BAROK

1. SARMATYZM

U źródeł ideologii sarmatyzmu leży mit o pochodzeniu Polaków i innych narodów słowiańskich od starożytnego plemienia Sarmatów, zamieszkującego w pierwszych wiekach naszej ery ziemie dzisiejszej Ukrainy. Określenia "Sarmacja" i "sarmacki" pojawiają się w naszym piśmiennictwie już w XV stuleciu, na fali odrodzenia teorii Ptolemeusza.

sarmatyzm - całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm,
oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej rolę "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale
właśnie odstępstwa od niej.

2. GATUNKI UPRAWIANE W BAROKU

MARINIZM - twórcą był G. Marino. Słowo to oznacza rodzaj poezji kunsztownej, ustrojoną w moc środków stylistycznych, nastawioną na zaszokowanie odbiorcy, na swoistą rozrywkę i grę miłosną. Zaszokować miał przede wszystkim pomysł (koncept): a to niecodzienne zestawienia urody ciała i brzydoty śmierci, kontrasty, a to wymyślne powtórzenia, niezwykłe porównania obrazujące ogrom uczucia. A że kluczową rolę odgrywa pomysł (koncept), zwie się ten nurt w poezji KONCEPTYZMEM. Np. Do trupa, Niestatek

GONGORYZM - utworzone od nazwiska poety Luisa de Gongora. Jest to jakby hiszpańska odmiana marinizmu, ale tu mamy do czynienia z poezją trudną, odtwarzającą bieg myśli, naszpikowaną aluzjami do mitologii, kunsztownymi środkami poetyckimi, konceptami utrudniającymi dotarcie do istoty przesłania. Poezję taką nazywa się też kultyzmem lub eufuizmem.
KULTYZMEM - jako że poezję tego typu kierowano do warstw elitarnych, wykształconych.
EUFUIZMEM - od tytułu romansu J. Lyly'ego Euphues

PAMIĘTNIK - utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie wspomnień z wyraźnym zamiarem ich spisania, a nie zamiarem tworzenia historii wspomnianego okresu. Informacje o intencjach pisarza najczęściej zawiera wstęp, ale nie jest to regułą. Np. Pamiętniki

GAWĘDA SZLACHECKA - przykładem są Pamiętniki. Jest to gatunek wywodzący się z literatury mówionej, który "przekłada" na pismo opowieść prowadzoną w pierwszej osobie i kierowaną wprost do odbiorcy - słuchacza.

EPOS - Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego

LIST - jest obrazem uczucia, a zatem oryginalną pozycją literatury. Na uwagę winna zwrócić kunsztowna forma listów, wymyślne epitety, przenośnie etc. Np. Listy Jana Sobieskiego

KOMEDIA CHARAKTERÓW - środki komicznego wyjaskrawienia służą budowaniu wyrazistych, moralno-psychologicznych sylwetek bohaterów. Np. Świętoszek.

3. NAZWA „BAROK”

Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej. Owa niezwykłość wyniknie przede wszystkim z ograniczenia treści utworów i rozbudowania form jej wyrazu. Samo pojęcie "baroku" wywodzi się prawdopodobnie z języka portugalskiego lub hiszpańskiego, gdzie słowo "baruecco" oznaczało w języku jubilerów rzadką perłę o nieregularnym kształcie lub w ogóle jakiś nieprawidłowy, kapryśny wytwór sztuki.

4. GŁÓWNE TEMATY

Tematy podejmowane w literaturze baroku.
- człowiek i jego kondycja we wszechświecie,
- próba poszukiwań wartości trwałych i ocena wartości świata doczesnego,
- istota ludzka wobec czasu i przemijalności (D. Naborowski),
- życie jako heroiczna walka z pokusami ziemskimi (M. Sęp Sarzyński).
Temat miłości
- różne ujęcia i sposoby opisu,
- miłość jako uczucie trwalsze niż przemijanie (D. Naborowski: Do Anny),
- miłość skierowana do Boga jako jedyna prawdziwa wartość (M. Sęp Szarzyński: O nietrwałej miłości rzeczy świata),
- miłość jako pożar zmysłów i jako gra wojenna (J.A. Morsztyn: Do trupa; Lutnia),
- wyrazem miłości są też listy Jana Sobieskiego do Marysieńki.
Ojczyzna i troska o jej los
- Wacław Potocki (Nierządem Polska stoi; Pospolite ruszenie; Zbytki polskie, a także w eposie Transakcja wojny chocimskiej),
- Jan Sobieski: Listy do Marysieńki,
- J.Ch. Pasek: Pamiętniki
Nierówność społeczna i nietolerancja wyznaniowa
- anonimowi twórcy literatury plebejskiej (Lament chłopski na pany), Jan z Kijan (Co ludzie robią na świecie),
- Wacław Potocki (Kto mocniejszy ten lepszy).
Temat wsi i ideału życia ziemskiego
- J.Ch. Pasek "Pamiętniki",
- Sz. Zimorowic "Roksolanki".
Barok wykształcił dwa wzory kultury: ziemiański i dworski. Nurt ziemiański czerpał z renesansowej tradycji "wsi spokojnej", kultywował ojczyste pamiątki, ludowe pieśni, obrzędy io obyczaje. W literaturze reprezentowali go: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn. Wzór dworski propagowały zaś dwory magnackie, lansując europejską modę, sztukę i naukę. Przedstawicielem stylu dworskiego są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

5. „KONDYCJA CZŁOWIEKA”

Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek"? Np. Sęp-Szarzyński proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu.

6. ILE TRWAŁ BAROK?

Wyróżnia się trzy fazy baroku:
Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński), nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.
Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.
Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.

7. MARINIZM

marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino, marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne:
- inwersja, czyli szyk przestawny;
- paradoks
- alegoria
- anafora
- gradacja
- hiperbola
- antyteza - przeciwstawienie
- koncept
- oksymoron
- parafraza - omówienie
- pointa

8. CECHY POEZJI BAROKOWEJ

kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt "marinizmu"; twierdzono,że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej;

konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu";

poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa;

zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy";

intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego
rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana;

zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba
rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;

9. FILOZOFIA BAROKU

Wiek XVII w Europie jest okresem wielu zmian i wstrząsów:
- po soborze trydenckim rozłam w świecie chrześcijańskim stał się faktem, a Kościół katolicki podjął reformy wewnętrzne i dążył do odzyskania utraconego autorytetu (kontrreformacja);
- w Europie miała miejsce wojna trzynastoletnia;
- dokonywały się przeobrażenia ustrojowe we Francji, Szwecji, Rosji, Anglii;
- rozpada się renesansowy ład, harmonia, ludzie zaczynają dostrzegać ulotność życia, dramatyczność codzienności polegającą na zachwianiu dotychczasowych autorytetów;
- filozofia baroku czyni sobie podmiotem człowieka zagubionego w rzeczywistości, która staje się obca i niezrozumiała, zaskakująca swoją złożonością, a przede wszystkim nieskończonością;
- człowiek pozostawiony sobie samemu (nie odczuwa już tak jak w renesansie opieki Boga nad sobą) zmuszony jest rozpocząć refleksje nad własną istotą, bytem, aby stwierdziwszy, że istnieje ("Myślę więc jestem" Kartezjusz) rozpocząć tworzenie wiedzy o Bogu i rzeczywistości;
- z niepewności człowieka pozbawionego Opatrzności rodzi się pewność, że chociaż zawieszony w "otchłani" świata, może określić swoje miejsce i sens życia za pomocą myśli i rozumu (racjonalizm - Kartezjusz), a także uzasadnić istnienie Boga;
- Blaise Pascal, drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwuch możliwości:
- założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego);
- przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne);
- Pascal doskonale zdawał sobie sprawę, że człowiek w swoim poznaniu jest ograniczony z tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie wszechświata i niepojętej wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdolność myślenia, określając go mianem "myślącej trzciny", dla której wygodniej i bezpiecznie jest wierzyć w istnienie i moc Boga;

Czołowi przedstawiciele filozofii epoki baroku to Spinoza, Leibniz, Pascal. Stworzyli oni różne koncepcje życia, uważając, że:
- życie doczesne posiada niewątpliwe wartości, których nie należy lekceważyć, bo pierwszeństwo ma radość przed cierpieniem
- należy uciekać od doczesności w mistycyzm
- życie skłania do pesymizmu
W związku z taką różnorodnością pojmowania życia zrodził się konflikt między hasłami renesansowymi a odnowionymi ideałami średniowiecznymi. W baroku kreuje się typ człowieka kierującego się zasadą dwoistego życia, które łączyło ascezę i korzystanie z uciech życia.

10. MIKOŁAJ SĘP SZARZYŃSKI

Sonet V „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”.

Utwór wyróżnia i ustala dwa rodzaje miłości:
trwałą - celem jej jest Bóg;
nietrwałą - jej obiektem są, jak wskazuje tytuł, „rzeczy tego świata”. Tym niemniej utwór zaczyna się wspaniałym i prawdziwym stwierdzeniem człowieka:
„ I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha...”
Nasze myśli idealizują rzeczy, które kochamy i upiększają wartość: złoto, władza, sława, ludzka miłość, piękne oblicze. Także nasze ciało zawodzi duszę. Ciężko nie miłować! Lecz rozkosze ziemskie nie odpędzą trwóg człowieczych, a przecież miłość jest słuszna - należy tylko dobrze zobaczyć jej cel - Boga.

Krąg zainteresowań Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego.

Relacja człowiek - Bóg. Człowiek bez Boga jest niczym i nie osiągnie żadnych wartości.
Bóg - to pokój, piękno, szczęście, Wiekuista Mądrość.
Człowiek - to proch, cień, istota „rozdwojona w sobie”.
Nie ma już tej ufności i bliskości pomiędzy człowiekiem a Bogiem, jaką spotkaliśmy w twórczości Kochanowskiego.
Życie ludzkie - walka. Walka z szatanem, z pokusami, ciała i świata. To co u Jana z Czarnolasu było uporządkowaną harmonią - w poezji Sępa - Szarzyńskiego staje się terenem walki.
Wartości prawdziwe i złudne:
- złudne: złoto, sława, uroda, rozkosz;
- prawdziwe: miłość do Boga, byt przyszły;
Dwie miłości:
- pierwsza - ziemska, przywiązanie do życia i wartości doczesnych, jest to miłość niedobra;
- druga - prawdziwa: miłość do Boga;
Śmierć - to upragnione wyzwolenie od trudów życia.
- Człowiek - wolny, ale postawiony wobec pokus, zmuszony do ciągłej walki. Wciąż jest potężny w swojej walce - ale jest niczym bez Boga. Miłość ludzka potrzebna jest jednak Bogu (poeta zastanawia się dlaczego?), kreśląc nader smutno nasze losy na ziemi:
„ Z wstydem poczęty człowiek, urodzony
z boleścią, krótko tu na świecie żywie,
i to odmiennie, nędznie, bojaźliwie
ginie, od słońca jak cień opuszczony”.

Odpłynęła gdzieś w dal renesansowa, radosna afirmacja życia.

Barokowe cechy poezji Szarzyńskiego.

barokowy styl obrazowania: zmienność toku zdania (powykręcany szyk), ozdobność wypowiedzi, gwałtowność i uczuciowość wyrazu, zabawy słowne, paradoksy;
zmiana renesansowego światopoglądu, np. trwoga wynikająca ze zmienności i znikomości doczesnego świata. Człowiek jest samotny i słaby. Życie jest tylko zadaniem do wypełnienia;
Ciągła walka z szatanem, niepokój, przemijalność, zagubienie, zastępują ład, harmonię i spokój renesansowy;
barokowy motyw szatana, śmierci, przemijalności i marności rzeczy doczesnych.

11. JAN ANDRZEJ MORSZTYN

Jan Andrzej Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. „błaha treść w wyszukanej formie”. Źródłem tej etykietki jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści. I tak, tematami jego utworów nie są problemy egzystencjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, „gra miłosna''- stąd też inne określenie Jana Andrzeja Morsztyna- „ poeta miłości”. Napisał mnóstwo krótkich utworów traktujących o zakochanych, o ich uczuciu, wynajdując najdziwniejsze porównania i metafory, by wzorem włoskiego Mariana, wyrazić myśl za pomocą konceptu. Są jednak wśród tych wierszy także filozoficzne. Był bowiem Morsztyn poeta wszechstronnym. Morsztyn jest mistrzem maniery barokowej, używa szczególnie często kontrastu, paradoksu, licznych oksymoronów; charakterystyczne rekwizyty, którymi obrazuje wdzięczny temat miłości, to bladość twarzy, łomot serca, skargi i żale. Zauważmy, że ten zbiór póz i gestów przejmą poeci romantyczni. Był to poeta-dworzanin. Więcej nawet: dyplomata zaplątany w polityczne intrygi. Dla wielu jest to też poeta naznaczony piętnem zdrady- okrzyknięto go bowiem zdrajcą na rzecz Francji. Cóż- dla dworaka trudnym jest chyba moment, gdy następuje zmiana króla. Morsztyn zajmował się polityką, uważał, że należy wzmocnić władze królewską, optował za stronnictwem profrancuskim i bardzo prawdopodobne, że dwór francuski okazywał mu swą wdzięczność w formie finansowej. Wszystko było dobrze, dopóki królowie polscy (zwłaszcza królowa Ludwika Maria) żywili sympatię do Francji. Zmieniło się, gdy na tronie zasiadł Jan Sobieski i zaczęły brać górę upodobania prohabsburskie. Morsztynowi, który kupił ziemię we Francji i złożył przysięgę Ludwikowi XIV, zarzucono zdradę stanu. W 1683 roku poeta opuszcza Polskę - do końca życia pozostanie we Francji.

Na czym polega oryginalność sonetu Do trupa?
Istotą utworu jest koncept poety, aby rozbudować następujący paradoks: wskazać podobieństwo między człowiekiem zakochanym a...... trupem. Można oczywiście dyskutować o trafności i takcie owego porównania, lecz Morsztyn sprawnie operuje opisem cech, takich jak: bladość („Ty krwie - ja w sobie nie mam rumianości”), płomień (świece a żar uczuć ), ciemności (sukno żałobne a ciemność zmysłów ) itd. Poeta wykazuje także różnice: milczenie i nieczułość, chłód umarłego - a cierpienie, i „ upał piekielny„ zakochanego. I oto nie tylko sam pomysł wydaje się zaskakujący - zaszokować może również pointa: oto trup i zakochany są do siebie podobni, lecz w lepszej sytuacji jest nieboszczyk - zakochany bowiem nie może przerwać swych cierpień i powstrzymać „płonących w nim ogniów”.
W formie utwór rzeczywiście jest sonetem: dwie pierwsze strofy są czterowersowe, dwie następne - trzywersowe. Dwie pierwsze to raczej opis zewnętrznego wyglądu obu bohaterów wiersza, a dwóch ostatnich poeta zwraca uwagę na cechy psychiczne i tym razem na różnice, a nie podobieństwa. Łatwo zauważyć, że strofy ułożone są przy użyciu anafory - powtórzeń zaimka „T y'' w początkach większości wersów. Znajdziemy też hiperbole: „rozum łańcuchem spowity”, „jam w piekielnej śrzeżodze”. Paradoksem jest sam koncept wskazania podobieństw trupa i zakochanego. A przy tym - ten jeden z najsłynniejszych wierszy zestawia śmierć i miłość, a będzie to motyw często tak właśnie ujmowany w literaturze

12. POLSZCZYZNA XVII

Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizmy - obce wyrazy, zwroty, obce formy wplecione w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano, więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami.

13. PORÓWNANIE Z RENESANSEM.

Z ową właściwą renesansową przejrzystością i czystością form zerwał barok, który nacisk położył na przepych i różnorodność. W zakresie języka poetyckiego obowiązywała zasad bogatego i ozdobnego mówienia, co wyrażało się w mnożeniu metafor, komplikowaniu struktur składniowych. Charakterystycznym dla tej epoki ujęciem był koncept, polegający na pomysłowym zestawieniu dwu pojęć lub obrazów antytetycznych, co stanowiło fundament kompozycyjny wiersza. W obrębie liryki barok pozostał wierny większości uznanych gatunków literackich, przejmując po epokach wcześniejszych sonet, elegię, sielankę, hymn.
O ile ocena literatury renesansowej nie nastręcza większych trudności, o tyle niełatwe jest określenie miejsca i roli baroku w dziejach kultury polskiej. Powodem tych kłopotów jest mocno zakorzeniony w tradycji i świadomości ludzkiej kult renesansu. Rzeczywisty dorobek tego prądu, który w pełni zasłużył na miano „złotego wieku”, zaćmił jakby w opinii potomnych wszystko, co po nim nastąpiło. Warto jednak pamiętać, że wiek XVII przyniósł z sobą styl o sporych walorach artystycznych i intelektualnych. Nowi poeci zakwestionowali poglądy humanizmu, odwołując się do dualizmu ludzkiej natury, w której tylko to, co duchowe, jest wartością. Dali w ten sposób początek literaturze metafizycznej, trudnej, poszukującej nowych odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne. Dzięki temu doba Sępa i Morsztyna stanowi tak rozległy i ważki rozdział w historii narodowej kultury umysłowej i materialnej.

- w jaki sposób biblia oddziaływała na literaturę XVII wieku? która księga biblijna cieszyła sie największą popularnością w baroku?

- opisz związki baroku z antykiem w jaki sposób upodobanie do iluzji, ruchu, zmienności, teatralności znalazło wyraz w sztuce XVII wieku?

- i współcześni poeci nawiązujący do baroku

---