Trening Zastępowania Agresji (część 4)
Ewa Morawska, Jacek Morawski

Dlaczego młodzież "trudna" nawet gdy opanuje umiejętność zachowań prospołecznych i przejdzie trening kontroli złości, dalej wybiera agresywne zachowania? Badania pokazują, że spowodowane jest to niedojrzałością społeczną oraz opóźnieniem rozwoju społeczno-moralnego. Myślenie i zachowanie agresywnych młodych ludzi nie jest adekwatne do ich wieku - przypomina myślenie i zachowanie dużo młodszych dzieci. Dlatego do ART dołączono Trening Wnioskowania Moralnego.

Trenerzy ART prowadząc interwencje poznawczo-behawioralne dla agresywnej młodzieży zauważyli, że część młodych ludzi nadal wybiera zachowania przemocowe. A przecież już opanowali umiejętność zachowań prospołecznych (czyli odbyli z powodzeniem Trening Umiejętności Prospołecznych, behawioralny komponent ART) i nauczyli się, czego nie robić w złości (czyli odbyli z powodzeniem Trening Kontroli Złości, emocjonalny komponent ART). Zwróciło to uwagę twórców programu na potrzebę nauczenia dodatkowej umiejętności refleksji: dlaczego wybierać zachowania prospołeczne i dlaczego nie wybierać zachowań agresywnych, przemocowych. Z tego powodu do wcześniej opisanych interwencji dołączono trzeci komponent Treningu Zastępowania Agresji, nazywany Treningiem Wnioskowania Moralnego (MRT - Moral Reasoning Training, moralny komponent ART).

Trening Wnioskowania Moralnego

Teoretycznej podstawy MRT dostarczyły prace Piageta i Kohl­berga oraz nowsze badania poczucia moralnego młodzieży agresywnej. Badania te przyniosły dosyć zaskakujące wyniki. Zachowująca się aspołecznie młodzież w znakomitej większości przypisuje duże znaczenie wartościom moralnym, takim jak dotrzymywanie słowa, mówienie prawdy, pomaganie innym, ratowanie życia, przestrzeganie prawa. Większość z nich dokonuje także odpowiedzialnych wyborów w symulowanych trudnych sytuacjach społecznych. Młodzież ta posiada więc cenny potencjał, ale nie potrafi go wykorzystać w życiu codziennym. Co im w tym przeszkadza? Okazało się, że jest to niedojrzałość społeczna oraz opóźnienie rozwoju społeczno-moralnego. Myślenie i zachowanie agresywnych młodych ludzi nie jest adekwatne do ich wieku - przypomina myślenie i zachowanie dużo młodszych dzieci. Opóźnienie w myśleniu i działaniu powoduje zarówno podejmowanie niedojrzałych wyborów moralnych, jak i przewlekłe zniekształcenia procesów poznawczych. Trening Wnioskowania Moralnego koryguje obydwa te problemy.
Autorzy ART wybrali z koncepcji Kohlberga cztery stadia wnioskowania moralnego, dwa „niedojrzałe” i dwa „dojrzałe”. Trening Wnioskowania Moralnego, najprościej mówiąc, ma na celu przeciwdziałanie opóźnieniu moralnemu, przez zastąpienie aktualnych niedojrzałych sposobów myślenia (Stadium 1. i 2.) sposobami bardziej dojrzałymi (Stadium 3. i 4.) oraz korekcję zniekształceń poznawczych. Zniekształcenia poznawcze są swego rodzaju błędami myślowymi, postrzeganiem rzeczywistości prawie wyłącznie z własnego, egocentrycznego punktu widzenia, bez uwzględniania potrzeb, praw, uczuć i pragnień innych osób.

STADIA WNIOSKOWANIA MORALNEGO
MORALNOŚCI NIEDOJRZAŁE

Stadium 1. Siła - „Silniejszy ma rację”

• Moralność pojawia się wtedy, gdy osoby starsze lub silne mówią ci, co masz robić. Jeśli jesteś duży lub silny, cokolwiek powiesz jest prawdą, i cokolwiek chcesz lub zrobisz, jest w porządku.

• Jeśli nie zostałeś ukarany za to, co zrobiłeś lub nikt posiadający władzę tego nie widział, cokolwiek zrobiłeś, jest w porządku. Zły czyn to taki, za który zostałeś ukarany; kara sprawia, że twoje czyny stają się złe.

• Uraz fizyczny lub inna wyraźna krzywda - ale nie cierpienie psychiczne - jest zauważany i oceniany jako zły.

• Jednostki mają tendencję do używania frazesów („Nigdy nie powinieneś kłamać”), nie bardzo rozumiejąc, co to znaczy.

Krytyka:

• W Stadium 1. jednostka nie rozumie moralnych powodów przestrzegania zasad, ma kłopoty z odwzajemnianiem, jeżeli wymaga to spojrzenia na sytuację jednocześnie z więcej niż jednej perspektywy, oraz najlepiej radzi sobie z przyjmowaniem perspektywy osoby silnej fizycznie.

Stadium 2. Układy - „Jeśli ty mnie poprzesz, ja poprę ciebie”

• Moralność to wymiana przysług („Ja ci wyświadczyłem tę przysługę, więc lepiej teraz ty zrób coś dla mnie”) lub ciosów (mylne zrozumienie złotej zasady jako „Zaatakuj go, zanim on zaatakuje ciebie” lub „Oddaj mu”.

• Zanim pomożesz komuś lub wykonasz polecenie, zadaj sobie pytanie: „Co ja z tego będę miał?”.

• Nie kradniesz, nie oszukujesz itd. głównie dlatego, że boisz się, że cię złapią.

• Jednostki mogą twierdzić, że nikt (nawet osoby uprawnione i przełożeni) nie powinien nikim kierować, ludzie powinni zajmować się swoimi sprawami, każdy może mieć swój własny punkt widzenia na temat tego, co jest dobre, a co złe, oraz że każdy powinien mieć prawo myśleć i robić to, co chce.

• Jednostki mogą sugerować, że należy „załatwić sprawę”, jeżeli ktoś dostaje więcej niż ty.

Krytyka:

• Jednostkom w Stadium 2. trudno zrozumieć ideę wzajemności w relacji interpersonalnej. Mają również tendencję do koncentrowania się na sobie; łatwiej zauważają, gdy ktoś jest nie w porządku albo nie robi czegoś dla nich, niż gdy one nie są w porządku, albo nie robią czegoś dla innych.

MORALNOŚCI DOJRZAŁE

Stadium 3. Wzajemność - „Traktuj innych tak, jak chciałbyś, żeby oni traktowali ciebie”

• W moralności wzajemnej wartością staje się sama relacja: „zaufanie” i „wzajemna opieka” - chociaż nieuchwytne, są realne i ważne.

• Ludziom naprawdę może zależeć na innych, mogą im ufać i mogą czuć się częścią „my”.

• Powinieneś starać się zrozumieć, jeżeli twój przyjaciel zachowuje się wrogo lub samolubnie.

• Powinieneś starać się robić dobre wrażenie, żeby inni wiedzieli, że masz dobre intencje i żebyś mógł dobrze o sobie myśleć.

Krytyka:

• Myślenie w Stadium 3. może pociągać za sobą przywiązywanie wagi do cenności życia ludzkiego. Jednakże jednostki znajdujące się w tym stadium mogą przywiązywać tak dużą wagę do tego, co myślą o nich inni, że w trudnych sytuacjach mogą nie mieć własnego zdania.

Stadium 4. Systemy - „Co dajesz społeczeństwu?”

• Ta moralność zakłada współzależność oraz współpracę w interesie społecznym: nie można go zrealizować, jeśli ludzie nie szanują nawzajem swoich praw oraz nie wykonują swoich obowiązków.

• Honorowanie swoich zobowiązań jest oznaką dobrego charakteru.

• Jeśli jesteś sędzią, nauczycielem lub sprawujesz inną funkcję publiczną, powinieneś stać na straży spójnych i sprawiedliwych zasad (lecz także brać pod uwagę okoliczności łagodzące).

• W trudnych sytuacjach zachowanie uczciwości i szacunku dla siebie samego może kosztować utratę popularności.

Krytyka:

• Myślenie w Stadium 4. może oznaczać uznawanie moralnego prawa i respektu dla praw i obowiązków jako podstaw społeczeństwa. Jednakże moralność społeczna w Stadium 4. jest raczej dodatkiem do moralności interpersonalnej, charakterystycznej dla Stadium 3., niż jej substytutem.

Badania Yochelsona i Samenowa dostarczyły wielu danych, opisujących charakterystyczne cechy młodzieży agresywnej, przestępczej i „trudnej”. Wśród tych cech najczęściej wymieniane są takie zniekształcenia poznawcze, jak: egocentryzm, brak strachu, obojętność na cudzą krzywdę, nierealistyczne oczekiwania i roszczenia, poszukiwanie najłatwiejszych rozwiązań, kłamstwo jako sposób na życie, odrzucenie odpowiedzialności, wiara w siłę, poczucie, że jest się różnym i lepszym od innych. Obecnie dysponujemy doskonałym narzędziem, którym jest kwestionariusz „Jak myślę” (HIT - How I Think Questionnaire)1. Umożliwia on pomiar zniekształceń poznawczych i postępy ich korekcji w wyniku interwencji.
Początkowo Trening Zastępowania Agresji dość dokładnie naśladował metodę rozwijania dojrzałości moralnej Kohlberga2. Polegała ona na dyskutowaniu dylematów moralnych: sytuacji, w których jednostka staje przed takim wyborem, że jedna z możliwości sprzeniewierza się jednej ważnej dla niej zasadzie moralnej, zaś druga - innej. W takiej sytuacji dokonanie wyboru wymaga poświęcenia jednej z ważnych swoich wartości na rzecz innej, równie ważnej. Procedura ta bardzo angażowała zarówno intelekt, jak i emocje. Wymagała jednak od trenerów znacznej wiedzy, wrażliwości, dojrzałości i wysokich umiejętności, a w szczególności unikania pułapki relatywizmu moralnego, w którą łatwo wpada stosująca tę metodę osoba niedoświadczona.
Później autorzy ART wprowadzili istotne modyfikacje. Utrzymując pojęcie „Treningu Wnioskowana Moralnego”, rozwiązywanie dylematów moralnych zastąpili dyskusją - na „sesjach podejmowania decyzji społecznych” - dylematów raczej społecznych, a więc takich sytuacji, w których „bezpośredni wynik działania jednostki jest dla niej korzystny, pod warunkiem, że nie liczy się ona z innymi; jeżeli jednak takich osób będzie więcej, ostateczny wynik dotyczący wszystkich jednostek okaże się niekorzystny”. Podręcznik ART zawiera dziesięć takich przykładowych dylematów.

Profesor matematyki w trakcie klasówki powiedział: „Muszę teraz przez kilkanaście minut zająć się pilną pracą. Jest sprawą waszego honoru, aby nie wykorzystać tego do ściągania”. Kiedy nauczyciel wyszedł, Edek, przyjaciel Antka, szepnął mu na ucho: „Daj mi przepisać swoje rozwiązania, Antek”. Co Antek może powiedzieć lub zrobić?

Odpowiedz na każde z poniższych pytań (zaznacz kółkiem wybraną odpowiedź) oraz napisz (uzasadnij), dlaczego tak zadecydowałaś/eś:

a.  Czy Antek ma pozwolić Edkowi odpisać rozwiązania zadań?
    tak/nie/nie mam zdania

b.  Czy Antek zmieniłby swoją decyzję, gdyby Edek przekonywał go, że zna setki uczniów, którzy cały czas ściągają lub że w tej szkole nikt nie ściąga?
    tak/nie/nie mam zdania
c. Czy Antek zmieniłby swoją decyzję, gdyby Edek powiedział mu, że się nie przygotował do tej kla­sówki z ważnych powodów? A gdy jest po prostu leniem i nie chce się uczyć?
    zmienił/nie zmienił/nie mam zdania

d. Gdybyś był nauczycielem matematyki, czy chciałbyś, żeby Antek pozwolił Edkowi ściągać?
    tak/nie/nie mam zdania

e. Czy możliwa jest prawdziwa przyjaźń z kimś i poleganie na kimś, kto oszukuje?
    tak/nie/nie mam zdania

f. A gdyby trochę zmienić sytuację: Edek nie jest przyjacielem Antka, lecz znają się tylko z widzenia? A jeżeli są braćmi?
    pozwolić/nie pozwolić/nie mam zdania

g. A gdyby Edek był wrogiem Antka? Co wtedy?
    pozwolić/nie pozwolić/nie mam zdania

h. Ogólnie, jak ważna jest zasada, żeby ludzie nie oszukiwali?
    bardzo ważna/ważna/nieważna

i. Czy nauczyciel powinien karać za ściąganie?
    tak/nie/nie mam zdania.

Przykładowo „Dylemat Antka” (w zmodyfikowanej wersji) jest sytuacją wyboru między takimi wartościami moralnymi, jak przyjaźń, uczciwość i honor:
Podjęto także próbę ustrukturalizowania dyskusji w czterech fazach: wprowadzenie sytuacji problemowej, kultywowanie dojrzałości moralnej, zmniejszanie opóźnienia moralnego, konsolidowanie dojrzałości moralnej. Dużą rolę odgrywa w tej procedurze grupa i procesy grupowe. W efekcie takiego treningu młodzież agresywna ma odchodzić od swoich egoistycznych czy egotycznych postaw - w kierunku większego uwzględniania potrzeb i praw innych ludzi.

ART jest efektywny

Unikatowość Treningu Zastępowania Agresji jako metody interwencji wobec młodzieży agresywnej polega zarówno na wielostronności interwencji (oddziaływaniu na zachowanie, emocje i myślenie), jak i na połączeniu tych trzech kierunków oddziaływania w spójny system, w którym sekwencyjnie realizuje się trening umiejętności, kontroli złości i wnioskowania moralnego. Oznacza to w praktyce, że w każdym tygodniu realizuje się zajęcia każdego rodzaju, razem trzy typy ćwiczeń w każdym tygodniu. Dzięki temu uczenie się na wszystkich trzech płaszczyznach postępuje równolegle, a poszczególne oddziaływania wzmacniają się wzajemnie, powodując wyraźny efekt synergiczny. Dlatego w krótkim czasie dziesięciu tygodni u większości uczestników ART przynosi wymierne efekty zmiany zachowania, utrzymujące się, jak wynika z badań ewaluacyjnych, do dwóch lat i dłużej. Obecnie ART jest upowszechniany w kilkunastu krajach i został zewaluowany w kilkudziesięciu większych badaniach. Najlepsze wyniki dotyczące najtrudniejszej młodzieży, popełniającej przestępstwa i członków gangów, zwłaszcza kiedy ART obejmuje nie tylko młodzież, ale także ważnych dorosłych (takich jak rodzice, wychowawcy i nauczyciele), mówią o wskaźnikach poprawy przekraczających 80 proc. (mierzone liczbą trenujących niepopełniających ponownie przestępstw). Jest to dwa do czterech razy lepiej w porównaniu z innymi metodami oddziaływań poprawczych.
W Polsce od początku wdrażania ART przyjęliśmy jako podstawową miarę skuteczności obserwowalne zmiany liczby zachowań agresywnych po 30-godzinnym treningu, w takim samym środowisku i takim samym czasie, jak przed treningiem. Z reguły procent poprawy waha się od 28 proc. (w gimnazjum) do 73 proc. (w przedszkolach), przy typowo 40-50-proc. zmniejszeniu liczby zachowań agresywnych u większości trenujących.
Charakterystyczne wyniki ewaluacji pokazuje tabela. Ujmuje ona zmiany częstości zachowań agresywnych uczniów po treningu ART w kilku szkołach i placówkach oświatowych w 2003 roku. Jak widać, ART znacząco przyczynia się do poprawy bezpieczeństwa w szkole. Inne dane wskazują, że dodatkowo trening ART sprzyja także lepszym wynikom w nauce.

Ewaluacja ART wykazała ponadto, że niektórzy trenerzy odnoszą wybitne sukcesy nawet w najtrudniejszych środowiskach, podczas gdy u innych metoda „nie działa”. Wiemy, dlaczego tak się dzieje. Otóż efektywność ART zależy od:

1. Stopnia wierności (fidelity) realizacji programu. ART, aby „działał”, musi być realizowany dokładnie tak, jak został zaprojektowany. W szczególności dotyczy to procedur treningu. Gwałtowny spadek skuteczności ma miejsce przy nieautoryzowanych modyfikacjach procedur lub wprowadzaniu procedur z innych podejść teoretycznych albo innych programów;

2. Kompetencji trenerów. Kompetencje trenerskie ART obejmują zarówno wyżej omówioną znajomość oryginalnych procedur, jak i znajomość stosowanych w tej metodzie zasad interwencji poznawczo-behawioralnych, wiedzę teoretyczną, umiejętności praktyczne i, co szczególnie ważne, kwalifikacje etyczno-moralne. Opłakane skutki przynoszą szkolenia ART prowadzone przez osoby, które nie są trenerami ART, nawet jeżeli posiadają jakieś doświadczenie w socjoterapii albo psychoterapii.

Początkowo praktycznie każda osoba mogła prowadzić treningi i szkolenia ART. Pod nazwą ART realizowano więc działania typu „prawie jak ART”, albo wprost niemające wiele wspólnego z oryginałem. Obecnie tego rodzaju nadużycia nie powinny się zdarzać. Opracowane zostały standardy treningów i szkoleń ART. Aby prowadzić Trening Zastępowania Agresji (ART)®3, należy, po pierwsze, wykazać się kompetencjami, poświadczonymi certyfikatem placówki posiadającej akredytację, udzielaną aktualnie wyłącznie przez dr. Barry'ego Glicka, współautora ART (w Polsce taką placówką jest Instytut Amity). Po drugie, realizator winien wykazać się uprawnieniami, w formie licencji bezpłatnej lub - w przypadku działalności gospodarczej - płatnej. Certyfikaty i licencje oraz powiązany z nimi system wsparcia dla trenerów i stosowanie narzędzi monitorowania prowadzonych zajęć, pozwalają na ciągłe utrzymywanie wysokiej jakości treningów, doskonalenie trenerów, a także stanowią gwarancję znajomości przez trenerów wszystkich standardów ART.

Ewolucja ART i programy pochodzące od ART

ART jest programem z założenia otwartym na zmiany wynikające z postępu nauki i badań ewaluacyjnych. Wobec światowego upowszechnienia, niezbędne są także zmiany dostosowujące ART do poszczególnych kultur i warunków społeczno-ekonomicznych. Tego rodzaju zmiany, po dodatkowej ewaluacji, są obecnie analizowane, autoryzowane i upowszechniane przez akredytowane ośrodki ART.
ART stał się także inspiracją do konstruowania nowych programów. Arnold Goldstein, współtwórca ART, uczestniczył w rozbudowie ART do dziesięcioczęściowego treningu kompetencji prospołecznych, nazwanego programem PREPARE. Program ten obejmuje trzy komponenty ART i siedem dodatkowych: radzenie sobie ze stresem, trening współpracy, trening rozwiązywania problemów, trening percepcji sytuacyjnej, trening działań grupowych, trening empatii i pozyskiwanie modeli wspierających. Program realizowany jest preskryptywnie, to znaczy poszczególne komponenty, ich kombinacja i kolejność dobierane są odpowiednio do zróżnicowanych potrzeb odbiorców oddziaływań.
Arnold Godstein jest także współautorem programu EQUIP, szczególnie skutecznego w motywowaniu i wyposażaniu młodzieży do pomagania sobie wzajemnie. Wdrożeniem właśnie tego programu, przygotowującego liderów organizacji pozarządowych do pracy z młodzieżą, rozpoczęliśmy naszą przygodę z ART.
ART jest programem profilaktyki trzeciorzędowej („terapia” przewlekłej agresji), albo drugorzędowej (wczesna interwencja we wczesnych przejawach agresji). Upowszechnienie ART w szkołach stworzyło dodatkowe zapotrzebowanie na zastosowania założeń ART w profilaktyce pierwszorzędowej. Jak napisali autorzy podręcznika ART:
„...warto zauważyć, że większość z zastosowań ART w szkołach, inaczej niż w przypadku zakładów poprawczych, oparta była na »wybieraniu uczestników z tłumu«. Szkoły wybierały uczniów sprawiających najwięcej problemów i poddawały ich ART w pomieszczeniach przeznaczonych na rozrywkę, służących do pozostawiania uczniów po lekcjach, lub podobnych miejscach. Nie osłabiało to skuteczności programu, jednak mamy nadzieję, że będzie rozwijała się zapoczątkowana już tendencja do organizowania ART dla całych klas, szkół a nawet okręgów szkolnych. Wierzymy, że takie szerokie zastosowania będą szczególnie wartościowe dla testowania granic ART. ART, stosowany wobec wszystkich, eliminuje problem napiętnowania, jaki towarzyszy programom tylko dla wybranych osób, oraz posiada potencjał profilaktyczny. Przekażmy młodym ludziom wiedzę, którą powinni posiadać, aby radzić sobie z trudnościami, zanim zaczną reagować chroniczną agresją.”

Jednym z takich programów jest PEACE, opracowany w Saint Louis, w stanie Missouri. Obejmuje on szczegółowe zalecenia dla szkół podstawowych z elementami muzykoterapii i empatii, edukację charakteru, system punktowy i system szczebli awansu dla uczniów oraz program pedagogizacji rodziców.
W Polsce, doceniając konieczność wczesnej profilaktyki w systemowym przeciwdziałaniu agresji wśród młodzieży, zapoczątkowaliśmy we współpracy z Dzielnicą Warszawa-Śródmieście program START, oparty na treningu umiejętności prospołecznych, łatwy do realizacji w trakcie lekcji wychowawczych i w formie „ścieżki umiejętności” na lekcjach przedmiotowych. Program wdrażany jest obecnie w innych dzielnicach Warszawy i spotyka się z coraz większym zainteresowaniem w innych miastach. Innowacyjność START polega na tym, że zestaw umiejętności do ćwiczeń jest początkowo przygotowywany indywidualnie dla każdej szkoły, na podstawie diagnozy środowiska uczniowskiego i badania opinii nauczycieli. Każdy uczeń otrzymuje zeszyt do ćwiczeń, a każdy wychowawca i zainteresowani nauczyciele - przewodnik metodyczny. Zachęceniu rodziców do współdziałania w doskonaleniu umiejętności prospołecznych ich dzieci służy zeszyt informacji dla rodziców. Programowi START poświęca się także uwagę w trakcie tzw. dni otwartych w szkołach.
Bardzo istotną korzyścią związaną z ART jest wyposażanie nauczycieli i szkół w nowoczesne narzędzia nauczania i wychowania metodami poznawczo-behawioralnymi, wyrastającymi wprost z teorii społecznego uczenia się. Rozszerza to możliwości pedagogów i psychologów szkolnych oraz nauczycieli i wspiera wysiłki unowocześniania systemu oświaty.

---