Anita Gałęska-Śliwka
komentarz praktyczny
Śmierć mózgowa i nieodwracalne zatrzymanie krążenia - konsekwencje dla prawa transplantacyjnego
Niniejszy artykuł omawia problematykę śmierci mózgowej i nieodwracalnego zatrzymania krążenia wraz z konsekwencjami jakie stan taki rodzi dla prawa transplantacyjnego. Przedstawiono zasady rozpoznania śmierci mózgu u człowieka (również u dzieci), funkcjonowanie i organizację komisji do spraw stwierdzenia śmierci mózgu oraz konsekwencje śmierci mózgu dla prawa transplantacyjnego, a także kryteria rozpoznawania i sposób stwierdzania nieodwracalnego zatrzymania krążenia przed przystąpieniem do czynności związanych z przygotowaniem do planowanego pobrania komórek, tkanek lub narządów.
1. Wstęp
Pobranie komórek, tkanek lub narządów do przeszczepienia jest dopuszczalne po stwierdzeniu trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu) lub po stwierdzeniu nieodwracalnego ustania krążenia. Na gruncie polskiego prawa definicja śmierci mózgowej, jak i wszelkie przesłanki, oraz procedury pozwalające na jej stwierdzenie zawarte zostały w obwieszczeniu Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2007 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (M. P. Nr 46, poz. 547). Z treści niniejszego dokumentu wynika, że śmierć jest zjawiskiem zdysocjowanym. Oznacza to, że śmierć ogarnia tkanki i układy w różnym czasie. W rezultacie prowadzi to do dezintegracji ustroju jako całości funkcjonalnej i kolejnego, trwałego wypadania poszczególnych funkcji w różnej sekwencji czasowej. Niektóre funkcje ustroju lub ich części mogą utrzymywać się przez pewien czas w oderwaniu od innych, wcześniej obumarłych. Taki charakter zjawiska śmierci obserwować można w sposób szczególny w sytuacjach, w których śmierć objęła już mózg, ale krążenie krwi jest nadal zachowane. Z powyższego wynika, że stan mózgu rozstrzyga w sposób ostateczny o życiu lub śmierci człowieka. Nieustanne poszerzanie wiedzy i doświadczenia lekarskiego, wdrażanie nowych metod i technologii medycznych jest na porządku dziennym. Pozwala to na wprowadzanie do praktyki coraz lepszych, pewniejszych sposobów postępowania diagnostycznego i terapeutycznego. Włączenie do procedur ustalania śmierci mózgu metod instrumentalnych to bardzo istotne uzupełnienie badań klinicznych, a w niektórych przypadkach również postępowanie o charakterze rozstrzygającym, bez wykorzystania którego stwierdzenie śmierci mózgu nie może zostać uznane za dopuszczalne.
Zdaniem ekspertów, którzy współtworzyli treść cytowanego obwieszczenia, wieloletnia praktyka medyczna jednoznacznie wykazała, że odstąpienie od koncepcji śmierci człowieka jako całości na rzecz śmierci mózgu człowieka jako całości jest uzasadnione z naukowego i praktycznego punktu widzenia. W świetle postępu w medycynie i dynamicznego rozwoju intensywnej terapii takie stanowisko okazuje się być ze wszech miar potrzebne i słuszne.
W lipcu 2009 r. polski ustawodawca zdecydował się na nowelizację ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 169, poz. 1411 z późn. zm.; dalej jako: u.p.p.p.), uchwalając ustawę z dnia 17 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów oraz o zmianie ustawy- Przepisy wprowadzające kodeks karny (Dz. U. Nr 141, poz. 1149). Wskutek dokonanej nowelizacji, wprowadzono m.in. art. 9a, następujący w tekście ustawy po art. 9, który mówi o tym, iż pobranie komórek, tkanek lub narządów do przeszczepienia jest dopuszczalne po stwierdzeniu trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu), a kryteria i sposób stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu ustalają powołani przez ministra właściwego do spraw zdrowia specjaliści odpowiednich dziedzin medycyny przy uwzględnieniu aktualnej wiedzy medycznej. Ponadto zaznaczono, iż trwałe nieodwracalne ustanie czynności mózgu stwierdza jednomyślnie, na podstawie kryteriów, komisja złożona z trzech lekarzy, posiadających specjalizację, w tym co najmniej jednego specjalisty w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii oraz jednego specjalisty w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii. Wspomniany artykuł 9a wskazuje natomiast na to, iż pobranie komórek, tkanek lub narządów do przeszczepiania jest dopuszczalne po stwierdzeniu zgonu wskutek nieodwracalnego zatrzymania krążenia. Ponadto, podkreślono że lekarz stwierdzający zgon pacjenta wskutek nieodwracalnego zatrzymania krążenia nie może brać udziału w postępowaniu obejmującym pobieranie i przeszczepianie komórek, tkanek lub narządów od osoby zmarłej, u której stwierdził zgon wskutek nieodwracalnego ustania krążenia. Ponadto zobowiązano Ministra Zdrowia do ogłoszenia w drodze obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski", kryteriów i sposobu stwierdzenia nieodwracalnego zatrzymania krążenia. W konsekwencji dnia 15 września 2009 r. wydane zostało zarządzenie Ministra do spraw zdrowia w sprawie powołania Zespołu do spraw opracowania kryteriów i sposobu stwierdzenia nieodwracalnego zatrzymania krążenia (Dz. Urz. MZ Nr 8, poz. 43). Zespół ten jest organem opiniodawczo-doradczym. Do jego zadań należało opracowanie i przedstawienie ministrowi właściwemu do spraw zdrowia projektu obwieszczenia, o którym mowa w art. 9a u.p.p.p. W skład tego Zespołu weszli:
• Przewodniczący Zespołu - Pan prof. dr hab. n. med. Romuald Bohatyrewicz - konsultant wojewódzki w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii - województwo zachodniopomorskie;
• Wiceprzewodniczący Zespołu - Pan prof. dr hab. n. med. Krzysztof Kusza - konsultant krajowy w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii;
• Sekretarz Zespołu - Pan Stefan Pechciński - Departament Polityki Zdrowotnej w Ministerstwie Zdrowia;
• pozostali członkowie Zespołu:
a) Pan prof. dr hab. n. med. Andrzej Nestorowicz - konsultant wojewódzki w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii - województwo lubelskie,
b) Pan prof. dr hab. n. med. Grzegorz Opolski - konsultant krajowy w dziedzinie kardiologii,
c) Pan prof. dr hab. n. med. Janusz Andres - Prezes Polskiej Rady Resuscytacji, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie,
d) Pani prof. dr hab. n. med. Barbara Świątek - konsultant krajowy w dziedzinie medycyny sądowej,
e) Pan prof. dr hab. n. med. Juliusz Jakubaszko - konsultant krajowy w dziedzinie medycyny ratunkowej,
f) Pani prof. dr hab. n. med. Danuta Ryglewicz - konsultant krajowy w dziedzinie neurologii,
g) Pan prof. dr hab. n. med. Tomasz Trojanowski - konsultant krajowy w dziedzinie neurochirurgii,
h) Pani prof. dr hab. n. med. Wanda Kawalec - konsultant krajowy w dziedzinie kardiologii dziecięcej,
i) Pani Agnieszka Strzemieczna - Departament Polityki Zdrowotnej w Ministerstwie Zdrowia,
j) przedstawiciel Departamentu Prawnego w Ministerstwie Zdrowia.
Ponadto, w posiedzeniach Zespołu uczestniczyć mogły także inne osoby, niebędące członkami Zespołu, zaproszone przez Przewodniczącego Zespołu, w charakterze uczestników lub ekspertów. Warto w tym miejscu nadmienić także, że Przewodniczący Zespołu, po zakończeniu prac, przedstawił wyniki ministrowi właściwemu do spraw zdrowia, a Zespół zakończył swoją działalność i uległ rozwiązaniu z dniem, w którym minister właściwy do spraw zdrowia zaakceptował wyniki prac Zespołu. Konsekwencja niniejszych prac jest obwieszczenie Ministra zdrowia z dnia 9 sierpnia 2010 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia nieodwracalnego zatrzymania krążenia wraz z załącznikiem.
2. Rozpoznanie śmierci mózgu
Rozpoznanie śmierci mózgu ma charakter dwuetapowy i opiera się na stwierdzeniu nieodwracalnej utraty jego funkcji. Pierwszy etap sprowadza się do wysunięcia podejrzenia śmierci mózgu, natomiast drugi to cały szereg badań potwierdzających ową śmierć. Podczas etapu I badacz zobowiązany jest dokonać określonych stwierdzeń (chory jest w śpiączce, chory jest sztucznie wentylowany, przyczyna śpiączki została rozpoznana, wystąpiło uszkodzenie mózgu - pierwotne lub wtórne, uszkodzenie mózgu jest nieodwracalne wobec wyczerpania możliwości terapeutycznych i upływu czasu) i wykluczeń (chorych zatrutych i pod wpływem niektórych środków farmakologicznych - narkotyki, neuroleptyki, środki nasenne, usypiające, zwiotczające mięśnie poprzecznie prążkowane), chorych w stanie hipotermii (Ł 35 °C ciepłoty powierzchniowej), chorych z zaburzeniami metabolicznymi i endokrynologicznymi, noworodków poniżej 7 dnia życia. Etap II obejmować musi dwukrotne wykonanie przez ordynatora oddziału/kliniki lub upoważnionego przez niego lekarza specjalistę określonych w badaniach.
3. Śmierć mózgowa u dzieci
W 1984 r. nie zezwalano na stosowanie kryterium śmierci mózgowej wobec dzieci do 10 lat, w 1994 r. podniesiono granicę do lat 12, a następnie w 1996 r. obniżono pozwalając na stwierdzenie śmierci mózgowej u noworodków od 7 dnia życia. Dla potrzeb diagnostyki śmierci mózgu u dzieci wyróżnia się trzy grupy wiekowe:
• noworodki w okresie od 7-28 dnia życia;
• dzieci do końca 2 roku życia;
• dzieci powyżej 2 roku życia.
U dzieci odstęp czasu pomiędzy dwoma seriami badań musi wynosić:
• u noworodków - co najmniej 72 godziny, niezależnie od przyczyny uszkodzenia mózgu (pierwotnej lub wtórnej);
• u dzieci do końca 2 roku życia - co najmniej 24 godziny, niezależnie od przyczyny uszkodzenia mózgu (pierwotnej lub wtórnej);
• u dzieci powyżej 2 dwóch lat - jak u dorosłych. Okres ten może być skrócony do 3 godzin, pod warunkiem potwierdzenia śmierci mózgu w co najmniej jednym badaniu instrumentalnym.
U noworodków i dzieci do końca 2 roku życia nieodwracalność zmian należy potwierdzić przez wykonanie jednego z trzech wymienionych wcześniej badań instrumentalnych. Spełnienie wszystkich kryteriów, właściwe wykonanie prób, a w uzasadnionych przypadkach badań instrumentalnych, zezwalają komisji złożonej z trzech lekarzy specjalistów, w tym co najmniej jednego w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii oraz jednego w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii, na stwierdzenie zgonu osoby badanej w wyniku śmierci mózgu. Kryteria ustalania składu komisji reguluje art. 9 ust. 4 u.p.p.p.
4. Komisja do spraw stwierdzenia śmierci mózgu
Podmiotem, który w sposób ostateczny stwierdza śmierć mózgową jest specjalnie powołana w tym celu Komisja (Komisja do spraw stwierdzenia śmierci mózgu - powoływana jest przez kierownika zakładu opieki zdrowotnej lub osobę przez nią upoważnioną). Komisja bada chorego i analizuje przedstawioną jej dokumentację, kontrolując, czy:
• dokonano wymaganych wstępnych stwierdzeń;
• dokonano wymaganych wstępnych wykluczeń;
• tam gdzie jest to niezbędne, potwierdzono śmierć mózgu w co najmniej jednym badaniu instrumentalnym.
Jeśli tak, to:
• stwierdzenie zgonu leży w wyłącznej kompetencji komisji;
• jeżeli powyższe przesłanki potwierdzają śmierć mózgu, to komisja ma prawo stwierdzić zgon, pomimo utrzymującej się u pacjenta czynności serca.
Badany jest zmarłym od chwili stwierdzenia śmierci mózgu przez komisję, a więc nie wtedy, kiedy odłączono respirator i czynność serca uległa zatrzymaniu. Obowiązek terapeutyczny ustaje z chwilą komisyjnego stwierdzenia zgonu. W przypadku jakiejkolwiek wątpliwości dotyczącej śmierci mózgu komisja odstępuje od jej stwierdzenia. Niezbędne jest sporządzenie protokołu postępowania diagnostycznego śmierci mózgowej, oraz protokołu komisji do spraw stwierdzenia śmierci pnia mózgu.
5. Konsekwencje śmierci mózgu dla prawa transplantacyjnego
Z chwilą stwierdzenia śmierci mózgowej przez właściwą komisję, dopuszczalne jest pobieranie komórek, tkanek lub narządów ze zwłok ludzkich. Ustawa o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów w art. 4 zezwala na pobieranie komórek tkanek i narządów ze zwłok ludzkich w celach diagnostycznych, leczniczych, naukowych i dydaktycznych. Mogą zostać one pobrane również w czasie sekcji zwłok dokonywanej na podstawie odrębnych przepisów. Treść art. 5 ust. 1 u.p.p.p. wskazuje, że pobranie komórek, tkanek lub narządów ze zwłok ludzkich w celu ich przeszczepienia, dopuszczalne jest wyłącznie w przypadku, gdy osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu. W przypadku małoletniego lub innej osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, sprzeciw może wyrazić za życia przedstawiciel ustawowy. W przypadku małoletniego powyżej lat 16 sprzeciw może wyrazić również małoletni. Jednakże należy nadmienić, że powyższych przesłanek nie stosuje się w przypadku pobierania komórek, tkanek i narządów w celu rozpoznania przyczyny zgonu i oceny w czasie sekcji zwłok postępowania leczniczego1.
Dopuszcza się trzy formy składania sprzeciwu na pobranie narządów, tkanek lub komórek:
• wpis w centralnym rejestrze sprzeciwów na pobranie komórek, tkanek i narządów ze zwłok ludzkich;
• oświadczenie pisemnego zaopatrzonego we własnoręczny podpis;
• oświadczenie ustne złożone w obecności co najmniej dwóch świadków, pisemnie przez nich potwierdzonego2.
Dotyczy to także sprzeciwu wyrażanego przez przedstawiciela ustawowego (art. 6 ust. 2 u.p.p.p.). Należy podkreślić, że sprzeciw może zostać cofnięty. W celu prawidłowej koordynacji rejestrowania, przechowywania udostępniania niniejszych wpisów, a także zgłoszeń o wykreśleniu wpisu sprzeciwu, utworzony został rejestr sprzeciwów na pobranie komórek, tkanek i narządów ze zwłok ludzkich. Jego organizację reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2006 r. w sprawie sposobu prowadzenia centralnego rejestru sprzeciwów oraz sposobu ustalania istnienia wpisu w tym rejestrze (Dz. U. Nr 228, poz. 1671). O dokonaniu wpisu sprzeciwu w centralnym rejestrze sprzeciwów lub o jego wykreśleniu niezwłocznie zawiadamia się przesyłką poleconą osobę, której sprzeciw dotyczy, lub przedstawiciela ustawowego takiej osoby. Przed pobraniem komórek, tkanek lub narządów od osoby zmarłej, lekarz lub osoba przez niego upoważniona zasięgają informacji, czy nie został zgłoszony sprzeciw w formie określonej w art. 6 ust. 1 pkt 1 u.p.p.p.; a ponadto ustalają istnienie sprzeciwu na podstawie dostępnych informacji lub dokumentów. Lekarz uczestniczący w procedurze stwierdzenia śmierci mózgowej nie może uczestniczyć w pobraniu narządów.
6. Kryteria rozpoznawania i sposób stwierdzania nieodwracalnego zatrzymania krążenia (na podstawie załącznika do obwieszczenia Ministra Zdrowia z dnia 9 sierpnia 2010 r. kryteria i sposób stwierdzenia nieodwracalnego zatrzymania krążenia poprzedzającego pobranie komórek, tkanek lub narządów do przeszczepienia)
Nieodwracalne zatrzymanie krążenia można rozpoznać pod warunkiem, iż zostały spełnione wskazane w załączniku do obwieszczenia cytowane poniżej warunki. Po pierwsze, w czasie resuscytacji krążeniowo-oddechowej, prowadzonej zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, obserwowano asystolię lub rozkojarzenie elektromechaniczne występujące przez okres co najmniej 20 ostatnich minut, a w przypadku dzieci do lat dwóch przez okres co najmniej 45 ostatnich minut; poza tym w tym okresie nie stwierdzono palpacyjnie spontanicznej fali tętna na tętnicach szyjnych lub udowych.
Po drugie, asystolia lub rozkojarzenie elektromechaniczne oraz brak spontanicznej fali tętna na tętnicach szyjnych lub udowych utrzymywały się nieprzerwanie przez okres obserwacji trwającej co najmniej 5 minut po zakończeniu nieskutecznej resuscytacji krążeniowo - oddechowej przeprowadzonej w sposób zgodny z aktualna wiedzą medyczną.
Po trzecie, jeżeli zatrzymanie krążenia nastąpiło w sytuacji, w której lekarz leczący stwierdził, że zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, resuscytacja krążeniowo-oddechowa nie zakończy się przeżyciem, można wtedy: rozpocząć liczenie okresu wskazanego powyżej, albo rozpocząć uciskanie klatki piersiowej i wentylację zastępczą celem przygotowania organizacyjnego do cewnikowania naczyń i perfuzji narządów, a po zakończeniu uciskania klatki piersiowej i wentylacji zastępczej rozpocząć liczenie okresu wskazanego powyżej. Przy czym, należy jasno podkreślić, iż jeżeli w trakcie okresu, o którym mowa wcześniej, choć na chwilę wystąpi migotanie komór lub powrót potwierdzonej palpacyjnie spontanicznej fali tętna na tętnicach szyjnych lub udowych, okres resuscytacji krążeniowo-oddechowej i następującej po nim obserwacji, należy liczyć ponownie od początku.
Ponadto, cytując przywoływany wcześniej załącznik do zarządzenia należy podkreślić, iż jeżeli we wspomnianym okresie, stwierdza się nieobecność odruchów pniowych w postaci braku: reakcji źrenic na światło, odruchu rogówkowego, odruchu oczno-głowowego, jakichkolwiek reakcji ruchowych na bodziec bólowy zastosowany w zakresie unerwienia nerwów czaszkowych, jak również brak reakcji ruchowej w obrębie twarzy w odpowiedzi na bodźce bólowe zastosowane w obszarze unerwienia rdzeniowego, czynności oddechowej. W sytuacjach gdy, nie ma możliwości stwierdzenia nieobecności odruchów pniowych nieodwracalne zatrzymanie krążenia ustala się w oparciu o warunki wskazane wcześniej (zob. po pierwsze i po drugie).
W niektórych przypadkach medycyna staje przed swego rodzaju sytuacjami szczególnymi, w których w sposób odmienny aniżeli wskazano powyżej dokonuje się ustalenia wystąpienia nieodwracalnego zatrzymania krążenia. Do przypadków szczególnych, jak zauważają twórcy przywoływanych kryteriów i sposobów stwierdzenia nieodwracalnego zatrzymania krażenia, należy zaliczyć okoliczności gdy: w przypadku, hipotermii należy doprowadzić temperaturę centralną ciała do 35 °C, kontynuując resuscytację krążeniowo - oddechową, i dopiero od tego momentu liczy się okres nieskutecznej resuscytacji krążeniowo - oddechowej, o którym wspomniano powyżej. W przypadku, gdy zatrzymanie krążenia nastąpiło w czasie trwania procedury rozpoznawania śmierci mózgu, ale przed wykonaniem koniecznych badań instrumentalnych i klinicznych należy rozpocząć resuscytację krążeniowo - oddechową i w przypadku przywrócenia krążenia rozpocząć procedurę rozpoznawania śmierci mózgu według zasad określonych dla uszkodzeń wtórnych. W sytuacji, gdy krążenia nie uda się przywrócić, należy postępować tak, jak w przypadku rozpoznawania nieodwracalnego zatrzymania krążenia. W przypadku, gdy zatrzymanie krążenia wystąpiło po wykonaniu badania instrumentalnego potwierdzającego śmierć mózgu należy rozpocząć postępowanie przewidziane polegające na: rozpoczęciu liczenia wskazanego w załączniku do obwieszczenia okresu, albo rozpocząć uciskanie klatki piersiowej i wentylację zastępczą celem przygotowania organizacyjnego do cewnikowania naczyń i perfuzji narządów, a po zakończeniu uciskania klatki piersiowej i wentylacji zastępczej rozpocząć liczenie wskazanego okresu.
7. Konsekwencje stwierdzenia nieodwracalnego zatrzymania krążenia dla prawa transplantacyjnego
Fakt stwierdzenia nieodwracalnego zatrzymania krążenia ma istotne znaczenie dla prawa transplantacyjnego i rodzi poważne konsekwencje prane i medyczne. Zgodnie z wcześniej przywoływaną nowelizacją prawa transplantacyjnego polski ustawodawca dopuszcza możliwość pobierania komórek, tkanek i narządów od osób, u których stwierdzono śmierć mózgową lub nieodwracalne zatrzymanie krążenia (oczywiście po spełnieniu pozostałych warunków, w tym ustaleniu ewentualnego sprzeciwu potencjalnego dawcy). Zgodnie z regulacjami wskazanymi w załączniku do przywoływanego wcześniej obwieszczenia lekarz stwierdzający nieodwracalne zatrzymanie krążenia dla potrzeb pobrania narządów jest obowiązany oprzeć się na opinii dwóch lekarzy wybranych spośród specjalistów z następujących dziedzin medycyny: anestezjologii i intensywnej terapii, medycyny ratunkowej, kardiologii, kardiologii dziecięcej lub chorób wewnętrznych. Opinię tą wyraża się poprzez złożenie własnoręcznego podpisu pod protokołem zgodnym z wzorem wskazanym w załączniku do obwieszczenia. Jeżeli lekarz stwierdzający nieodwracalne zatrzymanie krążenia jest specjalistą w dziedzinie medycyny wskazanej powyżej, może zasięgnąć opinii tylko jednego specjalisty z dziedziny medycyny określonej powyżej, podpisując również protokół zgodny z wzorem. Zasięgnięcie opinii, dotyczy potwierdzenia prawidłowości stwierdzenia nieodwracalnego zatrzymania krążenia.
We wspomnianym protokole rozpoznania nieodwracalnego zatrzymania krążenia podaje się m.in. dane osoby, u której takie zatrzymanie rozpoznano, w tym imię, nazwisko, pesel. Ponadto konieczne jest wskazanie daty i godziny rozpoczęcia resuscytacji krążeniowo- oddechowej, przyczyny nieodwracalnego zatrzymania krążenia, a także m.in. czas (godzina i minuta) od którego liczono okres, w którym nie stwierdzono migotania komór albo spontanicznej fali tętna w czasie prowadzonej resuscytacji krążeniowo - oddechowej, czas (godzina i minuta) rozpoczęcia 5 - minutowego okresu obserwacji po zakończeniu resuscytacji krążeniowo-oddechowej, czas (godzina i minuta) zakończenia 5 - minutowego okresu obserwacji po zakończeniu resuscytacji krążeniowo-oddechowej.
8. Podsumowanie
Stwierdzenie śmierci mózgu, czy nieodwracalnego zatrzymania krążenia nie jest zadaniem łatwym. Podlega ścisłym regulacjom prawnym, bowiem konsekwencje stwierdzenia śmierci mózgu oraz nieodwracalnego zatrzymania krążenia mają istotne znaczenie dla prawa transplantacyjnego. Z jednej strony prawo polskie w zakresie transplantacji opiera się na zgodzie domniemanej, a z drugiej strony istnieje cały szereg okoliczności, które mogą istotnie utrudnić proces ewentualnego pobrania narządów, tkanek lub komórek od dawcy, w szczególności w przypadkach transplantacji ex mortuo. Zdając sobie sprawę z trudności ustawodawca przewidział szczegółowy sposób stwierdzenia śmierci mózgu oraz procedury pobrania narządów, tkanek i komórek zarówno od żywych, jak i zmarłych dawców, podobnie postąpił także w przypadku rozpoznania nieodwracalnego zatrzymania krążenia. Stwierdzenie śmierci mózgu musi zostać poprzedzone określonymi stwierdzeniami i wykluczeniami, a także szczegółowo określonymi badaniami o różnym charakterze, podobne procedury przewidziane zostały także dla rozpoznania nieodwracalnego zatrzymania krążenia. Powyższe ograniczenia, a także prawnie przewidziane formy sprzeciwu na pobranie narządów, tkanek i komórek wyraźnie wskazują na wysoki stopień istniejących zabezpieczeń przed ewentualną możliwością popełnienia błędu a także mają na celu stworzenie prawnych gwarancji dla obywateli, co pozostaje w ścisłym związku ze społecznym brakiem akceptacji dla zjawiska transplantacji.
97902
Dz.U.2005.169.1411: art. 9; art. 9(a)
Przypisy:
1Guzik-Makaruk E. M., Transplantacja organów, tkanek i komórek w ujęciu prawnym i kryminologicznym, Białystok 2008; Duda J., Polskie ustawodawstwo transplantacyjne - wprowadzenie, Kraków 1999; Duda J. Transplantacja w prawie polskim. Aspekty karnoprawne, Kraków 2004.
2Duda J., Transplantacja w prawie polskim. Aspekty cywilnoprawne, Kraków, 1998; Nesterowicz M., Prawo medyczne, Toruń 2007.
7