Według definicji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, otępienie jest zespołem objawów o wielko przyczynowej etiologii, spowodowanych chorobą mózgu, zwykle o przebiegu przewlekłym i postępującym , w którym dochodzi do uszkodzenia wyższych funkcji korowych, takich jak pamięć, myślenie, orientacja , rozumienie , zdolność uczenia się, język i ocena.Uszkodzeniu funkcji poznawczych towarzyszy osłabienie kontroli emocjonalnych, zachowań społecznych i motywacji. W zespołach otępiennych nie jest natomiast zaburzona świadomość. Wzrost liczby zespołów otępiennych i depresyjnych obserwuje się po 65 roku życia. Liczba otępień rośnie w postępie geometrycznym i podwaja się co 5 lat. W Polsce na chorobę Alzheimera cierpi około 350 000 osób, na świecie około 25mln.Patomechanizm choroby Alzheimera wiąże się głównie z niedoczynnością układu cholinergicznego - w wyniku uszkodzenia i zaniku neuronów cholinergicznych, zwłaszcza w obrębie jądra podstawnego brzusznego (Meynerta) i hipokampa oraz z uszkodzeniem (ekscytotoksycznością) komórek nerwowych przez kwas glutaminowy. W przebiegu choroby stwierdza się nadmiar glikoproteinowych blaszek starczych (blaszek amyloidowych - utworzonych z β-amyloidu), występowanie zwyrodnienia włókienkowego Alzheimera i zwyrodnienia ziarnisto-wodniczkowego w neuronach oraz zmniejszenie aktywności acetylotransferazy cholinowej i liczby receptorów cholinergicznych typu M1.W chorobie Alzheimera, oprócz szybko postępującego otępienia, mogą wystąpić objawy zaburzenia wyższych funkcji korowych (afazja, apraksja, agnozja), zaburzenia motywacji i napędu (apatia), utrata zainteresowań, drażliwość oraz objawy neurologiczne (np. napady padaczkowe, zaburzenia pozapiramidowe, porażenia spastyczne).
Do najczęściej występujących zespołów otępionych należą: otępienie starcze typu Alzheimera (SDAT), które dotyczy 50-60% populacji dotkniętej otępieniami, otępienie mieszane naczyniowe i degeneracyjne (20% przypadków) i otępienia wielkoczynościowe (15% przypadków).
Aktualnie wyróżnia się 2 typy choroby Alzheimera
• typ I - Otępienie starcze typu Alzheimera (SDAT)
• typ II - zespół otępienny typu alzheimerowskiego ( Choroba Alzheimera - AD)
SDAT - występuje "sporadycznie", rozpoczyna sie po 65 roku życia i ma przebieg powolny. Charakteryzuje się nie tylko zaburzeniami pamięci, ale także innymi objawami psychopatologicznymi i zaburzeniami zachowania, przejawiającymi się na różnych etapach choroby.
Typ II choroby Alzheimera - występuje w młodszym wieku i charakteryzuje się względnie szybkim narastaniem zaburzeń pamięci oraz częstszym występowaniem objawów uszkodzenia funkcji korowych , takich jak zaburzenia mowy, utrata wyuczonych czynności ruchowych, niemożność rozpoznania znanych przedmiotów.
Czynniki ryzyka występowania choroby Alzheimera zalicza się :
• wiek
• obecność zespołu otępiennego w rodzinie
Ryzyko uwarunkowane wiekiem przedstawia sie następująco:
~ w grupie wiekowej 65 do 74 lat - 3%
~ w grupie wiekowej 75 do 84 lat - 18,7%
~ w grupie wiekowej powyżej 85 lat- 47,2%
10-15% przypadków choroby Alzheimera uwarunkowana jest genetycznie.
Wśród licznych przyczyn somatycznych zespołów otępiennych wymienia się:
• choroby metaboliczne , np. niedoczynność tarczycy, cukrzycę, nadciśnienie tętnicze.
• Czynniki toksyczne, np. alkohol, zatrucia metalami, związkami chemicznymi i lekami.
Początek choroby Alzheimera jest trudny do uchwycenia. Obserwuje się nieznaczne pogorszenia pamięci, mniejszą efektywność pracy mimo znacznego wysiłku. Objawy takie mogą towarzyszyć różnym schorzeniom, a także być wynikiem przemęczenia lub stresu. Przy dalszym rozwoju choroby do upośledzonej pamięci dołącza sie trudność w zapamiętywaniu nowych faktów i niemożność koncentracji. Zmiany te towarzyszą także normalnym procesom starzenia i chociaż są dokuczliwe , nie eliminują chorego z życia społecznego. Kolejne etapy określa się jako otępienie . W drugim etapie choroby ujawniają się coraz poważniejsze luki pamięci, osoba chora traci orientacje w czasie i przestrzeni , często gubi się w znanej sobie dotychczas okolicy, nie trafia do własnego mieszkania.W trzecim etapie nie rozpoznaje osób bliskich , traci umiejętność prowadzenia rozmowy, ma trudności z samodzielnym ubieraniem się. Procesom tym towarzyszą zmiany psychiczne ( częste wahania nastroju- agresja lub apatia).W końcowym etapie choroby występują zaburzania świadomości , nie-możność sprawnego poruszania i utrzymania pionowej postawy, zanik kontroli funkcji fizjologicznych. Zmiany te prowadzą w ciągu 5 lat do całkowitego uzależnienia chorego od opieki innych osób. Najczęściej po 5 latach od wystąpienia pierwszych objawów choroba ta kończy się śmiercią. Najdłuższy czas przeżycia nie przekracza 12 lat. Choroba Alzheimera najwcześniej atakuje osoby z zespołem Downa. Za upośledzanie pamięci , zmianę osobliwości i utratę panowania nad własnym ciałem odpowiedzialne są zmiany w mózgu, polegające na odkładaniu się tzw. Płytek starczych oraz splotów neurofibrylarnych głównie w korze mózgowej, zwłaszcza w jej górnych warstwach.
U chorych cierpiących na chorobę Alzheimera występuje:
*zmniejszenia masy całego mózgu o 10-15% w porównaniu z osobami zdrowymi w tym samym wieku,
*zmniejszenie powierzchni kory mózgowej, głównie jej części przedniej o około 30%,
*zmniejszenie liczby neuronów o około 80%.
Zmianom morfologicznym towarzyszą zaburzania biochemiczne:
• wzrost stężenia w osoczu i płynie mózgowo - rdzeniowym apolipoproteiny E-4
• spadek poziomu acetylotransferazy cholinowej w korze mózgowej i hipokampie o około 70% , prowadzący do zmniejszenia stężenia Ach
• spadek metabolizmu glukozy w komórkach płatów skroniowych kory mózgowej
powyżej 40%
Kliniczne znaczenie obecnie mają inhibitory cholinoesterazy. Leki wydłużają czas działania Ach przede wszystkim poprzez hamowanie rozkładu Ach . Pierwszymi lekami z tej gryp są takryna i dopezepil. Inny rodzaj interwencji farmakologicznej ma na celu zwiększenie metabolizmu neuronalnego przez leki nootrpowe np. piracetam lub pyritinol. Związki nootropowe wydają się poprawić wydolność funkcji poznawczych , takich jak koncentracja uwagi, szybkość reagowania i tempo pracy, natomiast słabe są dowody odnośnie ich wpływu na poprawę pamięci i zdolność myślenia. Poprawa jest zauważalna po co najmniej 6 tygodniowym ich stosowaniu.
Memantyna selektywnie blokuje receptor NMDA. Nie wpływa na receptory AMPA i receptory kainianowe oraz na receptory dla monoamin , z wyjątkiem receptorów 5-HT3 . Jest lekiem skutecznym w umiarkowanej i zaawansowanej postaci choroby Alzheimera