MONOPOLIZACJA JAKO PROBLEM GOSPODARKI ŚWIATOWEJ
Pojęcie monopolu, pomimo bogatej literatury na ten temat, nie doczekało się jasnej i prostej definicji. Potocznie go określając można powiedzieć, iż jest to wyłącznie prawo do produkcji czegoś lub handlu czymś, przysługujące osobie, grupie osób lub państwu. Tak więc monopol jest ściśle kojarzony z pojęciem wyłączności - formalnym lub faktycznym przywilejem, który polega na wyłącznym dostępie do czegoś i tym samym stanowi czynnik zagrażający konkurencji. Co ciekawe, pojęcie monopolu nie występuje w ustawie z dnia 15 grudnia 2000r. o ochronie konkurencji i konsumentów, która określa jedynie, co należy rozumieć przez pojęcie praktyk ograniczających konkurencję czy pozycji dominującej.
Przeprowadzane przez wiele lat badania, nasilające się wraz ze zwiększaniem się roli tego zjawiska oraz jego oddziaływanie na coraz większą grupę obszarów życia, a także wynikających z niego niebezpieczeństw i zagrożeń, doprowadziły do wyodrębnienia się dwóch głównych nurtów spojrzenia na to zjawisko - nurtu ekonomicznego oraz prawnego. Zainteresowania ekonomistów koncentrują się przede wszystkim na wszelkich istniejących zależnościach związanych z posiadaniem siły rynkowej prawników zaś, stosunki wynikające z posiadanej siły rynkowej wśród sprzedawców lub nabywców towarów oraz sposobem, w jaki stosunki te mogą wpływać na wolność konkurencji. Identyfikacja prawna monopolu następuje zaś poprzez ujawnienie dwóch kształtujących go czynników - posiadania siły monopolowej na odpowiednim rynku, a także świadomego wykorzystywania tej siły. Jednak dopiero w 1937r. E. Mason wskazał na odrębności cechujące prawo i ekonomię w zakresie definicji monopolu i zasugerował wprowadzenie kryteriów ekonomicznych, które stałyby się podstawą ustaw antymonopolowych. W jego ujęciu monopol w ekonomii jest narzędziem analiz ekonomicznych odnoszącym się do sytuacji rynkowej a prawo odpowiada na pytanie, kiedy ta kontrola lub siła ma na celu ograniczenie konkurencji.
Dalsze badania doprowadziły do sformowania tezy, iż istnienie siły rynkowej nie stanowi już problemu, a prawo winno tylko ograniczać jej nadużywanie. Tak wypowiadane poglądy zaczęły torować drogę kolejnej, najbardziej aktualnej tezie, która głosi, że celem prawodawstwa antymonopolowego winno być nie zwalczanie pozycji monopolistycznej, lecz jej nadużywanie, co pozostaje w ścisłym związku z pojęciem praktyk monopolistycznych, ich istnieniem na odpowiednim rynku oraz świadomym wykorzystywaniem siły powstałej wskutek takiego działania.
Monopole są obiektem ostrych sporów. Zarzuca się im wyzysk słabszych uczestników rynku, utrudnianie konkurencji będącej siłą regulującą i stymulującą działalność gospodarczą, wykorzystanie swego wpływu gospodarczego w sferze polityki itd.
Równocześnie zwraca się uwagę, że bez przywilejów pozycji monopolistycznej zapewne nie powstałyby w swoim czasie liczne wielkie przedsięwzięcia, takie jak kolejowe linie transkontynentalne, poczta, telegraf, systemy nawadniające itd.
Łatwo też stwierdzić, ż e w życiu politycznym zawsze występują liczni, zarówno gorący zwolennicy jak i przeciwnicy monopoli. Na tej podstawie można sformułować opinię o niektórych sposobach polityki monopolistycznej prowadzonej przez przedsiębiorstwa i o polityce rządów w tej dziedzinie.
Na przykład na jakimś konkurencyjnym rynku działa wielu drobnych wytwórców takiego samego dobra. Żaden z nich swoim zachowaniem nie wywiera wpływu na rynek (musi dostosować się do ceny rynkowej).
Jeżeli wytwórcy zmówią się lub poddadzą się woli jednego organizatora i zaczną prowadzić wspólną politykę wobec licznych i niezorganizowanych odbiorców to będziemy mieli do czynienia z monopolem w postaci kartelu.
OPEC to kartel naftowy zorganizowany w latach siedemdziesiątych przez grupę krajów arabskich, który potrafił nie tylko wpłynąć na sytuację na rynku ropy naftowej, ale też wstrząsnąć całym systemem kapitalistycznym (tzw. Szoki naftowe). Polityka kartelu polega najczęściej na ograniczeniu łącznej podaży, co pozwala na podniesienie ceny. Taką sytuację obserwujemy obecnie, kiedy to OPEC, niezawodny kartel naftowy przyczynił się przez swoje zapowiedzi, że wycofa się z podjętych w tym roku decyzji o redukcji wydobycia. Spowodował, że średnia tegoroczna cena baryłki ropy w USA to aż 35$, o 4$ więcej niż w 2002r. 18 marca 2004r. w czwartek za baryłkę ropy w USA trzeba było zapłacić aż 38,35$, po raz ostatni płacono tyle w Nowym Jorku w połowie października 1990r. Na wieść o nieprzejednanej postawie kartelu zaczęła drożeć ropa. Gwałtownemu skokowi nie zapobiegły informacje, że amerykańskie zapasy surowca w ostatnim tygodniu lekko się zwiększyły. W obliczu decyzji kartelu to nieistotny detal, liczy się to, co zrobi, a ten w swojej decyzji jest nieugięty. Zdaniem analityków tak wysokie ceny ropy mogą zahamować wzrost gospodarczy na świecie...(pod koniec marca czeka nas masowe wydzieranie sobie kontraktów na dostawy)... a OPEC nie liczy się, że ropy jest zwyczajnie za mało. Ropy brakuje, ceny paliwa będą rosły, być może sytuacja się poprawi dzięki dyplomacji i spotkaniu z przedstawicielami krajów OPEC. Dlaczego tak jest?
Przy wolnej konkurencji krańcowy koszt końcowego przedsiębiorcy zrównuje się z ceną, co określa wielkość podaży. Obecnie kartel dąży do zrównania kosztu krańcowego z utargiem krańcowym. Który to punkt osiągany jest dla mniejszej łącznej podaży, a dla wyższej ceny.
Dla osiągnięcia tego nie są konieczne żadne zmiany w procesie produkcji. Technika, organizacja o koszty mogą pozostać takie same jak poprzednio. Przy dostatecznie mało elastycznym popycie daje to zysk monopolowy przewyższający wszystko, co mogli uzyskać nasi wytwórcy poprzednio. Teraz mają zyski, których nie mieli w warunkach konkurencyjnych. W tym przypadku monopol daje jego uczestnikom niewątpliwe korzyści, uzyskiwane w ten sposób, że wyzyskują oni swoich klientów. Jest to czysta redystrybucja dochodów, przelewanie pieniędzy z jednej kieszeni do drugiej, bez jakiejkolwiek korzyści dla pozostałych uczestników życia gospodarczego czy gospodarki jako całości. Podobne działania mogą być podjęte w celu wyzyskiwania dostawców surowców i półproduktów, jeżeli są oni słabi, rozproszeni a odbiorcy zorganizowali się w kartel.
Właśnie taka działalność monopolistyczna skłania do ustanawiania przepisów antymonopolowych, które obowiązują w większości cywilizowanych krajów kapitalistycznych, także w Polsce.
Drugi przypadek monopolu istnieje wówczas, gdy przedsiębiorca podejmuje całkowicie nową działalność: wprowadza na rynek nowy, nieznany poprzednio towar, zaczyna stosować nową metodę wytwarzania, podejmuje działalność, która nie mogła być uruchomiona przez dotychczasowych uczestników rynku. Takim przykładem może być Microsoft, który przez lata miał wyłączność na system operacyjny Windows i na programy z nim współpracujące. Taki monopolista najczęściej zdobywa wysoki zysk, który jest wynagrodzeniem za nowatorstwo i eliminuje z rynku konkurencję. Zbliża się do końca najbardziej spektakularny proces antymonopolowy ostatnich lat, prowadzony przeciwko dotychczasowym praktykom Microsoft'u i monopolowi tego giganta na światowym rynku oprogramowania. Administracje amerykańskie rozpoczynając ten proces miały na celu ograniczenie lub nawet zlikwidowanie przewagi tej firmy. Proponowane rozwiązania rządowe miały za zadanie osłabić przewagę Microsoft'u i stworzyć większe możliwości dla konkurentów rynkowych tej firmy. Dziś można powiedzieć, że firma ta ostatecznie dogadała się z amerykańskim rządem. Końcowym rezultatem wieloletnich rozpraw sądowych jest zawarta ostatnio ugoda. Sąd zatwierdzając ją uznał, że zaprezentowane wspólnie przez Departament Sprawiedliwości i Microsoft rozwiązania leżą w publicznym interesie. Wygląda też na to, że ani rząd ani Microsoft nie zamierzają zaskarżyć tego rozwiązania. Istota zawartej ugody polega na tym, że po wprowadzeniu jej w życie Microsoft nie będzie w stanie, tak jak dotąd, narzucać producentom komputerów swoich dotychczasowych warunków zakupu licencji na oprogramowanie. Musi też ujawnić dane źródłowe dotyczące oprogramowania Windows tak, by inny programiści mieli szansę tworzenia programów dla Windows podobną do ludzi z Microsoftu'u. Decyzją sądu nad przestrzeganiem warunków ugody będą czuwać dwie komisje. Pierwszą z nich stworzą członkowie rady nadzorczej firmy, drugą techniczną wyznaczą wspólnie zawartej ugody. Zawarta ugoda jest korzystna dla Microsoft'u. Odsuwa od firmy proces sądowy z rządem o praktyki monopolistyczne, który oprócz konsekwencji wynikających z grożącego wyroku już od dłuższego czasu tworzył niekorzystną atmosferę, która nigdy nie służy rozwojowi firmy i dobrym interesom. Nie zmienia to jednak układu sił na rynku oprogramowania, zatem przez szereg najbliższych lat należy liczyć się z pozycją Microsoft'u podobna do dzisiejszej.
Innym przypadkiem jest monopol wsparty instytucjonalnie, którego działanie jest warunkiem podjęcia przedsięwzięć na wielką skalę. Przykładem mogą być płatne autostrady. Zawarcie porozumienia kartelowego między rządem, prywatną spółką i instytucjami kredytowymi umożliwiają zdobycie niezbędnych środków na budowę autostrad.
Mamy więc różnego rodzaju korzystne i niekorzystne skutki działania monopoli. Przy tym w życiu ta sama organizacja monopolistyczna może w pierwszym okresie swego rozwoju być bardzo pożyteczna, później zaś stracić nowatorski rozpęd i być przeszkodą dla następnych nowatorów.
Literatura:
Nicola Acocella - „Zasady polityki gospodarczej”
Sławomir Grzegorz Kozłowski - „Systemy ekonomiczne”
Janusz Beksiak - „ Ekonomia”
Wiadomości prasowe
Internet
2