filozoficznej teorii poznania. Arystoteles zdefiniował ją jako zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy, co przyjęto nazywać klasyczną definicją prawdy.
W dalszym rozwoju filozofii za kryteria prawdy uznano: zgodność sądu z rzeczą oraz z prawami umysłu, oczywistość, użyteczność. W doktrynach filozoficzno-teologicznych: zgodność z objawieniem, zasadami wiary, dogmatami.
Transcendentalizm, kierunek filozofii amerykańskiej, związany z poglądami filozoficznymi R.W. Emersona i H.D. Thoreau oraz myślicieli publikujących w piśmie The Dial (1840-1844). Opierał się na romantycznych, mistyczno-religijnych ideach, z których wyprowadzono wnioski o wolności i niezależności człowieka oraz równości społecznej.
Zasada sprzeczności, w logice - podstawowa zasada racjonalnego myślenia. Mówi ona, że coś w tym samym miejscu i czasie oraz w takich samych warunkach nie może równocześnie być i nie być lub posiadać i nie posiadać pewnej właściwości. W skrócie: "nieprawda, że zarazem p i nie p".
Wg klasycznych ustaleń Arystotelesa zasada sprzeczności ma trzy znaczenia:
1) ontologiczne - opisuje je definicja przytoczona wyżej.
2) logiczne - dwa sądy, z których jeden daną cechę przedmiotowi przyznaje, a drugi mu jej odmawia, nie mogą być zarazem prawdziwe (mają one przeciwną wartość logiczną).
3) psychologiczne - dwa przekonania, którym odpowiadają sądy sprzeczne, nie mogą współistnieć w tym samym umyśle. Zasada sprzeczności, nazywana też czasem zasadą niesprzeczności i będąca jednym ze sformułowań zasady wyłączonego środka ("p abo nie p"), stoi u podstaw logiki dwuwartościowej. Współcześnie podejmuje się próby skonstruowania logiki wielowartościowej, w której owa zasada by nie obowiązywała.
Dialektyka, metoda myślenia, którą posługiwali się Grecy, a którą odnowił i posługiwał się G.W.F. Hegel, jako metodą umysłową bez odwoływania się do doświadczenia.
Naturalizm, jeden z głównych nurtów filozofii rozwijający się na przestrzeni wieków, występujący obok materializmu i idealizmu, starający się często obie te skrajności pogodzić. Miał on wielu przedstawicieli.
1) w starożytności:
a) cynicy uważali, że cała rzeczywistość da się wyjaśnić za pomocą przyczyn naturalnych, w tym także ogół zdarzeń i zjawisk zachodzących w świecie. Naturalnymi były dla nich poglądy najprostsze, odrzucali wszelkie idee i spekulacje myślowe. Ich naturalizm etyczny oznaczał równość wszystkich: kobiet i mężczyzn bez względu na rasę, przynależność narodową, stan posiadania itp.
b) stoicy głosili, że świat tworzy jedną wielką całość, natura świata jest wieczna, nieskończona i jedyna, gdyż poza wszechświatem nic nie istnieje. Jeżeli jest dusza, rozum czy Bóg, to jedynie w naturze i poprzez naturę. Boskie siły natury nazywali pneuma, rozumiane jako żywa ognista materia, będąca początkiem świata, z którego powstały trzy pozostałe żywioły. Ponieważ człowiek jest częścią wszechświata, ma żyć zgodnie z nim i być wiernym prawu, które rządzi całą naturą. Życie powinno być zgodne z naturą samego człowieka, wówczas bowiem będzie zgodne z naturą w ogóle.
2) w średniowieczu naturalizm był poglądem obcym i odradza się dopiero w XVI w.
3) M. de Montaigne rozwinął naturalistyczny humanizm (humanizm odrodzenia). Rozumiejąc człowieka jako część przyrody, stał na stanowisku, że nie może się on wynosić ponad inne istoty, ale także innych istot nie powinien wynosić ponad siebie.
4) w XVII w. naturalizm jest rozwijany na gruncie etyki i polityki.
5) w okresie oświecenia naturalizm zajmuje niemal centralne miejsce,
6) w XIX w. widoczny był w :
a) poglądach antropologicznych L. Feuerbacha,
b) filozofii H. Spencera,
c) teoriach H. Taine'a,
d) w etyce i estetyce 2. poł. XIX i początki XX w.
e) w humanizmie egzystencjalistów.
Dusza,
1) ogół właściwości i procesów psychicznych człowieka. W tym znaczeniu termin ten był używany dawniej w rozważaniach filozoficzno-psychologicznych.
2) wg filozofii idealistycznej i większości religii, niematerialna i nieśmiertelna substancja ożywiająca ciało i opuszczająca je w chwili śmierci.
Materia, w filozofii - jedna z podstawowych kategorii, stanowiąca często o podziale filozofii na kierunki, szkoły i nurty. Rozważania o materialności świata i o materii stanowiły przejście od mitologii do nauki, od religii do filozofii.
Zapoczątkowali je greccy myśliciele na przełomie VII i VI w. p.n.e., rozwinęli: Parmenides i eleaci, usystematyzował Arystoteles.
Pierwsi filozofowie nie używali jeszcze terminu "materia", zajmowali się nią w znaczeniu zbioru konkretnych ciał. Empedokles poszukiwał prostych "pierwiastków" materii i w ten sposób przygotował podstawę rozważań natury chemicznej.Demokryt z Abdery i atomiści stworzyli koncepcję atomistycznego ustroju materii, która z czasem stała się podstawą rozwoju istotnego kierunku w fizyce.
Dla Arystotelesa materią jest to, co istnieje odwiecznie, lecz o sobie nie orzeka, czyli to, co w substancji nie jest formą. Twierdził on, że materia, tak samo jak idee, nie istnieje samodzielnie, jest jedynie abstrakcją - kategorią, pojęciem, którym posługuje się filozofia i nauka. Naprawdę wg niego istnieją jedynie konkretne zespoły materii i formy. Taki pogląd nazwano hilemorfizmem. Przez Filona z Aleksandrii materia była rozumiana jako czynnik zła, takim też pozostała w rozważaniach teologicznych.
Forma, pojęcie filozoficzne wprowadzone w filozofii Arystotelesa, który uznając, że materia obejmuje wszystko co nie jest formą, lecz zjawiskiem nieokreślonego podłoża, "ponieważ o sobie nie orzeka", utworzył nowe pojęcie "formy".
Treść pojęcia substancja utożsamił z formą, jaką uzyskiwała w rozwoju. Forma jest cechą substancji kształtującej się i trwającej. Może podlegać zniszczeniu (jak np. z chwilą strzaskania posągu), materia zaś jest niezniszczalna.
Po Arystotelesie pojęciu formy jest nadawane różne znaczenie, np.:
1) u stoików forma była pojmowana jako czynny, ale materialny pierwiastek bytu, źródło ruchu i życia,
2) u Tomasza z Akwinu forma jest pojmowana jako modele konkretnych przedmiotów istniejące przed rzeczami w boskim umyśle,
3) w filozofii I. Kanta pojęcie formy nabrało szczególnego znaczenia, jako "aprioryczne formy oglądu" dane umysłowi.
Materializm, kierunek lub kierunki w filozofii wyprowadzające realność istniejących bytów z ich zachowań i procesów, po świadomość włącznie, tj. z materii.
W teorii poznania przyjmują istnienie świata przedmiotowego niezależnie od woli i świadomości podmiotu poznającego i uznają jego poznawalność za proces naturalny, nie wymagający interwencji innych sił lub bytów.
Idealizm, kierunek w filozofii przeciwstawny materializmowi i naturalizmowi tak w zakresie ontologii, jak i teorii poznania.
Podstawowym jego założeniem jest pierwotność ducha (idei, logosu, Boga, świadomości itp.) i wtórność materii. Na przestrzeni rozwoju myśli filozoficznej zajmował on różne stanowiska i kształtował różne doktryny.
Wolna wola, wolność woli, jeden z podstawowych elementów antropologii chrześcijańskiej - oznacza, że człowiek w tzw. aktach wolitywnych, a więc decyzjach dotyczących wyboru między dobrem a złem, nie jest bez reszty zdeterminowany czynnikami od siebie niezależnymi (np. przeznaczeniem czy predestynacją), w związku z czym jego decyzje mają zawsze jakąś wartość moralną - łączą się więc z odpowiedzialnością i możliwością wejścia w stan łaski lub grzechu.
4