Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, oprac. Józef Bachórz, Ossolineum, Wrocław 1996.

I. Pisarka znad Niemna

• sama rzeka w twórczości Mickiewicza; miejsce urodzin autorki

• ur. 20.06.1841 we dworze w Milkowszczyźnie; wróciła tam po zerwaniu z mężem, musiała sprzedać zadłużony majątek, którym nie umiała zarządzać (a brała na jego hipotekę pożyczki), od 1869 mieszkała w Grodnie; wspominała warszawską pensję (przyjaciółki, pogodna atmosfera, życzliwi zakonnice i nauczyciele, jęz. francuski i niemiecki, pisanie po polsku); dużą wiedzę literacką zdobyła sama, obserwowała też świat dookoła

• w wieku 17 lat wyswatana Piotrowi Orzeszce z Ludwinowa, szybko Eliza zaczęła się interesować ruchem patriotycznym (1861, 1862 - demonstracje); mąż nie popierał jej chęci uczenia chłopskich dzieci (założyła szkółkę); 1863 powstanie styczniowe wstrzymało ją przed rozwodem, bo w pobliskich lasach zaczęli się pojawiać partyzanci, którym trzeba było pomóc (szykowała opatrunki, była kurierem); na początku 1864 opuściła męża, w grudniu aresztowano Piotra i zesłano (służba go wydała), w 1867 proces o rozwód i uzyskanie go w 1869; zm. 18.05.1910

• niekonwencjonalne decyzje życiowe, często postrzegane jako pomyłki; chciała być niezależna, bez ocen moralistów (ludzkie prawo do samostanowienia); nie chciała podporządkować się konwencjom narzucanym kobietom; aktywnie działała w miejscu zamieszkania; chciała udowodnić, że rozwódka wcale nie jest niemoralna, nadal jest dobrą obywatelką i patriotką; pisanie było najważniejsze (służba publiczna; potrzeba pisania)

II. Problem misji po klęsce

• pionierka pozytywizmu warszawskiego - pisała ideowo, miała program działania społecznego, optymizm

• krytyka rymowanych komunałów i prowincjonalnego gawędopisarstwa

• postęp, wiedza, przemiany cywilizacyjne

• idee bliskie „przedburzowcom” galicyjskim (burza =1863), którzy dostrzegli kryzys myśli romantycznej (poezja nieprzystawalna do sytuacji, epigonizacja); konieczność odnowienia tradycji patriotycznej i demokratycznej (doceniali romantyzm tyrtejski, przedmistyczny)

• na początku pisanie tendencyjne = romant. przewodnictwo ideowe, misja patriotyczna poety, reforma obyczajowa, moralna, społeczna (a pisała w czasie najcięższej cenzury, więc nie mogła politycznie)

• zajęcia użyteczne, gospodarność, pracowitość, zawody inteligenckie (lekarz, nauczyciel, inżynier) i rzemieślnicze; wykształcenie; więzi i wzajemna pomoc sąsiedzka

• obnażenie salonowego lenistwa, snobizmu, kosmopolityzmu

• kwestia kobieca (dyskryminacja edukacyjna i zarobkowa) Marta 1873

• kwestia żydowska, asymilacja

• ciemna wieś chłopska, dno społeczne, zapóźnienie cywilizacyjne

• praca u podstaw

• w latach 80. krytyka tendencyjności, powierzchownego traktowania problemów

• powieść ma wnikać w głąb problemów, rozwikływać je, stawiać pyt. filozoficzne

• realizm, idea i głębia dzieła

• wieloletni rywal = Sienkiewicz (ale nigdy publicznie go nie skrytykowała; nie wnikał w problemy społeczne, ale budził uczucia patriotyczne idea ojczyzny, kamuflaż dla polityki)

• „przemyt” idei politycznych (1863) bez kostiumu historycznego

III. O pisaniu Nad Niemnem

• lęk o przyszłość społeczeństwa (przygnębienie, brak pracy; podatność na rosyjski nihilizm i rewolucyjny socjalizm)

• tęsknota za wsią, znajomości z chłopami i schłopiałą szlachtą - osady polskie, ostoja tradycji i kultury

• pierw. tytuł Mezalians (panny ze dworu i zagrodowca); wyraz nadziei o ładzie życia

• fascynował ją mezalians jako zjawisko

• nowy tytuł - kraina, ojczysty region

• bogata galeria ziemiaństwa

• Bohatyrowicze - centrum idei ojczyzny; Anzelm jako stróż pamięci, opowiadacz

• opis realnej okolicy, studia z zakresu lokalnego folkloru

• pisała od 1885, druk od 1887 w „Tygodniku Ilustrowanym”

IV. Gloria victis

• (=chwała zwyciężonych; 1910, zbiór opo o powst. styczniowym)

• 1888 - 25-lecie powstania styczniowego; wyd. książkowe Nad Niemnem

• akcja: 1886 czerwiec-sierpień; wpływ powstania na teraźniejszość (wspomnienia pożegnań, losy bohaterów, śmierć, ruina majątku, rozczarowanie, waśnie z rodziną)

• Mogiła [powstańców] - symbol, miejsce specjalne, ważne, powstało z poświęcenia, heroizmu, pamiątka ofiary, wiedzie tam droga jakby droga krzyżowa, ze stacjami, niby sanktuarium w lesie, do którego się pielgrzymuje - Justyna i Jan idą w niedziele, w rocznicę =w lipcu, zachowują się cicho, z szacunkiem; ognisko utajonego życia (umęczenie, grób; u Mickiewicza idea „duchów obcowania” - grób jako kolebka nowego życia = mit eleuzyński)

• „głos z Mogiły” = podtrzymywanie narodowości, ofiary, wyrzeczenia, budowanie demokracji z myślą o przyszłości

• podział na patriotów i egoistów, obojętnych na los kraju (choć nie krytykują klęski 1863, tylko Zygmunt Korczyński: to dla niego idealistyczne i nudne, szalone, przegrane; on woli uciec za granicę, apostazja narodowa i ruina moralna)

• patriotyzm jako warunek zdrowego kosmopolityzmu (współpraca narodów)

• Zygmunt: wyrodny syn, egoista, uwodziciel, kłamca

• Witold Korczyński: dziedzictwo narodowe młodego pokolenia, odbudowa wiary w przyszłość, praca u podstaw, realna ocena idei (odrodzenie dzięki ludowi); pamięć o Mogile; optymizm na przyszłość

• program narodowy, ideały narodowe i myślenie pozytywistyczne (nauka, praca, praktyczny wymiar działań; solidarność społeczna, przezwyciężanie przesądów kastowych)

• młodzi jako figura starych (powstańców) - Jan miał 7 lat, Witold jest podobny z wyglądu do stryja

• pozytywna legenda powstania (nie wspomina się klęsk, niepowodzeń, kłótni)

• mowa ezopowa (cenzura)

• sakralizacja 1863 r., walka o Sprawiedliwość i Wolność (naturalne dążenie, prawo rozwoju ludzi; mogiła = drogowskaz; walka + ofiarność => postęp)

V. Natura - kultura

• powieść realistyczna: najpierw opis tła akcji (dwór i wieś, krajobraz; szeroki obraz + emocje, radość; nie ma egzotyki, swojskość)

• filozofia natury - wszechobecne i bujne tło przyrodnicze, wiele opisów, metafory, porównania; granicą jest rzeka (woda życia, źródło utrzymania ludzi, połów ryb; łączy z wielkim światem; miejsce pierwszego pocałunku; prapoczątek, świadek przybycia fundatorów, strażnica dziejów); obserwacje kobiece (postrzeganie Justyny, rośliny ważniejsze niż zwierzęta; nie ma opisu męskich zajęć, np. myślistwa, walki zbrojnej, choć mężczyźni chadzają na polowania; konie nie są „rycerskie”, ale pracują z rolnikami; inne zwierzęta domowe)

• nagromadzenie nazw roślin, ziół, długie opisy - swoisty Eden, bogactwo życia (nie można go zabić, trwa)

• moda na poznawanie zasobów naturalnych kraju

• odnawiająca się natura-matka

• nie ma darwinowskiej walki o byt (zwykle w lit. naturalizm)

• natura jak u Rousseau - duża wartość, obcowanie z nią w harmonii, żywi i odziewa, trzeba szanować jej autonomię (człowiek jako jej część, a nie pan, ma obowiązek ją ochraniać - czują go prości ludzie od czasów założycieli, poznają naturę, współżyją z nią, wspomagają ją) => człowieczeństwo, prawdziwa kultura

• Bohatyrowicze - nie mają szkolnego wykształcenia (prości chłopi), opozycja wobec „uczonych” (faktycznie egoistów, pasożytów)

• Emilia - nic nie robi, chora z urojenia, odizolowana od przyrody, czyta tylko francuskie książki, fałszywie pojmuje kulturę (tylko marzycielstwo, romansowość, egzotyczne podróże; miazmaty zachodniego romantyzmu, krytykowane nawet przez polskich romantyków po powst, list.)

• Zygmunt - zdemoralizowany kosmopolita, pogardza prostymi ludźmi i pracą, pozer, popisuje się, kłamie

• Teofil Różyc - ofiara fałszywej kultury, ale chociaż świadom tego, choć nie udaje mu się zrehabilitować

• wykształcenie nie zapewnia szczęścia, które daje natura i życie w zgodzie z nią

• Benedykt i jego syn - wykształceni pod kątem uprawy ziemi

• książki w Bohatyrowiczach: Pan Tadeusz, Psałterz Dawidów i Ogrody północne Strumiłły (o uprawie)

• prosty lud chciałby oświaty (ale rozsądnej)

• ¹ lud ocala dawną mowę (staropolską, lokalną, pozytywnie sarmacką, dużo przysłów)

• salonowy biedny język, nasiąkły francuszczyzną

• ² chłopska kultura pieśni - w zabawie i pracy, pamięć przeszłości

• ³ dziedzictwo obyczajowe (rodzinne i sąsiedzkie, role, gesty, gościnność, szacunek, rytuały domowe; bogactwo obyczajowe przy weselu Elżuni i Franciszka Jaśmonta)

• wiejska kultura ludowa - idealizowana, zainteresowania socjologiczne (Spencer), ewolucyjny postęp cywilizacji; badanie uwarunkowania historycznego, ale i postulat oświaty ludu; pielęgnowanie tradycyjnych wartości, religijności (Renan), etyki chrześcijańskiej (głęboka wartość, prostota)

• Witold nie może zmodernizować metod upraw wiejskich, ale buduje mosty nad przekopami

VI. Praca

• sierp - symbol nowego losu Justyny; podany na polu w żniwa (t. 2)

• scena żęcia jako pochwała pracy, malowniczość, piękno, bliskość ziemi

• postulaty: praca i użyteczność (utylitaryzm, J. S. Mill: dbałość o dobro ogółu, sukces grupy, poświęcanie się)

• niepracujące pasożyty nie są wcale szczęśliwsze - krytyka „|wyżyn”, arystokracji, ziemiaństwa; nadmiar dostatków i brak obowiązków rodzi zło

• praca Benedykta i Marty utrzymuje Korczyn, a Kirłowej - Olszynkę

• zgoda Korczyńskiego z Bohatyrowiczami = wspieranie się klas, organizm

• pracowitość założycieli rodu wieś Bohatyrowicze; prawdziwa zachowana legenda, mit początku

• bohater = [perskie] szermierz, wojownik; modyfikacja: Jan i Cecylia z Polski, pracowici, idealizacja (apoteoza folkloru), praca jako pozytywna wartość (chociaż jest ciężka, to nie poniża)

• opisy pracy nie są dokładne (niepewna wiedza autorki)

• nie ma samych wzmianek o pracy w ogóle, ale opis pracy

• praca daje satysfakcję

• chłop - podstawa państwa, godność, powaga, oracz, siewca, żniwiarz

• organiczna praca na wsi, harmonia, uzupełnianie się

• zgoda dworu i wsi - siły i pieniądze nie będą tracone na waśnie i procesy

VII. Mezalians. Kobieta, miłość i „sprawa”

• fabuła romansowa - mezalians

• sentymentalizm; uprzedzenia stanowe, bariery, konwenanse, narodowość, wyznanie; krytyka magnatów, zadufania, despotyzmu, interesowności (ślub dla majątku)

• romantyzm: ślub z miłości

• z powodu konwenansu nieszczęście Marty i Anzelma

• mezalians Jana i Cecylii (chłop i szlachcianka; korzyść narodowa)

• Witold i Marynia Kirlanka (różny status majątkowy)

• łączenie się jednostek i społeczeństwa; podstaw organizmu = rodzina (wartości narodowe i ogólnoludzkie mimo tragedii 1863)

• Jan i Justyna - podobni do Jana i Cecylii; mają tylko dodatnie cechy; pantognomika, fizjonomiczne rozpoznawanie ludzi (wygląd zgodny z charakterem); duma, zdrowie, siła, mądrość

• w Bohatyrowiczach nie ma dyskryminacji

• Justyna - zdrowe wychowanie Marty, nie wpisuje się w salonowe konwenanse, typowa kobiecość, szuka idealnego mężczyzny (waga jej gustu, zawsze jej punkt widzenia Jana i oceny - jest szczery, opiekuńczy, nie udaje), walczy o niego; miłość spokojna i wzajemna, a nie porywcza i destrukcyjna

• kochankowie trochę zinfantylizowani

• ślub służy ogólnemu dobru

VIII. Dramat Benedykta Korczyńskiego

• problemy domowe i sąsiedzkie

• idealista z 1863, ocalał; zgorzkniał, ratując majątek; samotny

• brak oparcia w salonowej żonie, egoistycznych Darzeckich, konflikty z Bohatyrowiczami

• nawykł do swojego kiepskiego życia, ale nadal gryzie go sumienie (wyrzeczenia, upór)

• rozumie się z Witoldem i Justyną

• problemy finansowe rozpływają się w fabule

• Witold - pozytywny bohater z powieści z tezą, chodząca prawość moralna, idee postępu, odrodzenia narodowego, wypowiada się autorytatywnie, realizuje ideały z młodości Benedykta (zmusza go do działania), idea ojczyny, praca u podstaw, wspomaganie ludu

IX. O realizmie i eposie

• porównanie z Panem Tadeuszem

• prawa rządzące światem ludzi i przyrody oraz je spajające

• Niemen, przyroda, kultura, pracowitość, idylliczny romans, dydaktyczna niezłomność Witolda, happy end

• epopeja odeszła, nie da się jej wskrzesić; kontynuuje ją powieść (romans), która jest bardziej realistyczna (nie ostają się ideały, szlachetność, dobro i piękno)

• realizm: współczesność; narracja trzecioosobowa, obiektywizm narracji, raz po raz wpadki z wszechwiedzą o stanie społeczeństwa i żarliwe opisy; zróżnicowanie mowy bohaterów, indywidualizacja; krótki odcinek czasowy akcji, przestrzeń, pora roku

• sakralizacja przestrzeni - przeciwstawienie miastom (antyurbanizm), zagranicy (Zachód i Rosja); życie skupia się w Bohatyrowiczach

• idea ojczyzny, optymizm, nadzieja na odrodzenie

• najpierw wydarzenia w Korczynie, później przenoszenie się do Bohatyrowiczów; droga ku ludowi = ku ostoi narodowości

• Benedykt idzie z Justyną do Anzelma pod naciskiem Witolda (teleologia eposu, waga celu działania)

• realne zatargi dwór - wieś

• zło jest w przeszłości i w przestrzeni zewnętrznej

• epicki ład świata, ale nie ma baśniowego zakończenia (nie wszyscy zrehabilitowani - sumienie nie pozwala się bratać z egoistami; rygoryzm moralny)

• realizm z zapędami dydaktycznymi

• nie ma mroków erotyki, egzystencjalnych problemów samotności, nikt nie umiera w czasie akcji, nie ma chorób

Jan podsuwa zmęczonej pszczole wiosło, by mogła odpocząć…