TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY

Trybunał Konstytucyjny - organ sądownictwa konstytucyjnego w Polsce, znany także w ustrojach innych państw. Jego podstawowym zadaniem jest kontrolowanie zgodności norm prawnych niższego rzędu (rangi ustawowej lub podustawowej) z normami prawnymi wyższego rzędu, przede wszystkim z Konstytucją i niektórymi umowami międzynarodowymi (tzw. "sąd nad prawem").

W Polsce Trybunał Konstytucyjny ustanowiono ustawą z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 11, poz. 83), a powołano do życia - po trzech latach ostrych sporów - ustawą z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 22, poz. 98, z późn. zm.). Działalność orzeczniczą rozpoczął w 1986 roku.

Pozycja i kompetencje Trybunału były ograniczone. Orzeczenia o niekonstytucyjności ustaw nie były ostateczne i mogły zostać odrzucone uchwałą Sejmu podjętą większością 2/3 głosów (w praktyce zdarzało się, że nie poddawano tych orzeczeń pod głosowanie, co wprowadzało sui generis stan zawieszenia), a uchwały w sprawie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw mogła podejmować tylko Rada Państwa. Pomimo wspomnianych ograniczeń Trybunałowi udało się wypracować niezależność oraz rozwinąć samodzielne i interesujące orzecznictwo (m.in. klauzule demokratycznego państwa prawnego, równości wobec prawa, niedziałania prawa wstecz).

Po przemianach politycznych 1989 roku pozycja Trybunału Konstytucyjnego uległa wzmocnieniu: uzyskał on prawo (po zniesionej Radzie Państwa) do ustalania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw. Niemniej jednak utrzymano możliwość odrzucania przez Sejm większością 2/3 głosów orzeczeń o niekonstytucyjności ustaw (w przeciwieństwie do lat osiemdziesiątych uzyskanie takiej większości w następnej dekadzie nie było jednak proste). Do czasu uchwalenia nowej ustawy zasadniczej w 1997 roku, Trybunał musiał dostosować dawne przepisy konstytucyjne do nowych realiów ustrojowych, politycznych i społecznych.

20 października 1993 roku Trybunał podjął uchwałę w sprawie wykładni art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym, sygn. akt W 6/93 (Dz. U. Nr 105, poz. 481), w której stwierdził, iż:

• Sejm ma obowiązek rozpatrzenia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności ustawy z Konstytucją nie później niż w okresie sześciu miesięcy od dnia przedstawienia orzeczenia Sejmowi przez Prezesa Trybunału Konstytucyjnego,

• w przypadku uznania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego za zasadne Sejm powinien dokonać odpowiednich zmian w ustawie objętej orzeczeniem bądź uchylić ją w części lub w całości w terminie określonym w art. 7 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, oraz

• orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności ustawy z Konstytucją, które nie zostało rozpatrzone przez Sejm w terminie sześciu miesięcy od dnia przedstawienia Sejmowi orzeczenia przez Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, ma (zachowuje) moc obowiązującą i powoduje uchylenie ustawy z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw obwieszczenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego o utracie mocy obowiązującej ustawy.

RODZAJE KONTROLI KONSTYTUCYJNOŚCI

1. kontrola parlamentarna (wewnątrzparlamentarna - sprawowana przez sam parlament i jego organy wewnętrzne)

2. kontrola pozaparlamentarna - sprawowana przez organy zewnętrzne i niezależne od parlamentu lub przez sądy powszechne (model amerykański - skutkujące jedynie wobec stron postępowania)

WŁAŚCIWOŚCI TK

1. orzekanie o zgodności z Konstytucja ustaw i innych aktów normatywnych

2. rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi org. państwa

SĄDOWY STATUS TK - SĄD SZCZEGÓLNEGO RODZAJU:

1. nazwanie trybunałem - sąd o specjalnych kompetencjach

2. funkcją TK jest rozstrzyganie sporów prawnych

3. skład jest wyłącznie prawniczy - określony mianem „sędziowie” w K

4. zasada niezawisłości członków TK

5. orzeczenia po przeprowadzeniu rozprawy, wydane w imieniu RP

6. w innych państwach organy tego typu są wprost nazwane jako org. wymiaru sprawiedliwości

7. rozdział VIII nosi tytuł „sądy i trybunały”

oponenci - sędziowie TK nie podlegają ustawom a K, TK nie podlega SN, przedmiot sporu (akt normatywny) nie odpowiada rozumieniu wymiaru sprawiedliwości. TK nie działa w sferze stosowania prawa, lecz obowiązywania.

Inni - sądowy organ szczególnego rodzaju - ta sama procedura sądowa, status członka TK jest podobny do statusu sędziego sądu powszechnego

Art.173 - Trybunały sprawują władzę sądowniczą (a nie wymiar sprawiedliwości)

WŁAŚCIWOŚĆI TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO

1. funkcja orzecznicza

• zgodności z K ustaw i umów międzynarodowych

• zgodność ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała zgody w ustawie

• zgodność przepisów prawa z K, RUM, i U

• skargi konstytucyjne

• spory kompetencyjne między centralnymi konstytucyjnymi org. Państwa

• zgodność z K celów i działalności partii politycznych

• na wniosek prezydenta stwierdza zgodność z K nie podpisanej ustawy oraz umowy przed jej ratyfikacją

przedmiot orzekania: cały system źródeł prawa - bez aktów prawa miejscowego (pochodzący od organu centralnego, ew. konstytucyjnego)

badanie konstytucyjności dotyczy:

• treści aktu (zgodność materialna)

• kompetencji do jego wydania (zgodność formalna)

• dochowanie ustawowego trybu dojścia aktu do skutku (zgodność proceduralna)

przy badaniu UM - zgodność tych aktów z naczelnymi zasadami i celami wyrażonymi w K

Formy kontroli konstytucyjności:

• kontrola abstrakcyjna - orzekanie o zgodności AP ze wzorcem normatywnym

• kontrola konkretna - rozpoznawanie pytań prawnych co do zgodności aktu mającego być podstawą orzeczenia z wzorcem normatywnym w związku z toczącym się postępowaniem sądowym, administracyjnym i innym, oraz orzekanie o skargach konstytucyjnych

2. Funkcja sygnalizacyjna

• Zawiadomienie organu, który stanowi prawo o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego RP

3. funkcja interpretacyjna

• NIE wykonuje już tej funkcji - nie ustala powszechnej wykładni ustaw

SKARGA KONSTYTUCYJNA

• Art.79.1

• Uniezależniona od posiadania obywatelstwa

• Skarżący musi być pokrzywdzonym, nie jest to skarga powszechna

• Może być wniesiona po wyczerpaniu toku instancyjnego w ciągu 2 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub rozstrzygnięcia

Skarga powinna zawierać (poza wymaganiami pisma procesowego):

1. dokładne określenie ustawy lub innego AN, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach, albo obowiązkach określonych w konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z K

2. wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób, zdaniem skarżącego, zostały naruszone

3. uzasadnienie skargi, z podaniem dokładnego opisu stanu faktycznego

+Skarga powinna być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego, chyba że skarżącym jest sędzia, prokurator, profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych.

+Trybunał może ją rozpoznać na posiedzeniu niejawnym, jeśli po zapoznaniu się wyraźnie widać, że akt na podstawie którego wydano orzeczenie jest niezgodny z K

SPORY KOMPETENCYJNE

• mediacyjna działalność polegająca na ustaleniu wykładni K lub ustawy; powinna dotyczyć także obowiązków organu w razie jego bezczynności

1. dwa lub więcej centralne konstytucyjne organy państwa uznały się za:

• właściwe do rozstrzygnięcia tej samej sprawy lub wydały w niej rozstrzygnięcie (spór kompetencyjny pozytywny)

• organy te uznały się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia określonej sprawy (spór kompetencyjny negatywny)

2) Wniosek w sprawach sporu kompetencyjnego złożyć mogą

1. Prezydent RP

2. Marszałek Sejmu

3. Marszałek Senatu

4. Prezes Rady Ministrów

5. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego

6. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego

7. Prezes Najwyższej Izby Kontroli

ZGODNOŚĆ CELÓW I DZIAŁALNOŚĆ PARTII POLITYCZNYCH Z KONSTYTUCJĄ

1. chronienie porządku konstytucyjnego państwa

2. w razie wątpliwości sąd prowadzący ewidencję partii politycznych zawiesza postępowanie i występuje z wnioskiem do TK o zbadanie zgodności

• gdy orzeknie o sprzeczności celów - sąd odmawia wpisu do ewidencji

• gdy o sprzeczności działalności - sąd wydaje postanowienie o wykreśleniu ze spisu ewidencji

USTAWY UCHWALONE PRZED DNIEM WEJŚCIA W ŻYCIE KONSTYTUCJI

• w okresie 2 lat od wejścia w życie K'97 orzeczenia TK o niezgodności z K ustaw uchylonych przed jej wejściem w życie nie są ostateczne i podlegają rozpatrzeniu przez Sejm, który może odrzucić orzeczenie większością 2/3 głosów (nie dotyczy orzeczeń z pytań prawnych)

• orzeczenie, które nie zostało rozpatrzone w ciągu 6 miesięcy, Sejm nie zmienił bądź nie uchylił przepisów niezgodnych to zyskuje status ostatecznego i powoduje uchylenie tych przepisów z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw RP

NIEZGODNOŚĆ Z KONSTYTUCJĄ

• jeśli TK uzna za niezgodną z konstytucją ustawę, która ma podpisać prezydent to skutkuje to zamknięciem postępowania ustawodawczego

• jeżeli chodzi o poszczególne przepisy, nie stanowiące integralnej całości z ustawą to można podpisać tylko te, które są zgodne (po opinii Marszałka Sejmu) i ustawę skierować znowu do Sejmu, żeby usunąć niezgodności

ORZECZENIA TK

• podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony (jeśli nie ogłoszony to w Monitorze Polskim)

• wchodzą w życie z dniem ogłoszenia (lub określonym innym terminie - ustawa 18 miesięcy, inny AN - 12 miesięcy)

• jeśli orzeczenie powoduje wydatki nie przewidziane w budżecie - data obowiązywania po zasięgnięciu opinii Rady Ministrów

• stanowią podstawę do wznowienia postępowania

POSTĘPOWANIE PRZED TRYBUNAŁEM KONSTYTUCYJNYM

• w sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania przed Trybunałem stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego

• wnioski w sprawie zgodności z K działalności i celów partii rozpoznaje stosując przepisy Kodeksu postępowania karnego

Legitymacja ogólna (możliwość interwencji w każdej sprawie) do wystąpienia z wnioskiem służy:

1. Prezydentowi RP

2. Marszałkowi Sejmu

3. Marszałkowi senatu

4. Prezesowi Rady Ministrów

5. 50 posłom

6. 30 senatorom

7. Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego

8. Prezesowi Naczelnego Sądu Administracyjnego

9. Prokuratorowi Generalnemu

10. Prezesowi Najwyższej Izby Kontroli

11. Rzecznikowi Praw Obywatelskich

Legitymacja funkcjonalna (możliwość interwencji, gdy akt normatywny dotyczy spraw objętych zakresem ich działania):

1) Krajowa Rada Sądownictwa - zgodność AN w zakresie, jakim dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów

2. Organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego

3. Ogólnokrajowe organy związków zawodowych

4. Ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców, zawodowych

5. Kościoły i inne związki wyznaniowe

2-5 - mogą wystąpić z wnioskiem, jeżeli AN dotyczy spraw objętych ich zakresem działania

• Prezes TK kieruje wnioski do wyznaczonego przez siebie sędziego Trybunału, w celu rozpoznania na posiedzeniu niejawnym, jeśli odrzucone to możliwość zażalenia, rozprawa, postanowienie o nieuwzględnieniu zażalenia - nie ma odwołania.

• Kontrolę konkretną inicjować może każdy sąd poprzez pytanie prawne co do zgodności AN z K, RUM lub U, jeżeli od odpowiedzi zależy rozstrzygnięcie sprawy toczonej przed sądem

• Trybunał nie podejmuje postępowania z własnej inicjatywy

Trybunał orzeka:

• W pełnym składzie w sprawach:

1. Sporów kompetencyjnych

2. O stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP oraz powierzenia Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania jego obowiązków

3. Zgodności z K celów lub działalności partii politycznych

4. Wniosku Prezydenta o stwierdzenie zgodności ustawy przed jej podpisaniem lub UM przed jej ratyfikacją

5. O szczególnej zawiłości

W składzie 5 sędziów Trybunału w sprawach:

1. Zgodności ustaw lub RUM z Konstytucją

2. Zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie

• W składzie 3 sędziów Trybunału orzeka w sprawach:

1. Zgodności innych AN z K, RUM i U

2. Zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom o stwierdzenie niezgodności AN z K, RUM lub U oraz skargom konstytucyjnym

3. Wyłączenia sędziego

Wyrokowanie

• TK rozpoznanie na rozprawie wnioski i skargi konstytucyjne

• Gdy ustawa nie wymaga rozpoznania na rozprawie, TK rozstrzyga na posiedzeniu

• Orzekając jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi

• Orzeczenie zapada większością głosów

• Orzeczenie może odnosić się do całego AN lub do jego poszczególnych przepisów

Trybunał wydaje wyroki w sprawach dotyczących:

1. Zgodności ustaw i UM z Konstytucją

2. Zgodności ustaw z RUM, których ratyfikacja wymagała ustawy

3. Zgodności przepisów prawa wydanych przez centralne organy państwowe z K, RUM i U

4. Skarg konstytucyjnych

5. Zgodności z K celów lub działalności partii politycznych

Trybunał wydaje postanowienia w sprawach dotyczących:

1. Rozstrzygania sporów kompetencyjnych

2. Rozstrzygania o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP

3. Powierzenia Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków PRP

4. Innych, nie wymagających wydania wyroku

+ postępowanie przed TK jest jednoinstancyjne (nie ma już możliwości wniosku o ponowne rozpatrzenie wniosku przez TK w pełnym składzie)

ORGANIZACJA TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO

Sędziowie:

1. Skład wchodzi 15 sędziów

2. Wybierani indywidualnie przez Sejm na 9 lat z wyróżniających się wiedzą prawniczą oraz posiadających kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego SN lub NSA

3. Kandydatów przedstawia grupa 50 posłów lub prezydium Sejmu

4. Uchwała w sprawie wyboru zapada bezwzględnej liczby głosów ogólnej liczy posłów

5. Reelekcja jest niedopuszczalna

6. W czasie sprawowania urzędu nie mogą należeć do partii politycznych, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z niezależnością sądów i niezawisłością sędziowską

Wygaśnięcie mandatu następuje na skutek:

1. Zrzeczenia się stanowiska

2. Stwierdzenia orzeczeniem komisji lekarskiej trwalej niezdolności do pełnienia funkcji

3. Skazania prawomocnym wyrokiem sądu

4. Prawomocnego orzeczenia dyscyplinarnego o skazaniu na karę usunięcia ze stanowiska

5. Śmierci (ogłasza Prezes TK)

Immunitet:

• Formalny (procesowy) charakter

• Utrudniony tryb ścigania bądź zastosowania środków przymusu (zatrzymania lub aresztowania)

• Zgodę na pociągniecie do odpowiedzialności karnej wyraża Zgromadzenie Ogólne

• Sędzia nie może być zatrzymany, chyba że na gorącym uczynku

• O zatrzymaniu niezwłocznie zawiadamia się Prezesa, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie

• W zakresie nie unormowanym w tej kwestii stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o SN

ORGANY TRYBUNAŁU

• Zgromadzenie ogólne (raz w roku zwoływane też by omówić działalność i problemy wynikające z orzecznictwa, uchwały podejmowane 2/3 ogólnej liczby + prezes lub wiceprezes

1. Uchwalenie regulaminu trybunału (określa wewnętrzny tok postępowania z wnioskami, skargami konst. i pytaniami prawnymi

2. Wybór kandydatów na prezesa i wiceprezesa TK

3. Uchwalanie statutu Biura Trybunału

4. Uchwalenie projektów dochodów i wydatków trybunału

5. Zatwierdzenie informacji dla Sejmu i Senatu o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa trybunału

6. Wykonywanie innych czynności przewidzianych w ustawie o TK

• Prezes TK powoływany przez Prezydenta RP spośród 2 kandydatów wskazanych przez zgromadzenie ogólne, reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje czynności określone w ustawie i regulaminie

• Wiceprezes TK zastępuje prezesa w czasie jego nieobecności, wykonuje inne obowiązki wynikające z podziału czynności ustalonego przez prezesa

NIEZAWISŁOŚĆ

• Odróżnienie przedmiotu orzekania (m.in. ustawa) od podstawy orzekania (ustawa o TK) oraz wzorca orzekania (m.in. ustawa obok Konstytucji)

• Niezawisłość nie może oznaczać dezawuacji każdej ustawy (umowy międzynarodowej)

• Gdy ustawa sama stanowi wzorzec dla aktu podstawowego to nie można kwestionować podległości ustawie w znaczeniu, w jakim rozwija bądź uzupełnia postanowienia konstytucji

---