DOBA ŚREDNIOPOLSKA W HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO

DOBA ŚREDNIOPOLSKA - od XV/XVI do poł. XVIII

1. CZYNNIKI SPRAWCZE ROZWOJU JĘZYKA:

• Rozwój i polonizacja miast

• Rozwój demokracji szlacheckiej - walka o egzekucję

• Reformacja i kontrreformacja

• Szerzenie się renesansowej kultury

• Rozwój nauki - głównym językiem nauki nadal była łacina, dlatego też dwa największe polskie dzieła tamtego okresu zostały napisane po łacinie: „De revolutionibus orbium coelestium” Mikołaja Kopernika, „De republica emendanda” Andrzeja Frycza Modrzewskiego

• Rozwój drukarstwa i wpływ polskiej książki drukowanej

• Rozwój oświaty

• w latach 40 XVI wieku Akademia Krakowska zaczęła chylić się ku upadkowi, do tego czasu istniał pogląd, że środowisko akademickie było najważniejszą wyrocznią w sprawach ogólnopolskiej normy językowej, tam kształtowały się opinie na temat cech, właściwości i form językowych, tam rozstrzygano, które z nich są poprawne, a które nie

• w rozwoju szkół niższego szczebla wielką rolę odegrała rywalizacja obozu różnowierczego i Kościoła katolickiego

• polszczyzna pełniła rolę języka pomocniczego, o czym świadczą łacińskie gramatyki, słowniczki przeznaczone do użytku szkolnego

• na skutek rywalizacji wyznaniowej sporo szkół parafialnych osiągnęło wysoki poziom, na ogół były to szkoły różnowiercze, gdzie polszczyzna zajmowała stosunkowo wysoką pozycję

• ważne dzieła naukowe poświęcone polszczyźnie:

- rękopiśmienny słownik bydgoskiego bernardyna Bartłomieja

- łacińsko - polski leksykon Jana Mączyńskiego

- pierwsza polska gramatyka - „Polonicae grammatices institutio” Piotra Statoriusa-Strojeńskiego

- wielki słownik polsko-łacińsko-grecki jezuity Grzegorza Knapiusza

- polski dział francusko-łacińskiego słownika księdza Pitra Daneta, autorstwa księdza Franciszka Koli

• jezuici zdobyli monopol na szkolnictwo około poł XVII w., uczono zgodnie z poglądami najbardziej znanego ówcześnie pedagog, Jana Sturma, kierownika miejskiej szkoły w Strasburgu w latach 1538-1581. Pragnął on wychować wzorowych latynistów, którzy by potrafili rozmawiać płynnie i poprawnie po łacinie. Dla niego język łaciński i literatura rzymska były celem samym w sobie. W czasach saskich szkolnictwo jezuicki pogrążyło się w upadku

• na obszarach mieszanych pod względem etnicznym i językowym (polsko-niemieckim), czyli na Pomorzu i na Śląsku ludność byłą przede wszystkim dwujęzyczna, dla mieszkających tam Niemców polszczyzna była językiem obowiązkowym, którego nauczano w szkołach, jako języka obcego. Skutkiem tego były specjalne gramatyki, słowniczki i podręczniki polsko-niemieckie

2. ROZWÓJ PISOWNI

• ogromne znaczenie dla pisowni polskiej miał traktat ortograficzny Stanisława Zaborowskiego „Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma”, wydany w 1514 u Unglera

• praktycznie żadnego wpływu na pisownię polską nie miał projekt Jana Seklucjana, pisarza i polemisty protestanckiego, ogłoszony w 1549 jako „Krótka nauka czytania i pisania”, dołączona do jego „Katechizmu” wydanego w Królewcu, także „Ortografia polska” Stanisława Murzynowskiego, wydana w 1551 również w Królewcu, jako dodatek do Nowego Testamentu

• praktyczne zastosowanie:

- brak litery j zastępowanej przez i, bądź y

- podwójne oznaczenie miękkości, przez poziomą kreskę i dodanie po zmiękczonej spółgłosce y

- odróżnianie samogłoski pochylonej od jasnej za pomocą ukośnej kreski

- nagłosowe u pisane jak v

- połączenia ks, kś pisane przez x

• tak ustalona pisownia przetrwała do końca XVIII wieku, nie wpłynęło na nią nawet ostatnie dzieło ortograficzne XVI wieku „Nowy karak ter polski” Jana Januszowskiego (1594), w którym zawarł projekty ortograficzne Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego:

- Kochanowski nie używałby znaków diakrytycznych, tam gdzie wymowa jest oczywista

- Górnicki zerwałby z dotychczasową praktyką, zamiast ł, pisałby ll, głoski szumiące również pisałby podwójnie zamiast oznaczać je dwuznakami

3. SŁOWNICTWO DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ

• NAJWAŻNIEJSZE ZMIANY W ZAKRESIE SŁOWNICTWA

• w tej dobie zasób słownictwa wzrósł dwu- lub nawet trzykrotnie w stosunku do doby staropolskiej i wynosił ok. 50 tys. wyrazów.

• W I poł. XVI w., a także na przełomie XVII i XVIII w. pewne wyrazy wygasały, stawały się przestarzałe: chowaniec `wychowanek', ciasnocha `koszula', domak `domator', godzinnik `zegar', jata `buda', kluza

• wiele wyrazów w tym okresie zmieniło swoje pierwotne znaczenie:

- ciekawy pierwotnie szybki, prędki, potem chciwy wiedzy

- grzeczny pierwotnie stosowny, właściwy, ładny, potem obyczajny, dobrze wychowany, posłuszny

- list pierwotnie liść, potem znaczenie dzisiejsze

• wiele wyrazów uległo pejoratywizacji, np. dziad, dziewka, niektóre zostały poddane odwrotnemu procesowi, melioratywizacji, np. kobieta

• najważniejszy był jednak przyrost ilościowy słownictwa polskiego i ukształtowanie się różnych działów środowiskowych tego słownictwa:

- geometria: anguł `kąt, cyrkumferencyja `obwód', polus `wierzchołek', cyrkuł `koło', wertykalny `pionowy', dyjameter `średnica'

- myślistwo: psarze, bobrownicy, sokolnicy, dojeżdżacze, szczwacze `nazwy osób biorących udział w polowaniu', ogary, charty, wyżły `rasy psów myśliwskich', obojętka, kaszerz, kutnia, sak `różne gatunki sieci', dołek, klatka, krąg, niecka, obręcz, potrzask, Prężyny, słopiec, wiecha `pułapki i sidła'

- wyrazy obelżywe, wulgarne, szeroko rozpowszechnione przez literaturę sowizdrzalską: ciolak, gnojek, rzygulec, cymbał, lapikufel, dybidzban, bled syn, bledyniec, golec, kujon (`hultaj'), nabzdyżyw, szczękacz, klępa, szczekutnica, pałuba, frantówka, swawolka, murwa

• WPŁYWY OBCE

4. ROZWÓJ JĘZYKA LITERACKIEGO

• polski język literacki powstał pod koniec XIV w, największy wpływ miały dzielnice zjednoczone przez Łokietka (Małopolska i Wielkopolska), których charakterystyczne cechy przeniknęły do ogólnej mowy polskiej

• rozwój drukarstwa miał ogromny wpływ na ujednolicenie norm językowych, a więc dopiero w II poł. XVI w można mówić o stabilizacji ogólnopolskiej normy językowej

• w praktyce nie tylko chłop, ale także mieszczanin, czy szlachcic odbiegał od normy, również poeci mówili i pisali gwarą

• od normy ogólnopolskiej odbiegało głównie Mazowsze, ale także polszczyzna kresowa

• język mówiony doby średniopolskiej był bardzo silnie nasycony cechami dialektalnymi, normalizacji podlegał język pisany

5. SŁOWNIKI I GRAMATYKI DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ

• pierwsze niewielkie słowniczki (łacińsko-niemiecko-polskie), które ukazały się drukiem w XVI w (Jana Murmeliusza z 1562, Franciszka Mymera z 1528) miały charakter średniowieczny

• największy zbiór słownictwa I poł. XVI w (dwa słowniki łacińsko-polskie / 4 i 11 tys haseł) zebrał bydgoski bernardyn Bartłomiej, ale nie ogłosił ich drukiem

• 1564 w Królewcu ukazał się wielki słownik łacińsko-polski „Lexicon Latino-polonicum” Jana Mączyńskiego

• łacińsko-grecki słownik Ambrożego Calepina, uzupełniany w kolejnych wydaniach o nowe języki narodowe, materiał polski (ponad 12 tys. haseł) zawiera wyrazy potoczne, regionalizmy (nawet ruskie) i wulgaryzmy

• łacińsko-polsko-niemiecki słownik Mikołaja Volckmara „Dictionarium trilingue ad discendam linguam latinam, polonicam et germanicam accomodatum” (Gdańsk 1596)

• polsko-niemiecki słownik Antoniego Fabera „Celarius polski, oder Worteilhafftig eingerichtetes polnish Und deutsche Wörterbuch” wydany w Brzegu na pocz. XVIII w.

• Grzegorza Knapiusza „Thesaurus polono-latino-graecus”, największy słownik XVIIw

• dział polski do francusko-łacińskiego słownika księdza Piotra Daneta został napisany przez Franciszka Kolę, w ten sposób powstał słownik trójjęzyczny z ok. 50 tys. haseł, wyd w XVIII wieku

• Michała Abrahama Trotza słownik francusko-niemiecko-polski, 3 tom”Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski, wyd. w XVIII wieku

• najstarsze traktaty ortograficzne: Jakuba Parkoszowica i Stanisława Zaborowskiego

• właściwe podręczniki do gramatyki pojawiły się w wieku XVI, a liczba ich wzrosła do wieku XVIII, wszystkie miały na celu pomóc cudzoziemcom nauczyć się języka polskiego, autorami więc najczęściej byli spolonizowani cudzoziemcy:

• Mikołaj Volckmar, autor „Compendium linguae polonicae (Gdańsk 1594), swoim dziełem otwiera długą listę gramatyk i innych podręczników (słowników, rozmówek, wzorów listów, itp.), przeznaczonych dla uczących się języka polskiego Niemców pomorskich

• podobnie na Śląsku, szereg gramatyk otwiera „Klucz do polskiego i niemieckiego języka” Jeremiasza Rotera (Wrocław 1616)

• najważniejsze dzieła gramatyczne w ścisłym tego słowa znaczeniu: Michała Kuschiusa, Franciszka Mesgniena-Menińskiego, Macieja Dobrackiego, Jana Karola Woyny, Bartłomieja Kazimierza Malickiego, Jana Ernesta Müllenheima, Jerzego Monety, Jerzego Schlaga, Karola Fryderyka Müllera

6. JĘZYK I STYL LITERATURY

• Renesans

• zbliżenie języka literackiego do języka mówionego, polszczyzny potocznej

• masowy odbiorca zainteresowany nie tylko literaturą religijną, ale przede wszystkim popularną literaturą świecką, na to zapotrzebowanie odpowiadali: Birnat z Lublina, Baltazar Opec, Jan z Koszyczek, Andrzej Glaber z Kobylina, Stefan Falimirz

- dzieła ich przede wszystkim to bajki, żywoty, przypowieści, historyje, poradniki zielarskie i medyczne; były to najczęściej przeróbki znanych średniowiecznych tekstów europejskich

- średniowieczny nalot językowy

• pisarze: Marcin Bielski, Mikołaj Rej używali języka pozbawionego abstrakcji, szablonu, zmierzającego w kierunku obrazowości, konkretności i realizmu

• Jan Kochanowski, najwybitniejszy polski poeta okresu renesansu, wraz z Łukaszem Górnickim, Stanisławem Orzechowskim, Jakubem Wujkiem i Piotrem Skargą to pisarze, dla których tworzenie w języku polskim stanowiło kunszt

• naczelne zasady stylu renesansowego:

- zbliżenie do mowy potocznej wykształconej szlachty, mieszczaństwa

- obrazowość, realizm

- jasność, wyrazistość

- umiar stylistyczny

- zharmonizowanie strony językowo-stylistycznej utworu z jego treścią

• style funkcjonalne:

- urzędowo-kancelaryjny

- dyplomatyczny

- prawny

- wymowy politycznej

- publicystyczny

- naukowy

• „wielki” styl artystyczny:

- szyk przestawny

- większe nasycenie tropami i figurami poetyckimi, np. wieloczłonowa apostrofa

- przewaga toku nominalnego (recz-przym)

- nacechowane pod względem stylistycznym słownictwo: wyrazy mitologiczne, słownictwo rzadkie, bądź nieobecne w naszym języku, np. greckie złożenia przymiotników (białoskrzydła)

• „prosty” styl artystyczny:

- prosta składnia, wzorowana na języku potocznym, wtrącenia dialogowe

- unikanie tropów i figur stylistycznych

- przewaga toku czasownikowego

- unikanie wyrazów mitologicznych i antycznych

-słownictwo potoczne, pozbawione poety zmów, archaizmów, neologizmów, przetykane zdrobnieniami i spieszczeniami

• Ogromne wzbogacenie słownictwa artystycznego, odzwierciedlającego zróżnicowanie tematyczne literatury, uporządkowanie składni, rozwój synonimiki

• Barok

• okres upadku polskiego języka literackiego, rozluźnienie norm gramatycznych, skażenie języka wtrętami obcymi

• barokowy model stylistyczny:

- programowa trudność, skomplikowanie tekstu

- koncept, chwyt formalny jako czynnik organizujący nierzadko całość utworu

- precyzja składniowa, często szyk przestawny

- konkretność, szczegółowość języka, dbałość o autentyzm szczegółu

- upodobanie do anafory i antytezy

• odmiany stylistyczne:

- barok dworski (Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Herakliusz Lubomirski)

- barok mieszczański: sentymentalny (Szymon Zimorowic) i satyryczny (literatura sowizdrzalska)

- barok szlachecki, sarmacki (Wacław Potocki, Samuel ze Skrzypny Twardowski, Jan Chryzostom Pasek)

1

---