MODERNIZACJA
W epoce przedindustrialnej zmiany napotykały zwykle opór społeczny. Rozwój następował na skutek presji zewnętrznej, a nie wewnętrznych przekształceń struktury społecznej. Współcześni prezentują sobą ambicję, wysoki poziom aspiracji i dążność do zmiany.
W społeczeństwie nowoczesnym (poindustrialnym) zmiana ma charakter immanentny, a nie powodowany zewnętrznymi okolicznościami.
Przemiany społeczne spowodowane procesem modernizacji to m.in.: mobilność społeczna (dostępność ról i pozycji, awanse), uniwersalizm i indywidualizm (obywatel państwa i odbudowa społeczności lokalnej), formalizacja i fragmentaryzacja stosunków społecznych (bezosobowe prawo i ogólne reguły, uwikłanie w stosunki z innymi fragmentem osobowości, nie jej pełnią), integracja społeczna (wewnętrzna łączność i komunikacja), kontrola społeczna (głównie prawo i opinia publiczna), konflikt (sposób osiągania kompromisu), racjonalność (optymalny dobór środków do osiągania zamierzonego celu), system wartości (potrzeba zmian i innowacji, mniej wrażliwości na normy tradycyjnej moralności).
Modernizacja (rodzaj społecznej transformacji) była badana przez niemal wszystkich socjologów w różnych aspektach, jednak najważniejszą charakterystykę społ. tradycjonalnego i racjonalnego jako typów przeciwstawnych zaprezentował Weber. Pewne instytucje i wartości Zachodu przyczyniły się do powstania tam racjonalnej nauki, prawa i ekonomii, a dalej uprzemysłowienia, urbanizacji, sekularyzacji i racjonalizacji. W krajach zacofanych modernizacja przypomina raczej przewrót. W tych pierwszych modernizacja społeczeństw dokonywała się równolegle z demokratyzacją, poszerzeniem zakresu swobód politycznych, narastaniem równości politycznej i moralnej jednostek, itp. W społeczeństwach zacofanych modernizacji przeszkadza zwyczaj uświęcony tradycją, jest ona zwykle efektem działania dyktatorskich elit. Modernizacja wymaga na początku szeregu wyrzeczeń, które dyktatura potrafi wymusić.
Modernizacja społeczeństwa polskiego. Uczestniczyło ono w niewielkim stopniu w pierwszej rewolucji przemysłowej. W okresie międzywojennym zaliczało się do gorzej rozwiniętej części Europy. Struktura społeczna stanowiła mieszaninę przestarzałych i nowoczesnych układów społecznych. W okresie II Rzeczypospolitej przechodziło powolną ewolucję od tradycji do nowoczesności. Powojenny socjalizm to faza modernizacji ideologicznej. Pojawiła się arbitralna władza i centralne planowanie. Dominacja państwa w strukturze gospodarczej i społecznej umożliwiała wymuszenie na społeczeństwie niezbędnych w okresie przemian poświęceń. Konsekwencje socjalizmu w strukturze społecznej są początkowo rewolucyjne i polegają na zburzeniu zastanej piramidy pozycji społ. i tworzeniu szans awansu dla ambitnych jednostek z nizin społ. Konsekwencje późniejsze są jednak natury konserwatywnej i sprowadzają się do obrony systemu przywilejów komunistycznej nomenklatury. Upadek socjalizmu dał szansę na powrót do zachodnich wzorów modernizacji opartych na przedsiębiorczości jednostek oraz rynku i prawie. Zasady te muszą się upowszechnić w naszym społeczeństwie. Razem z tym powinno przyjść rozumienie dla społecznej funkcji rządów prawa i reguł rynkowych. Rynek jednak tworzy ryzyko, stąd opór społeczny wobec nowych instytucji. Dokonująca się transformacja ustrojowa tworzy podstawy nowoczesnego społeczeństwa, mającego szansę uczestnictwa w rozwoju gospodarczym.