1. PODSTAWOWE POJĘCIA

ZBIÓR, ZBIOROWOŚĆ - pewna statystycznie wyodrębniona liczba ludzi.

KATEGORIA SPOŁECZNA - zbiorowość wyróżniona ze względu na społecznie ważną cechę, mogącą stać się podstawą kreującą powstanie grupy społecznej (np. kobiety, mężczyźni, młodzież, ludzie starzy).

ZBIOROWOŚĆ SPOŁECZNA - zbiorowość, w której członkowie danego zbioru pozostają w stosunkach społecznych, wiążących ich.

GRUPA SPOŁECZNA - zbiorowość społeczna, która wytworzyła wewnętrzną organizację i której członkowie powstają w interakcji społecznej; to zbiory ludzi, którzy w dążeniu do wspólnych wartości związani są więzią społeczną i wytworzyli wewnętrzną organizacją.

SPOŁECZNOŚĆ - pojęcie związane z określonym terytorium (np. społeczność lokalna, regionalna, miasta, wsi) lub odnoszące się do zbiorowości społecznie wielkich (np. społeczność narodowa, państwowa).

SPOŁECZEŃSTWO - kompleks grup społecznych podporządkowanych określonej grupie nadrzędnej (np. społeczeństwo katolickie, sportowe).

SPOŁECZEŃSTWO GLOBALNE (ogólne, kompleksowe, historyczne) - wielość grup społecznych zintegrowanych współcześnie przez państwo, a złączonych wspólnymi obiektywnymi warunkami bytu i pewnymi kompleksami kultury.

4 ELEMENTY KONSTYTUUJĄCE GRUPĘ SPOŁECZNĄ:

• zbiór osób (liczebność),

• wartości wspólnogrupowe,

• więź społeczna,

• wewnętrzna organizacja grupy.

2. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA ZWIĄZANE ZE ZBIOREM OSÓB

Zagadnienie minimum osób, aby grupa społeczna mogła zaistnieć

Istnieje wiele rodzajów grup dwuosobowych (np. małżeńskie, przyjacielskie, grupy pracy). Niektórzy badacze utrzymują, że dopiero 3 osoby tworzą grupę - dopiero w takiej grupie występuje wielość stosunków interpersonalnych. W miarę wzrostu liczebności grupy wzrasta bowiem liczba możliwych stosunków w procesie interakcji: 2 osoby - 1 stosunek, 3 osoby - 3 stosunki, 4 osoby - 6 stosunków, 20 osób - 190 stosunków.

Wzór na obliczenie liczby stosunków interpersonalnych w grupie n-osobowej:

n (n - 1)/2

Grupa jest efektywna, gdy ilość jej członków jest optymalna.

Zagadnienie wpływu liczebności członków na pozostałe elementy konstytutywne grupy

Przyjmuje się następujące reguły:

• zwiększenie liczby członków zwiększa możliwość osiągnięcia celów w grupach zadaniowych (np. w partii politycznej), pod warunkiem, że zadania są podzielone;

• zwiększenie liczby członków w grupie zmniejsza jednolitość grupy, powoduje różnice w poglądach, zmniejsza zgodność w ujmowaniu celów grupy i zgodność działań; (dlatego wiele grup ogranicza liczbę swych członków np. grupy przestępcze);

• im większa liczebność grupy, tym mniejsza tendencja jej członków do aktywnego uczestnictwa w jej działaniu, pasywność większości jej członków (tzw. prawo Olsona) Dlatego też w dobrowolnych związkach, aby uaktywnić wszystkich członków, zmierza się do tego, by łączyć korzyści zbiorowe z indywidualnymi ;

• w grupach większych częstotliwość i poziom (jakość) komunikacji są niższe niż w grupach małych, a tymczasem większa częstotliwość komunikowania się i jej wyższy poziom wpływają na wzrost lojalności i zaangażowania się członków w działalność danej grupy

• im bardziej liczebniejsza grupa, tym większa konieczność tworzenia specjalnych podgrup, czy instytucji grupowych (np. sekcji, oddziałów)

Zagadnienie wpływu wartości wspólnych czy organizacji wewnętrznej grupy na liczebność

Im bardziej liczebna staje się grupa, tym bardziej zachodzi konieczność tworzenia mniejszych lub specjalnych podgrup czy instytucji grupowych (np. sekcji, wydziałów, oddziałów, etc.). Gdy wzrasta liczba podgrup, wzrasta też potrzeba tworzenia zespołów koordynacyjnych, komitetów, komisji, etc. Działa tzw. prawo Parkinsona, które głosi, że każdy wzrost wielkości jakiejkolwiek części jakiejś organizacji powoduje inne wzrosty w strukturze organizacyjnej grupy.

Wewnętrzna organizacja również wpływa na liczbę członków w grupie. Arystokracja utrzymała się jako najwyższy stan w strukturze społeczeństwa dzięki zachowywaniu i strzeżeniu swej ograniczonej liczebności.

Wg Simmla w wielu rodzajach grup zadania grupy, sposób działania, organizacja grupy wyznaczają liczbę członków tej grupy.

Grupy elitarne z natury swej są nieliczne, nie mogą stać się masą.

W grupach nieformalnych (np. przyjacielskie, koleżeńskie, rówieśnicze) liczba osób również jest ograniczona. Jak wykazują badania, mogą one wynosić maksymalnie 5-6 osób i obejmować około 12 stosunków interpersonalnych.

W przypadku grup nieformalnych nie da się ustalić liczby bezwzględnej członków w grupie, aby dobrze funkcjonowała.

Nie każda jednostka może stać się członkiem grupy. Każda grupa określa bowiem zespół cech, jakie człowiek powinien przejawiać, na który składają się 3 elementy:

• wzór fizyczny, zewnętrzny - pewne cechy organizmu (wiek, wzrost, płeć, wygląd zewnętrzny), jakie powinien mieć kandydat na członka danej grupy, na które składają się cechy fizyczne, zewnętrzne cechy i środki zewnętrzne (np. ubiór, specjalne odznaki); jest to kompleks cech, który w oczach otoczenia i grupy najbardziej odróżnia członków tej grupy od innych; wzór fizyczny pełni rolę środka identyfikacji jednostki jako członka określonej grupy oraz wskaźnika kontaktów, w jakie z nim można wchodzić; wzór fizyczny to komunikat o systemie wartości obowiązującym w grupie; żeby funkcjonować w danym kontekście grupowym należy ten wzór zastosować - jest to istotne, ponieważ świat wartościujemy zwykle za pomocą tego, co widzimy.

• wzór osobowościowy, moralny - zespół cech, jakie człowiek powinien przejawiać w swym postępowaniu.

3. WARTOŚCI WSPÓLNOGRUPOWE - FUNKCJE GRUPY

Najważniejszym czynnikiem czy elementem konstytutywnym grupy społecznej są wspólne wartości, jakie ludzie, członkowie zbiorowości, przez swe współdziałanie osiągają lub zamierzają osiągać. Ten czynnik nazywamy ośrodkiem grupowym.

Istnieją dwie wersje określania ośrodka grupowego:

• wspólne wartości, zadania jakie członkowie stawiają przed sobą, zwane również dobrem wspólnym, celem, wspólnymi potrzebami;

• funkcje - wg Mertona to obserwowalne konsekwencje, rezultaty, skutki działania grupy. Merton dzieli funkcje na jawne (które członkowie grupy sobie uświadamiają, wiedzą o ich istnieniu) oraz funkcje ukryte (niedostrzegane, niezamierzone)

4. WIĘŹ SPOŁECZNA

WIĘŹ SPOŁECZNA, GRUPOWA - uzależnienie się bądź zjednoczenie członków danego zbioru ludzi wokół określonych wartości czy pełnionych funkcji społecznych.

Termin pojmowany bywa jako:

• organizacja grupy - właściwości czy funkcje oraz wewnętrzna organizacja grupy;

• odrębny czynnik konstytutywny grupy:

• stosunki społeczne wiążące członków grupy,

• świadomość grupowa,

• więź o charakterze strukturalno-świadomościowym.

1. WIĘŹ SPOŁECZNA JAKO ORGANIZACJA GRUPY
   - KONCEPCJA INTEGRACYJNA

Jan Szczepański określił więź społeczną jako zorganizowany system elementów składowych grupy, który obejmuje stosunki społeczne, instytucje grupowe, środki kontroli społecznej, jednostki, podgrupy i inne elementy. Ma on zapewnić trwanie i rozwój grupy, zaś organizacja grupy jako układ elementów zapewnia współżycie członków.

Rola więzi społecznej:

• jest nieodzownym elementem trwałej i rozwijającej się zbiorowości,

• powoduje wewnętrzną spójność (integracja),

• zapewnia zaspokojenie potrzeb indywidualnych i zbiorowych,

• zapewnia lojalność członków wobec całości,

• wywołuje przeciwstawienie się innym zbiorowością lub współpracę z nimi.

INTEGRACYJNA KONCEPCJA ujmuje więź nie jako element konstytutywny grupy. W ujęciu tym więź jest zjawiskiem istniejącym autonomicznie, poza grupą i w skali makro nadaje spójność życiu społecznemu.

2. WIĘŹ SPOŁECZNA JAKO CZYNNIK KONSTYTUTYWNY GRUPY

Traktowanie więzi jako czynnika konstytutywnego (w rozumieniu psychospołecznym, strukturalnym i dwuaspektowym) dominuje w socjologii konwencjonalnej.

1. WIĘŹ JAKO ŚWIADOMOŚĆ GRUPOWA
   - KONCEPCJA PSYCHOSPOŁECZNA

Więź bywa określana mianem świadomości grupowej, zbiorowej i traktowana jest jako poczucie łączności lub solidarności. Inny termin określający więź to identyfikacja - utożsamianie jednostki z grupą.

Autorzy ujmujący więź jako świadomość:

• Comte August - więź jako naturalne dążenie do współdziałania;

• Durkheim Emile - świadomość zbiorowa, czyli przedstawienia zbiorowe jako zespół wierzeń, uczuć, idei, które trwają w grupie mimo wymiany pokoleń;

• Newcomb Theodore - więź jako podobieństwo orientacji dwóch lub więcej osób w stosunku do czegoś, podobieństwo postaw czy podobieństwo stosunku do tych samych wartości;

• Ossowski Stanisław - więź jako aprobująca świadomość przynależności do grupy, tendencja do zachowania najważniejszych konformizmów grupowych, kult wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów, gotowość do przedkładania interesu grupy nad swój.

Ossowski wykazał, że określenie „identyfikacja” nie jest prawidłowe, bo członek może się identyfikować zarówno z grupą swoją (Identyfikacja realna), jak i z grupą do której aspiruje (identyfikacja potencjalna). Przywołał określenie Znanieckiego „intencjonalne współdziałanie”.

Rodzaje więzi społecznej według Ossowskiego:

• dystrybutywna - jeśli łączność, solidarność jest następstwem łączności jednostki z członkami grupy;

• kolektywna - gdy jednostka identyfikuje się z celami, postawami postulowanymi dla członka.

Ossowski określa więź mianem postawy - postawy bowiem zawierają poglądy jednostki na grupę, emocjonalne nastawienia do grupy, dążenia, gotowość do odpowiedniego zachowania względem grupy. Postawy te mogą mieć różną intensywność, bywają też negatywne tzn., że jednostka odrzuca daną grupę.

2. WIĘŹ JAKO ZESPÓŁ STOSUNKÓW
   - KONCEPCJA STRUKTURALNA

Autorzy ujmujący więź jako świadomość:

• Spencer Herbert - więź jako układ zależności wzajemnych, wynikających z podziału funkcji w organizmie społecznym lub podziału pracy między ludźmi;

• Lewin Kurt;

• Ogburn F., Nimkoff M. - grupa różni się od kategorii statystycznej czy społecznej tym, że zbiór jednostek jest w niej powiązany uwzorowanymi wzajemnymi interakcjami, czyli stosunkami społecznymi. Uznawali także, iż wspólne wierzenia, wartości i świadomość odrębności grupowej pełni rolę jednoczącą członków grupy;

• Szczepański Jan - więź jako ogół stosunków zachodzących między członkami grupy, podporządkowanych jednemu stosunkowi dominującemu. Stosunki społeczne są podstawowym elementem więzi społecznej.

KONCEPCJA STRUKTURALNA ujmuje więź jako ogół stosunków społecznych wiążących jednostki w grupie z jednym stosunkiem czy stosunkami dominującymi.

Stosunek społeczny - system unormowanych czynności czy też świadczeń, wykonywanych przez partnerów stosunku (jednostki, grupy) na podstawie wzajemnych uprawnień i obowiązków wynikających z określonej podstawy zależności.

Elementy składowe stosunku:

• podstawa zależności (np. przedmiot, postawa, interes, sytuacja, pochodzenie w stosunkach pokrewieństwa, bliskość zamieszkania w stosunkach sąsiedzkich) - każdy stosunek ma inną podstawę zależności. Wyróżnia się dwa rodzaje zależności:

• obiektywne, instytucjonalne, sformalizowane, przedmiotowe - wynikają ze struktury i funkcjonowania społeczeństwa,

• intencjonalne, osobowościowe, nieformalne, podmiotowe, subiektywne - zależą od indywidualnych zamierzeń jednostki;

• układ wzajemnych uprawnień, obowiązków i oczekiwań;

• system wzajemnych czynności regulowanych czy oczekiwanych przez partnerów.

3. WIĘŹ O CHARAKTERZE STRUKTURALNO-ŚWIADOMOŚCIOWYM

Więź społeczna ma charakter dwuaspektowy:

• psychospołeczny - bo zachodzi w świadomości ludzi (poczucie szczególnej łączności z innymi ludźmi czy wzajemnej z nimi zależności i manifestacje tego poczucia w postawach, zachowaniach, działaniach);

• strukturalny - bo obiektywizuje się w działaniach zinstytucjonalizowanych (wspólności i związki między ludźmi: krwi, pochodzenia i terytorium, języka).

Oba aspekty mogą być zharmonizowane. Może też zachodzić sprzeczność (członkowie mogą być ze sobą związani, uzależnieni, ale odnosić się do pozostałych członków grupy negatywnie, a nawet wrogo np. zbuntowany członek rodziny). Według Ossowskiego możliwe jest także wystąpienie asymetryczności - polega na różnych rodzajach niepokrywania się obu aspektów.

Typologia więzi społecznych według Pawła Rybickiego:

• naturalna - występuje w grupach, w których pochodzenie i pokrewieństwo tworzą podstawy społecznego powiązania ludzi i ich wzajemnej przynależności (np. w społeczeństwach plemiennych i grupach etnicznych);

• zrzeszeniowa - powstaje na zasadzie dobrowolnych związków kreowanych przez ludzi, którzy przystępując do danego zrzeszenia uzależniają się wzajemnie od siebie i zobowiązują do odpowiednich działań (np. w organizacjach społecznych, spółdzielniach, związkach zawodowych);

• stanowiona - przeciwieństwo zrzeszeniowej; występuje w takich zbiorowościach, w których podziały członków i systemy styczności i stosunki zostają narzucone z zewnątrz lub ustalone siłą czy też prawem stanowionym przez szersze grupy społeczne (np. państwo). W grupach tych dominuje więź strukturalna (np. w internatach, domach poprawczych, więzieniach, obozach koncentracyjnych, wojsku).

Najczęściej jednak więź społeczna w grupach ma charakter mieszany.

III. ORGANIZACJA WEWNĘTRZNA GRUPY

Organizacja grupy obejmuje przede wszystkim ustalenie i wyznaczenie pozycji społecznych i podział ról społecznych między członków grupy.

Pozycja społeczna (wg Lintona) - splot uprawnień i obowiązków uznawanych przez otoczenie za przysługujące danej jednostce lub kategorii jednostek czy też jako obowiązki oczekiwane, żądane lub kierowane przez otoczenie w stosunku do danej osoby/osób.

Rola społeczna - całość czynności, które są związane z określonym statusem. Obejmuje wyobrażenia, oceny, wzory zachowań, które do danych pozycji są przypisane. Rola jako dynamiczny aspekt pozycji.

Instytucje społeczne - zespoły ról i stanowisk obejmujące czynności określone publicznie, a skierowane do realizacji funkcji grupy, oraz zespoły osób czynności te sprawujących przy użyciu przydzielonych im urządzeń i odpowiednich środków rzeczowych. Instytucje grupowe przez podział zadań umożliwiają realizację celów grupy, skłaniają jednostki do wykonywania przydzielonych im ról, zapewniają wewnętrzną spójność oraz ciągłość grupie.

Jedną z instytucji grupowych jest instytucja władzy grupowej.

Władza - możność podejmowania decyzji o zachowaniach innych ludzi i stosowania względem nich systemu nagród i kar. Realizowanie władzy określa się jako przywództwo, kierowanie, rządzenie.

Funkcje władzy ( wg Tannenbauma ) :

1. ustalanie celów danej zbiorowości

2. ustalanie struktur, które realizują cele zbiorowości w postaci różnych zadań

3. utrzymywanie struktur

Przewodzenie obejmuje następujące czynności:

1. określenie celów, wartości grupy

2. koordynacja działań członków grupy i instytucji grupowych

3. kontrola wykonywania ról przez członków i zadań przez instytucje

Typologia Maxa Webera : ( ze względu na sposobie legitymizacji władzy )

1. panowanie legalne - oparte na ustanowieniach prawnych

2. panowanie tradycjonalistyczne - tytuł do sprawowania władzy wywodzi się z tradycji uznającej daną warstwę społeczną, ród jako uprawniony do sprawowania władzy

3. panowanie charyzmatyczne - przyznawane jednostce ze względu na jej szczególne przymioty i wrodzone talenty przywódcze. Posłuszeństwo przywódcy oparte na emocjonalnym, egzaltowanym, uznaniu osobistych cech przywódcy i wierze w jego misję.

Typologia Kurta Lewina : ( ze względu na sposób realizacji władzy )

1. model autokratyczny

2. model demokratyczny

3. model liberalny

IV.KOMUNIKACJA I ŁĄCZNOŚĆ W GRUPIE

Komunikacja polega na przekazywaniu informacji między uczestnikami życia społecznego, a dokonuje się za pomocą języka i różnych znaków oraz symboli.

Komunikacja i łączność w grupie spełnia dwojakie funkcje:

1. funkcja informacyjno - organizatorska, która polega na przekazywaniu wiadomości między stanowiskami w grupie, zarówno z góry na dół (polecenia, zarządzenia) jak i z dołu do góry (sprawozdania, meldunki)

2. funkcja motywacyjno - inspirująca, która polega na wytworzeniu atmosfery zaangażowania i wspólnoty wśród członków grupy.

Modele komunikacji grupowej (S.Smith, H.Leavitt):

* KOŁO

*ŁAŃCUCH

*GWIAZDA

*HIERARCHICZNY

5. STRUKTURA GRUPY SPOŁECZNEJ

Jan Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin, 19993, ss.77-105.

8

SOCJOLOGIA GRUP SPOŁECZNYCH - ĆWICZENIA

---