ETAPY ROZWOJU FUNKCJI RĘKI I DŁONI Rozwój człowieka podlega  dwom ogólnym prawom rozwoju: rozwoju cefalokaudalnego -człowiek i jego funkcje rozwija się od głowy  w dół). Zgodnie z tym prawem rozwój ruchowy i wzrost napięcia mięśniowego  rozpoczyna się od części głowowej, następnie tułowiowej, a na końcu nożnej, rozwoju proksymodestalnego - najpierw rozwija się to, co jest bliżej kręgosłupa, potem części dystalne np.: rozwój precyzji ruchu przebiega następująco: barki, łokcie nadgarstki, palce. Rozwój ruchowy dokonuje się zgodnie z tymi zasadami. Najpierw dziecko kontroluje świadomie i precyzyjnie głowę i oczy, następnie tułów, nogi. Przez pierwsze tygodnie i miesiące życia ruchem kierują reakcje odruchowe. Odruchy dziecka różnicujemy ze względu na: mechanizm powstania- obronne rodzaj i miejsce działania bodźca- wzrokowe i toniczne szyjne czas pojawiania się: bezwarunkowe i warunkowe. Dla rozwoju ruchowego ręki szczególnie istotne są odruchy toniczne szyjne, które dominują w koordynacji pracy głowy, ręki i oczu. Odruchy te pojawiają się od 18 tygodnia życia prenatalnego, powinny wygasnąć do 16-24 tygodnia  po urodzeniu dziecka. Jeśli nie wygasną w tym okresie jest to nieprawidłowość i patologia rozwojowa.. Może być to symptomem np. mózgowego porażenie dziecięcego, czy trudności w czytaniu. Odruchy toniczne trwają tak długo jak działa bodziec. Receptory pobudzające te odruchy mieszczą się w: narządzie przedsionkowym, skórze, kręgach szyjnych,mięśniach oczu.Podczas aktywnego ruchu głowy aktywizują się receptory  i pojawiają się odruchy toniczne: TOB- toniczny odruch błędnikowy: jest to odruch dominujący do 4 miesiąca życia, najsilniej występuje do 2 miesiąca. Hamuje w pozycji na brzuchu aktywność wyprostną tak, że w tej pozycji podnosi się napięcie mięśni zginaczy, a gdy dziecko ułożone jest na plecach gwarantuje wzrost napięcia wyprostnego. Jeśli odruch istnieje dziecko ani dorosły leżąc na brzuchu nie jest w stanie podnieść jednocześnie głowy, rąk, nóg (wzrasta napięcie hamujące zginacze), Gdy leżymy na plecach nie potrafimy jednocześnie ugiąć nóg i podnieść głowy. Nawet śladowe występowanie odruchu blokuje reakcje posturalne ( dziecko aby pisać musi siedzieć właściwie). STOS- symetryczny toniczny odruch szyjny: odruch widoczny w okresie od 3 do 6 miesiąca życia. Odgięcie głowy do góry i do tyłu powoduje wzrost napięcia wyprostnego w kończynach górnych oraz zgięciowego w kończynach dolnych. Przygięcie głowy do klatki piersiowej powoduje wzrost napięcia wyprostnego kończyn dolnych i zgięciowego w kończynach górnych. Jeśli odruch pozostaje aktywny, dziecko nie raczkuje. W przypadku starszego dziecka objawem może być pochylona sylwetka, garbienie się przy siedzeniu (przywiedzenie głowy powoduje zginanie i opadanie ramion).Dziecko może mieć trudności ze skoordynowaniem ruchów ręki i oczu, jedzeniem (ręka nie trafia precyzyjnie do ust). ATOS- asymetryczny toniczny odruch szyjny: odruch pojawia się  w ok. 18 tygodni po poczęciu, jest w pełni obecny w chwili urodzenia, nasila się między 3-4 miesiącem życia, wygasa około 6 miesiąca. Obrót głowy dziecka w bok w pozycji na plecach powoduje wzrost napięcia wyprostnego po stronie ciała, w którą zwrócona jest twarz.( Dziecko leży na plecach, odwraca głowę w prawo- prostuje się prawa ręka i noga). Przetrwanie odruchu blokuje rozwój koordynacji wzrokowo- ruchowej oraz wpływa na nieświadome zmiany napięcia mięśniowego ( gdy zwracamy głowę w bok prostują się i zginają mięśnie ręki, ale ruchy są mało płynne, szarpane).Dziecko jest bardziej męczliwe, ma trudności z przekraczaniem linii środka ,nie wykształca się dominacja jednej ze stron ciała.  Niektóre odruchy są charakterystyczne dla dojrzałego systemu nerwowego (nie występują w okresie niemowlęcym). Do tej grupy należy odruch przedsionkowo-okoruchowy. OPO pojawia się około 4 miesiąca życia. Pozwala utrzymać stabilizację pola widzenia. Każdy ruch głowy kompensowany jest takim samym ruchem oczu o przeciwnym kierunku tak, by utrzymać fiksację oczu na tym obiekcie. Odruch umożliwia więc  patrzenie oczu niezależne od ruchów głowy np.: śledzenie tekstu oczami, śledzenie oczami zabawki.  Dalszy rozwój dziecka jest warunkowany rozwojem ośrodkowego układu nerwowego. Jego dojrzewanie zależy od właściwego dopływu bodźców i ich przetwarzania czyli integracji sensorycznej. Odbiór i integracja wrażeń rozpoczyna się w okresie prenatalnym (to ruchy matki w czasie ciąży sterują ten rozwój). Rozwój chwytu przebiega następująco: dziecko przyjmuje ułożenie płodowe (zgięcie ciała). Przed końcem 1 miesiąca życia unosi nieco głowę, rozpoczyna się regulacja napięcia mięśni głowy i karku.   następuje wzrost napięcia wyprostnego. 2- miesięczne dziecko zdolne jest do fiksacji wzrokowej na poruszającym się obiekcie (mama, zabawka), dominuje chwyt odruchowy, nie jest zdolne świadomie ruszać ręką leżąc na plecach obraca głowę na boki, utrzymuje ją symetrycznie;    rozwija się zdolność do zasięgu ruchu w obręczy barkowej; dziecko potrafi: złączyć ręce w linii środkowej (leząc na plecach). Zaczyna się chwytny rozwój hamowany( chwyt jest jeszcze przy przedramieniu, ale jest słabszy, hamowany). Na przełomie 3-4 miesiąca dziecko steruje ruchy głowy symetrycznie, dzięki równowadze prostowników i zginaczy  może utrzymać głowę w pozycji środkowej, steruje ruchami głowy symetrycznie. dziecko lepiej unosi głowę, utrzymuje ja w pozycji środkowej, przewraca się na boki.   Leżąc na plecach kieruje ręce do buzi. Dzięki tym ruchom ręki coraz bardziej stabilizuje się obręcz barkowa oraz napięcie tułowia. Pojawiają się niezależne od ruchów głowy ruchy oczu, 4-5 - pojawia się chwyt dłoniowy (świadomie uczestniczą w nim 4 palce i mięśnie dłoni, chwyt dłoniowy zastępuje całkowicie odruch chwytny. Jest to okres końcowego rozwoju schematu ciała (dziecko ciągnie stopy do ust, kieruje nogę, może ją śledzić oczami), 5-6 - Wzrasta zakres rotacji w obrębie przedramion (rotacja obrotu). Między 6 a 13 miesiącem życia rozwija się zdolność do swobodnej rotacji ręki, głowa może być utrzymywana w wyproście i dowolnie obracana (bo wygasa ATOS).Oczy dowolnie śledzą przedmioty, pojawia się koordynacja wzrokowo- ruchowa (ręka jest niezależna od głowy, może być używana asymetrycznie). Następuje stabilizacja napięcia w linii tułowia, dziecko lepiej kontroluje rękę, przygotowuje się do siadania. Pojawia się chwyt promieniowo-dłoniowy (chwytanie jest otaczaniem, ogradzaniem przedmiotów).Dzięki rotacji w obrębie przedramienia ruchy stają się elastyczne. Dziecko może trzymać 2 przedmioty, dziecko siada, nie musi się podpierać, rozwija się zdolność manipulacji. rozwija się boczny chwyt nożycowy. Pojawia się raczkowanie (niezbędne w rozwoju chwytów i łuków dłoniowych, które z kolei mają wpływ na rozwój zdolności grafomotorycznych; dzięki raczkowaniu wzrasta elastyczność nadgarstka kształtowana przy przenoszeniu ciężaru ciała. Palce i kciuk coraz lepiej współpracują. Rozwija się chwyt pęsetkowy.W tym okresie całkowicie rozwinięte jest świadome wypuszczanie przedmiotów, 9- 10- 11- w tych miesiącach pojawiają się wyizolowane ruchy palców, dziecko może pokazywać lub poruszać jednym palcem, co jest istotne przy pisaniu). Wzrasta zdolność rozwoju pronacji i suplinacji. Dziecko wykonuje ruchy w suplinacji, tu kończą się zręby ruchów ręki, oczu, koordynacji. Nowe formy ruchu już się nie pojawiają, ulegają jedynie doskonaleniu.  FUNKCJONALNY ROZWÓJ RĘKI Rola ręki polega na przybieraniu odpowiedniego własnego kształtu do wykonania określonego zadania. Dzieje się to przez odpowiednio rozwinięte dynamiczne łuki dłoniowe i właściwe ruchy nadgarstka i przedramienia. Kształtowanie ręki przez łuki dłoniowe jest komponentem, który sprawia, że ręka może dopasować się do chwytanego przedmiotu.  WARUNKI DO ROZWOJU ZDOLNOŚCI GRAFOMOTORYCZNYCH właściwa dystrybucja napięcia mięśniowego i stabilizacja centralna. Rozwija się umiejętność właściwego rozkładania napięcia mięsni wokół stawów (kokontrakcja - współpraca mięśni). Rozwój właściwego napięcia szczególnie w linii środkowej ciała pozwala utrzymać stabilizację jednych części ciała, by moc wykonywać ruchy innych części. Kontrola górnych kończyn jest oparta na posturalnym napięciu tułowia. Im stabilniejszy tułów, tym sprawniejsza ręka.  Stabilność kończyn górnych obejmuje stabilność: barków, łokci, przedramion, nadgarstka, integracja prymitywnych odruchów toniczno- szyjnych, rozwój praksji (zdolności do planowania ruchu), rozwój obustronnej koordynacji  ruchowej, rozwój koordynacji ruchów (w szczególności rozwój koordynacji wzrokowo- ruchowej), rozwój sekwencyjności i kierunkowości, rozwój właściwych reakcji posturalnych ( w tym równoważnych, rozwój chwytu pisarskiego). Reakcje równoważne są całkowicie automatyczne i jest to niezbędny warunek rozwoju precyzji ruchów, w tym ruchów grafomotorycznych. Słabe sterowanie ruchami wpływa na wzrost męczliwości. Wraz z rozwojem reakcji równoważnych możemy usiąść i uwolnić ręce. Na poziom umiejętności grafomotorycznych mają wpływ: właściwa percepcja wzrokowa i słuchowa, prawidłowa pamięć i lateralizacja, umiejętność samooceny, Niektóre elementy można zniwelować przynajmniej częściowo jeszcze przed rozpoczęciem terapii, np. czynniki zewnętrzne: wysokość trzymania ołówka( prawidłowo 2- 2,5cm od dołu)- zbyt niskie trzymanie wpływa na ustawienie głowy a to zaburza percepcję. Możemy np. założyć gumkę recepturkę, właściwa pozycja podczas siedzenia (nogi na podłodze, kolana i biodra tworzą kąt prosty), odpowiednia wysokość stołu w stosunku do krzesła-zbyt wysoki,unoszą się barki i łokcie, wzrasta napięcie mięśniowe co ogranicza swobodę ruchów, rośnie męczliwość, prawidłowe ułożenie zeszytu (lewy dolny róg jest nieco bliżej piszącego niż prawy- jeśli jest inaczej to odgina się nadgarstek), dla niektórych dzieci z zaburzoną stabilizacją stosujemy do siedzenia piłkę, przy nauce kształtów, liter używamy pachnących mazaków (system węchowy jest powiązany z ośrodkami pamięci), dla dzieci, które mają kłopoty z czuciem stosujemy grube długopisy.

---