Psychologia rozwoju człowieka - wybrane zagadnienia (źródło: B. Harwas-Napierała, J. Trempała red. Psychologia rozwoju człowieka, t-2., PWN, 2003; J. Strelau (red) Psychologia - podręcznik akademicki t.1., GWP, 2000)

Okres prenatalny

• Rozwój prenatalny rozpoczyna się w momencie kiedy plemnik łączy się z komórką jajową.

• Trzy trymestry (3 równe odcinki czasowe, obejmujące trzy miesiące).

• W okresie prenatalnym zachodzą zmiany mające istotne znaczenie w analizie rozwoju dziecka.

Rozwój wrażliwości zmysłowej

I trymestr

1-szy.miesiąc:

- od 19. dn. Tworzą się oczy a od 28. dn. Można rozpoznać soczewkę oka
- w 4 tyg. Pojawiają się jama ustna zawiązki kończyn, oczu, uszu i nosa

2-gi.miesiąc:

- od 7 tyg. okolica warg wrażliwa na dotyk i jej lekkie podrażnienie powoduje reakcje uogólnioną całego ciała w postaci zwrotu tułowia

3-ci.miesiąc:

• doskonali się zmysł dotyku (np. powieka pod wpływem dotknięcia zaciska się a dłoń zwija się w piąstkę)

• tworzy się nerw węchowy;

• w 10 tyg. doskonali się wrażliwość na dotyk (lekkie dotknięcie czoła powoduje obrót głowy).

• 11 tydz. zwiększa się powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk, górna cz. ciała oraz klatka stają się wrażliwe, ale nadal w odpowiedzi na dotyk powstaje reakcja uogólniona

• w połowie 11 tyg. w zamknięciu dłoni zaczyna brać udział kciuk

• tworzą się podstawowe receptory powonieniowe

• kształtuje się nerw łączący gałkę oczna z potylica

• dziecko zaczyna połykać wody płodowe

• pierwsze nieregularne ruchy klatki piersiowej, ruchy nabierania i wypierania wód płodowych oraz ssania

• środkowe i boczne, a potem i dolne partie ciała stają się wrażliwe na dotyk
  
  II.trymestr
  

• zasób bodźców zmysłowych, jakich dostarcza środowisko śródmaciczne bardzo bogaty

• w tym trymestrze wszystkie zmysły są funkcjonalnie czynne

• dziecko odbiera wrażenia zmysłowe, lecz nie integruje ich jeszcze w schematy spostrzeżeniowe

4-ty miesiąc:

• 14-15 tydz. cała powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk
  - dziecko reaguje na smak wód płodowych oraz zmianę ciśnienia (reakcje odruchowe nieuświadomione)

• odruchy błędnikowe

• dziecko kołysane ruchem i oddechem matki ćwiczy zmysł równowagi

• zaczyna funkcjonować narząd Cortiego, w którym mieszczą się receptory słuchowe

5-ty miesiąc:

• kubki smakowe chemicznie aktywne

• intensywność ruchów połykania wód płodowych zależy nie tylko od odczuwania głodu, ale także od ich smaku (np. smak słony hamuje połykanie) oraz od samopoczucia dziecka

• im słodsze wody tym wolniej je połyka, dokładniej smakując

• na nagłe zmiany temperatury, oświetlenia oraz silne dźwięki dziecko reaguje przyspieszeniem akcji serca, zwiększeniem ruchliwości (niepokojem) całego ciała oraz gałek ocznych, zmianą pozycji ciała (w celu ucieczki od bodźca naruszającego normalne warunki)

6-ty miesiąc:

• pod koniec 6. miesiąca otwiera się szpara powiekowa

• gałka oczna porusza się w górę i w dół oraz na boki

• reakcja na silne światło coraz bardziej wyraźna

• prawie połowa dzieci reaguje na silny dźwięk reakcją przestrachu

• pod koniec trymestru receptory równowagi są pod względem rozmiaru i funkcji w pełni dojrzałe.

III. Trymestr

• dziecko staje się istotą czująca i reagująca już przed urodzeniem
  - narządy zmysłów rozpoczynają funkcjonowanie w kolejności: dotyk, równowaga, węch, smak, słuch, wzrok

• rozwój zmysłów wzajemnie od siebie zależny

zmysł dotyku:

• środowisko śródmaciczne dostarcza stymulacji dotykowej
  dziecko dotyka ścian macicy, łożyska, pępowiny, siebie zwłaszcza twarzy, która jest szczególnie wrażliwa na dotyk,

• pozwala dziecku odczuć świat „ na własnej skórze” oraz doznać, że jest, że istnieje,

zmysł węchu i smaku:

• Kom. nerwowe niosące informacje o zapachu są już od dawna czynne

• skład chemiczny płynu owodniowego zależy od odżywiania się matki np. przyprawy-specyficzny zapach

• rodzi się ono ze zdolnością do odróżniania zapachów przyjemnych (np. wanilii, truskawek) i nieprzyjemnych (np. amoniaku, zgniłych jaj)

• smak - ważny regulator rozwoju dziecka i ćwiczeń ruchów oddechowych,

• słodki posmak wód zachęca do picia, co dostarcza produktów odżywczych i pobudza ruchy klatki piersiowej

zmysł słuchu

• dziecko reaguje na dźwięk ( niezależnie od matki) w postaci zmian w ruchach ciała, akcji serca, prądach czynnościowych mózgu, rytmie ruchów klatki piersiowej,

• dziecko najpierw jest wrażliwe na: wibracje, silne, pojedyncze dźwięki następnie na coraz bardziej subtelne dźwięki,

• głos matki jest bardziej słyszalny niż głos innych osób

• dziecko odbiera dźwięki na drodze pozaakustycznej i uczy się różnicować ich rytm, natężenie, akcent,

• szczególny rodzaj dźwięku - muzyka

zaleca się słuchanie instrumentów tj. : fagot, flet wiolonczela, ponieważ zdolność do odbioru dźwięków o niskich częstotliwościach rozwija się szybciej;

dziecko woli słuchać muzyki spokojnej, o stałym rytmie i tempie podobnym do częstotliwości uderzeń serca człowieka dorosłego w stanie spoczynku

zmysł wzroku:

• światło dociera do macicy przez coraz bardziej naciągnięta skórę brzucha

• dziecko rozróżnia cienie jasne i ciemniejsze

• od 26. tyg. reaguje wzmożeniem ruchów i zmianą rytmu serca na nagłe oświetlenie brzucha.

Nabywanie indywidualnych cech

Aktywność ruchowa

• dzieci aktywne ruchowo w łonie matki okazywały się lepiej rozwinięte psychoruchowo w 3 r.ż. zaś te które wykazywały małą spontaniczną aktywność w ostatnich 2 m-cach przed urodzeniem - cechowały się wolniejszym rozwojem w zakresie psychomotoryki i mowy.

• Dzieci stale ruszające się w łonie matki (ponad przeciętnie aktywne) od urodzenia wykazują nadruchliwość, drażliwość, trudność w osiąganiu odprężenia, szybko reagują niepokojem, płaczem.

Szósty miesiąc:

• Aktywność ruchowa matki i dziecka jest zharmonizowana - ruchy ciała matki hamują ruchy dziecka. Zaprzestanie ruchu przez matkę pobudza jego ruchy.

• ! Matka zbyt aktywna jak i unieruchomiona - nie stymuluje rozwoju ruchowego dziecka.

Reakcja na stres - sposób reagowania na stres jest indywidualną cechą dziecka.

Uczenie się i pamięć w zakresie różnych modalności zmysłowych.

• W okresie ostatnich 3 m-cy przed urodzeniem dziecko ma już zdolność uczenia się i zapamiętywania (tj. przechowywania informacji)

• Okres rozwoju prenatalnego stanowi integralna część naszego życia. Doświadczenia tego okresu wpływają na to jak później spostrzegamy świat, jak myślimy, uczymy się, reagujemy emocjonalnie, śnimy.

• Pamięć prenatalnego okresu życia dotyczy m.in. poziomu mięśniowego czego wyrazem jest przyjmowanie pozycji płodowej po urodzeniu a w późniejszym życiu pozycja ta przynosi odprężenie podczas snu.

• „Pamięć ograniczonej przestrzeni” wokół ciała z okresu płodowego wyraża się w relaksie jaki daje odpoczynek w dużym i miękkim fotelu (ale też miękkie ubranie)

• Pamięć środowiska wodnego - stąd ulubiony przez niektórych odpoczynek w wannie.

• Pamięć rytmicznego kołysania ciała - stąd relaksujące i usypiające działanie kołyski, huśtawki, hamaka, kołysania pociągu,

• Wahadłowe ruchy ciała występują w warunkach deprywacji potrzeb: choroba sieroca, stres oczekiwania

Rytm naprzemiennej aktywności

• Zostaje ustalony przed urodzeniem, m.in. pod wpływem dobowego rytmu aktywności matki i powoduje różnice w rytmie snu i czuwania - jedne noworodki śpią regularnie i spokojnie inne mają przerywany sen.

Zmysł smaku i węchu

• Prenatalne doznania węchowe i smakowe są pamiętanie po urodzeniu i pomagają w orientacji w świecie i zapewniają poczucie bezpieczeństwa.

• Dzięki nim noworodek po urodzeniu poznaje matkę po zapachu i wykazuje preferencje dla smaku jej mleka.

Zmysł wzroku

• Dziecko rozwija się w mroku matczynego łona - na pamięć doświadczenia wzrokowego wskazuje tendencja do przyciemniania światła gdy chcemy odpocząć, czuć się przytulnie i bezpiecznie.

• Przy obecnym stanie wiedzy wydaje się, że wzrok znacznie mniej niż słuch bierze udział w stymulacji mózgu przed urodzeniem - stąd noworodek niewidomy wykazuje mniejsze opóźnienie w rozwoju niż noworodek głuchy.

Zmysł słuchu

• Habituacja i zapamiętywanie dotyczy dźwięków często obecnych w otoczeniu - dziecko przyzwyczaja się do nich i nie reaguje na nie jak na stresor. Np. noworodki których matki zamieszkały przy lotnisku w 1-szej połowie ciąży, rzadko płaczą i nie zrywają się ze snu przy przelocie samolotu (odwrotnie dzieci matek które zamieszkały w pobliżu lotniska w 2-giej połowie ciąży)

• Zjawiska habituacji i zapamiętywania dotyczą tych dźwięków, które są stałą cechą środowiska śródmacicznego - uderzenia serca matki.

• Podobnie uspakajająco przez całe życie działa tykanie zegara, bicie dzwonów, stukot kół pociągu.

• Dziecko utrzymuje również w pamięci głos matki - jej śpiew, powtarzane frazy (bajek wierszy) oraz słuchaną przez nią muzykę.

• Głos ojca - podobnie - preferowany spośród innych głosów.

Pamięć doświadczeń emocjonalno-społecznych

Komunikacja neurohormonalna

• Wraz ze strumieniem krwi do dziecka dociera tlen, pożywienie i kompleks hormonów, które są fizycznym odzwierciedleniem matczynych emocji.

• W sytuacji gdy matka jest b. aktywna fizycznie lub przezywa stany napięcia, niepokoju, negatywne uczucia - praca jej a.u. nerwowego i ulega zahamowaniu lub wzmaga się wydzielanie różnych substancji chemicznych (m.in. adrenaliny, noradrenaliny, dopaminy, serotoniny).

• Docierają one natychmiast przez łożysko do krwioobiegu dziecka i wywołują zmiany w zakresie pracy różnych układów (przyspieszenie tętna, zab. rytmu serca, zaburzenie w ruchach klatki piersiowej - efekt niedotlenienie, zmniejszenie napięcia mięśniowego

• Stres matki nasila skurcze macicy co pobudza dziecko do ponadprzeciętnej liczny ruchów, a tym samym sprzyja nadpobudliwości w rozwoju psychoruchowym, niedożywieniu, porodom przedwczesnym a nawet wewnątrzmacicznej lub okołoporodowej śmierci noworodka.

• Stan napięcia układu neurohormonalnego może powodować dodatkowe problemy po urodzeniu - skłonność do płaczu, irytacji, pobudliwość, trudności ze ssaniem, trawieniem (kolki), a w życiu późniejszym częstsze trudności w uczeniu się, nadpobudliwość psychoruchową, neurotyczność, zab. emocjonalne, zaburzenia w kontaktach społecznych i zachowaniu a także przedłużone reakcje na stres.

Komunikacja behawioralna

• Jeśli matka przeżywa tendencje agresywne lub sama jest ofiarą przemocy - wtedy częściej podejmuje czyny skierowane przeciwko dziecku - które mogą być przyczyną uszkodzeń układu nerwowego (przemoc fizyczna - uderzenia w brzuch, krępowanie ciała, podejmowanie działań które są niedojrzałymi formami radzenia sobie z trudną sytuacją (palenia, alkohol, narkotyki, leki)

• Wpływ niepokoju matki na powstanie u dziecka zaburzeń rozwojowych.

Niepokój matki - niedotlenienie i/lub zatrucie toksynami - uszkodzenie o.u.n dziecka, niska waga urodzeniowa, wcześniactwo, - trudności noworodka w adaptacji po urodzeniu - powstanie i/lub nasilenie się zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka.

Komunikacja psychiczna

• Dotyczy ona zwłaszcza sfery myśli i wyobrażeń matki, jej doświadczeń życiowych, których oddziaływanie na przebieg ciąży, porodu, połogu i laktacji oraz rozwój prenatalny dziecka trudno wytłumaczyć przez odwołanie się do „języka” wpływów neurohormonalnych .

• Empirycznie potwierdzono współwystępowanie niepłodności, komplikacji ciążowo-porodowych i urodzeń dziecka martwego lub z problemami zdrowotnymi - z takimi sytuacjami jak poprzedzające poczęcie (o ponad rok) ważne wydarzenia życiowe, mała gotowość do podjęcia macierzyństwa (niska samoocena, poczucie braku kompetencji rodzicielskich, trudności z akceptacją siebie jako kobiety), doświadczanie w dzieciństwie dłuższej separacji z jednym lub obojgiem rodziców.

• Istnieje między matką a poczętym dzieckiem droga łączności psychicznej której siły oddziaływania na los ciąży i porodu oraz stan zdrowia dziecka nie można pominąć.

Warunki optymalizacji rozwoju dziecka w okresie prenatalnym

Działania które optymalizują rozwój

• Troska o zdrowie dziecka i matki (opieka lekarska, dieta, rezygnacja z używek, higiena, sen, odpoczynek, relaks, itd.

• Nastawienie na komunikację z dzieckiem, np. uczenie się co sygnalizują jego ruchy, rozmowa z dzieckiem (głośno lub w myślach), wyobrażenia i fantazjowanie n.t. dziecka , słuchanie muzyki, masowanie i obejmowanie brzucha, kołysanie dziecka oddechem i ruchem.

• Zapewnienie matce dobrego samopoczucia poprzez odsuwanie negatywnych myśli, cierpliwy, wyrozumiały stosunek do niej, wsparcie,

• Wzmacnianie więzi małżeńskiej - rozmowy nawet na trudne tematy, dzielenie obowiązków, wspólne spędzanie czasu.

NOWORODEK

• 1 mc życia - jest to czas przystosowawczy do życia w nowym pozamacicznym środowisku,

• Dziecko musi przystosować się do: zmian temperatury, nowego sposobu oddychania, nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów.

• Charakterystyczne cechy noworodka:

- duża głowa z małą częścią twarzową - stanowi 30% m.c.

- długi tułów,

- krótkie kończyny,

- duży udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym,

- przewaga zginaczy nad prostownikami.

• Dziecko przyjmuje postawę asymetryczną (leżąc na plecach zwraca głowę w jedną stronę a jego kończyny ułożone są asymetrycznie, tzn. wyprostowane po stronie w którą zwraca się głowa i przykurczone po drugiej

• Dziecko przychodzące na świat wyposażone jest w wiele odruchowych odpowiedzi na bodźce zewnętrzne:

• Podział odruchów:

1. odruchy wspólne noworodkowi i człowiekowi dorosłemu

- odruch źreniczny (zwężenie źrenic pod wpływem światła)

- odruch mrugania (zamykanie powiek przy próbie dotyku rogówki)

- odruch ssania, połykania, wydalania moczu i kału

2. odruchy występujące tylko u noworodków i/lub niemowląt a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego.

- odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca u nogi przy podrażnieniu stopy)

- odruch toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie a kurczą po przeciwnej)

- odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania)

- odruch chwytny (zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie - tak, że można dziecko unieść)

- odruch marszu automatycznego (przy zetknięciu z podłożem wykonuje ruchy kroczenia)

• Noworodka charakteryzuje też naturalny rytm aktywności snu i czuwania: od głębokiego snu po krzyk.

- Głęboki sen - regularny oddech, oczy zamknięte - nie poruszają się (8-9h/dobę),

- sen lekki, zajmuje podobną część dnia - charakteryzują go szybkie ruchy gałek ocznych i nieregularny oddech,

- noworodek drzemie - gdy oczy są otwarte ale „nieprzytomne” - opóźniona reakcja na bodźce

- bierne czuwanie - oczy otwarte i przytomne - uwaga skupiona na bodźcach (2-3h/dobę)

- aktywne czuwanie oczy otwarte, reaguje na bodźce, wysoki poziom aktywności - ta faza z pojawiającym się krzykiem zajmuje 1-4h/dobę

Zdolności sensoryczne noworodka (bodziec działający na zmysł -reakcja)

• z. równowagi - podniesione kiedy płacze - uspokaja się,

• z. dotyku - dotknięcie w okolice ust wywołuje znieruchomienie,

• z. smaku - potrafi odróżnić smak słodki, słony, kwaśny, gorzki - preferuje smak słodki,

• węch - rozpoznaje zapach matki,

• słuch - odwraca się w kierunku dźwięku, preferuje dźwięki wysokie, wypowiedzi z wysoką intonacją oraz głos matki,

• wzrok - akomodacja i ostrość wzroku są ograniczone, przygląda się parę chwil poruszającym się obiektom.

Okres noworodkowy:

• Odruchy bezwarunkowe, pierwsze warunkowe (np. ssanie w pozycji karmienia)

• Początkowo zmniejszona wrażliwość na ból

• Duże różnice w reakcji na bodźce słuchowe

• Sen przez większą część doby

• Wyrażanie niezadowolenia, płacz

• Ruchy nieskoordynowane

• Reagowanie na kształty, kontrast

• Spostrzeganie kolorów - głównie: czerwony, żółty, niebieski

Okres niemowlęcy:

ROZWÓJ MYŚLENIA

• Myślenie sensoryczno-motoryczne

• Stopniowo, intencjonalność działania - ukierunkowanie na cel

• Początki czynności pomocniczych, służących pośrednio osiągnięciu celu

• Pojęcie stałości przedmiotu

• Odkrycie własnej odrębności fizycznej od reszty świata

• Początki interioryzacji myślenia

ROZWÓJ MOWY

• Gaworzenie, głośny śmiech

• Rozumienie słów

• Początki mowy właściwej

ROZWÓJ SPOŁECZNY

• Pobudzenie, gdy pojawia się ktoś w otoczeniu, stopniowo od 2 mies.

• Odróżnianie osób znajomych od obcych

• Naśladownictwo czynności

• Wykonywanie prostych poleceń

• Próby wywierania wpływu na otoczenie

• Uczucia społeczne (np. więź z matką)

ROZWÓJ EMOCJONALNY

• Różnicowanie wyrazów twarzy, tonu głosu najbliższych

• Odwzorowywanie emocji

• Wyrażanie podstawowych emocji np. radość, złość,

• Duża labilność emocjonalna

---