Podstawowe rodzaje pieniądza
pieniądz zdawkowy (gotówkowy)
pieniądz rozrachunkowy (bezgotówkowy)
pieniądz bankowy
pieniądz międzynarodowy
Ekonomiczne funkcje pieniądza
cyrkulacyjna (transakcyjna)
Pieniądz jest powszechnym "środkiem wymiany" w transakcjach kupna-sprzedaży. Każdy przyjmuje go za sprzedane towary i usługi, wiedząc o tym, że za pieniądze będzie mógł nabyć inne niezbędne mu dobra (materialne lub usługi). Dzięki pieniądzowi nastąpiło rozdzielenie w czasie transakcji kupna-sprzedaży na dwie odrębne czynności - transakcję kupna oraz transakcję sprzedaży - przez co przestała istnieć konieczność zachowania jedności czasu i miejsca. Towar lub usługa może być sprzedany, a za otrzymane pieniądze dokonać zakupu towaru lub usługi w innym miejscu oraz w innym terminie.
obrachunkowa (miernik wartości towarów)
Pieniądz jest „miernikiem wartości”. Przy pomocy pieniądza możliwe jest wyrażenie wartości innych towarów (w postaci cen towarów w jednostkach pieniężnych), ponieważ jest powszechnym ekwiwalentem. Cena jest pieniężnym wyrazem wartości towarów i usług. Wyrażenie wartości towarów i usług w pieniądzu wiąże się z siłą nabywczą pieniądza. Aby określić cenę towaru lub usługi nie trzeba posiadać pieniądza, gdyż pełni on rolę miernika wartości również abstrakcyjnie.
płatnicza
Pieniądz jest "środkiem płatniczym". Pieniądz stał się środkiem płatniczym poprzez oddzielenie się ruchu towarów i świadczonych usług w czasie od ruchu pieniądza. Dzieje się tak dlatego, że zapłata za towar lub usługę nie musi następować natychmiast po ich dostawie. Zarówno sprzedający jak i kupujący zazwyczaj umawiają się co do terminu zapłaty należności za dostarczone towary lub usługi. Powstaje więc zobowiązanie odbiorcy wobec dostawcy, które wyrównane będzie w formie pieniężnej w terminie późniejszym. Pieniądz spełnia funkcję środka płatniczego również przy pokrywaniu wszelkich innych zobowiązań, jak np. z tytułu podatków i opłat, wynagrodzeń pracowników, spłaty kredytów, darowizn, itp.
Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym funkcja pieniądza jako środka płatniczego ciągle wzrasta, natomiast jako środka wymiany, maleje. Transakcje gotówkowe występują w obrocie gospodarczym coraz rzadziej, gdyż są zastępowane powszechnie przez obrót bezgotówkowy.
tezauryzacyjna
Funkcję "środka przechowywania wartości (tezauryzacji)" pieniądz spełnia wtedy, gdy środki pieniężne uzyskane ze sprzedaży towarów lub usług nie są przeznaczane na zakup innych towarów lub pokrycie zobowiązań, lecz są przechowywane (oszczędzane).
Przechowywanie pieniędzy jest znacznie łatwiejsze niż innych towarów. Ponadto pieniądz może być w każdej chwili zamieniony na potrzebny towar. Jest on najbardziej płynnym aktywem majątkowym każdego podmiotu gospodarczego lub osoby fizycznej. Można go w każdej chwili wykorzystać jako środek płatniczy. Jednak aby pieniądz prawidłowo spełniał funkcję tezauryzacyjną, musi posiadać zaufanie przez podmioty gospodarcze i ludność, a w szczególności, że jego siła nabywcza nie zmniejszy się w znacznym stopniu.[3]
Społeczne funkcje pieniądza:
Funkcja behawioralna (zachowawcza)
Pieniądz jest środkiem determinującym ludzkie zachowania, ponieważ jest ekwiwalentem wszystkiego, co jest człowiekowi niezbędne do życia. Kształtuje pragnienia, sposób myślenia, styl życia i konsumpcji. Stał się wartością absolutną, przedmiotem pragnień co nie zawsze prowadzi do pozytywnych zjawisk (np. chciwość, skąpstwo, przekupstwo, itp.).
Funkcja motywacyjna
Chęć posiadania pieniądza motywuje ludzi do podejmowania działań w celu jego pozyskania. Działania te mogą mieć dwojaki charakter: - społecznie uznane - uczciwa praca za odpowiednim wynagrodzeniem; - nieuczciwe - wynikające z chęci szybkiego wzbogacenia się, np. płatne zabójstwa, handel żywym towarem, korupcja, itp. Funkcja motywacyjna pieniądza jest powszechnie stosowana przez pracodawców w celu pobudzenia pracowników do efektywniejszej pracy.
Funkcja informacyjna (komunikacyjna)
Pieniądze stanowią źródło informacji o sytuacji ekonomicznej państwa, które je emituje. Z kolei wygląd, technika wykonania, oraz materiał z jakiego został wykonany pieniądz informują o poziomie kultury danego społeczeństwa. Płaca natomiast nie jest jedynie miarą wysiłku pracownika, ale informacją co we własnym i społecznym interesie zrobił.
Funkcja dezintegracyjna
Pieniądz powoduje rozpad struktur społecznych i powstawanie nowych. Dążenie do wzbogacenia się wywołuje wiele różnic między grupami społecznymi. Uwidacznia się rozwarstwienie społeczeństwa pod względem ilości posiadanego pieniądza, co za tym idzie władzy, wpływów, sławy, itp. Pokusa zdobycia pieniędzy za wszelką cenę determinuje rozwój przestępczości. Środki z nielegalnej działalności wprowadzane do państwowego obiegu wpływają niekorzystnie na stabilność finansową państwa.
Funkcja integrująco-instytucjonalna
Pieniądz wpływa na powstanie i kształtowanie sie stosunków miedzy ludźmi. Na ich podłożu powstają instytucje społeczno-finansowe (banki, giełdy, fundacje, zakłady ubezpieczeniowe), które mają za zadanie zaspokajanie społecznych potrzeb. Pieniądz jest też efektywnym narzędziem kontrolowania działalności tych instytucji.
Systemy pieniężne
System pieniężny, ogół norm prawnych, reguł i zasad organizacyjnych dotyczących emisji i kreacji pieniądza oraz regulacji i kontroli jego obiegu. Głównymi elementami współczesnego systemu pieniężnego są: ustalenie jednostki pieniężnej będącej prawnym środkiem płatniczym na obszarze danego kraju, określenie jej wartości (parytet walutowy), sformułowanie zasad emisji banknotów i bilonu oraz kreacji pieniądza bezgotówkowego, a także wskazanie organów uprawnionych i odpowiedzialnych za regulację i kontrolę obiegu pieniężnego.
W historii rozwoju pieniądza wykształciło się kilka systemów pieniężnych. W starożytności powstał system pieniądza kruszcowego - złotego albo srebrnego (monometalizm) lub obydwu równolegle (bimetalizm). W latach 1870-1914 upowszechnił się wyłącznie system pieniądza złotego, będący równocześnie systemem waluty złotej (system walutowy). Charakteryzował się on następującymi cechami:
1) prawnym środkiem płatniczym w wewnętrznym obiegu pieniężnym były pełnowartościowe monety złote.
2) krajowe jednostki pieniężne miały parytet ustalany w złocie, co było podstawą swobodnych rozliczeń również w obiegu międzynarodowym.
3) znajdujące się w obiegu banknoty były wymieniane na monety złote bez żadnych ograniczeń według tego parytetu.
4) istniała pełna swoboda wywozu i przywozu złota z zagranicy.
5) istniała nieograniczona swoboda bicia monet na rachunek prywatny.
I wojna światowa spowodowała odejście od systemu pieniądza złotego, powróciły doń w pełni jedynie Stany Zjednoczone w 1919. W krajach europejskich, przy utrzymaniu swobody międzynarodowego transferu złota, zastosowano ograniczone jego formy w obiegu wewnętrznym: system sztabowo-złoty (banknoty wymieniane były na złoto w postaci sztab, co wymagało posiadania większej ich ilości) oraz dewizowo-złoty (banknoty mogą być wymieniane na dewizy, a dopiero one na złoto).
W wyniku wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1929-1933 we wszystkich krajach całkowicie zaniechano wymiany banknotów na złoto, co oznaczało przejście do systemu pieniądza papierowego.
Stany Zjednoczone przywróciły w 1944 system dewizowo-złoty, ale tylko w obrotach międzynarodowych. Pośredni związek systemu pieniądza papierowego ze złotem został początkowo utrzymany tylko za pośrednictwem parytetów złota lub wymienialnego na złoto dolara, w których określano wartość krajowych jednostek pieniężnych.
W 1976 parytet złota został prawnie zlikwidowany przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, a poszczególne kraje uzyskały pełną swobodę wyboru waluty międzynarodowej, według której określają wartość (kurs) jednostki pieniężnej.
Pieniądz pierwotny
Pierwotna wymiana odbywała się na poziomie barteru, czyli wymiany na zasadzie przedmiot za przedmiot. W kulturach pierwotnych pojęcie pieniądza jako osobnego środka płatniczego nie istniało. Podstawowym sposobem nabywania dóbr był barter. Jeden towar wymieniano za inny o niekoniecznie takich samych właściwościach. Szybko jednak zorientowano się, iż nie zawsze taka wymiana towarami była sprawiedliwa, gdyż wartość przedmiotów często niebyła taka sama i nie prowadziła do zaspokojenia wszystkich potrzeb. Bezpośrednia wymiana towaru na towar była również uciążliwa. Z czasem więc wprowadzono tzw. pośredników wymiany, którymi zwykle były: sól, zboże, skory itp ( dobra te były podzielne, trwałe, jednorodne i rzadko występujące). Były to przedmioty ułatwiające zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych, dlatego też szybko ten sposób wymiany za owe dobra przyjął się w ówczesnym świecie. Podczas tego rodzaju wymiany zachodziły dwie ważne czynności : kupno i sprzedaż, dlatego też możemy powiedzieć że produkty konsumpcyjne są pierwotną formą pieniądza. Ludzie zaakceptowali taki sposób wymiany, a akceptacja ze strony społeczeństwa jest podstawą by uznać towary konsumpcyjne pieniądzem. Poza tym towary owe można było swobodnie dzielić, a także ich trwałość użytkowa była zadowalająca co skutecznie wpłynęło na akceptacje "pierwotnego pieniądza". [5]
Pieniądz kruszcowy, monety
W procesie rozwoju gospodarki i cywilizacji z biegiem czasu miejsce produktów konsumpcyjnych zajęły metale pierw nieszlachetne (brąz, miedź, żelazo) potem szlachetne (srebro, złoto) oraz rzadziej platyna. Metale gwarantowały trwałość użytkową oraz wartość dlatego też stały się formą pieniądza. Od wprowadzenia metali (głównie szlachetnych), jako formy pieniądza wykształciło się pojecie "pieniądz". O zastąpieniu towarów konsumpcyjnych, metalami zadecydowały właściwości metali. Były one znacznie bardziej trwałe niż towary konsumpcyjne oraz ich wielkość znacznie mniejsza od towarów co znacznie ułatwiało transport.
Jednak z biegiem czasu, metale zaczęły być uciążliwe. Wymiary metali nie zawsze były takie same, a sztaby złota czy srebra zwykle były dużych rozmiarów, a ważenie i dzielenie ich na mniejsze kawałki (pieniądz odliczany) zwykle zajmowało wiele czasu. Pojawiła się więc praktyka by te sztabki złota, czy srebra lub innych metali szlachetnych dzielić, co okazało się trafne. Zaczęto owe metale rozdrabniać na małe kawałki, które zwykle przyjmowały kształt pełnych lub spłaszczonych kulek. Z biegiem czasu na zaczęto na nich bić pieczęcie znanych władców, królów by zapobiec fałszowaniu (zmniejszeniu faktycznej ilości danego metalu w kawałku) przy tworzeniu kuleczek metalu. Po nabiciu odpowiednich podobizn, posiadacz nabitych kawałków metalu był świadom i pewien wartości danego "pieniądza". Przed setki lat kulki metalu, które pełniły funkcje pieniądza były tworzone z kilku metali, jak brąz, srebro, złoto. Z biegiem czasu system bicia metali się wykrystalizował do użytkowania dwóch metali: złota i srebra. Takie kuleczki metalu z nabijanymi podobiznami nazwane zostały monetami.[6]
Twórcami monet prawdopodobnie byli Fenicjanie. Ich miasta: Ugaryt, Byblos, Sydon i Tyr to symbole bogactwa, którego źródłem był handel prowadzony niemal ze wszystkimi państwami ówczesnego świata. Jako jedni z pierwszych na świecie opanowali wytop i produkcję wyrobów z brązu. Jednak dzisiejszy stan wiedzy nie potwierdza tej tezy, najstarsze bowiem znalezisko, pochodzące z VII wieku p.n.e. bryłka elektrum,w starożytności nazywano tak stop złota i srebra, opatrzony jest stemplem złotnika z Efezu. Gdy pojawiły się takie prywatne pramonety, już tylko krok dzielił ludzi od wprowadzenia na rynek pieniędzy bitych przez władze państwowe.Monetę wynaleziono prawie jednocześnie w VII w. p.n.e. w kręgu cywilizacji greckiej: w Lidii, położonej na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej (dziś Turcji), oraz w Argolidzie (Peloponez), państwie Fejdona, do którego należała też bogata w pokłady srebra wyspa Egina. Lidyjskie monety z VII i VI wieku p.n.e. są wykonane z elektronu, po jednej stronie widać na nich wizerunki byka i lwa, a po drugiej kwadratowe wgłębienie spowodowane niedoskonałą jeszcze techniką bicia. Natomiast w Argolidzie używano monet srebrnych. Miały one wybity symbol państwowy, którym był żółw morski (zwierzę poświęcone bogini Afrodycie), a kształtem przypominały spłaszczoną baryłkę.
Pierwsze pieniądze papierowe
Jednak wytwarzanie pieniądza ze złota i srebra było kosztowne, a ponadto ilość owych metali nie była wystarczająca do zapotrzebowania. Zaczęto więc swoje zasoby pieniężne zostawiać u złotników, którzy wypisywali tzw. kwity depozytowe, które dowodziły ilości posiadanego złota czy też srebra przez osobę posiadająca kwit. Złotnik zobowiązany był do wypłaty określonej kwitem kwoty okazicielowi dokumentu. Tak to też narodziła się kolejna forma pieniądza, mianowicie pieniądz papierowy, gdyż ludzie coraz częściej regulowali własne długi czy tez należności owymi kwitami depozytowymi. Po pewnym czasie można powiedzieć złotnicy zostali bankierami, gdyż zaczęli emitować coraz więcej owych kwitów, które coraz częściej nie miały pokrycia w złocie czy srebrze, stanowiąc dodatkowy dochód dla złotników. Nabywcy kwitów mogli oprocentować swoje złoto czy srebro. W następstwie kwity zostały zaakceptowane przez państwo, które wprowadziło kilka rozporządzeń, dzięki którym owe "bilety" stały się powszechnym środkiem wymiany handlowej. Następnie ustalono bank, który miał emitować banknoty, które zostały środkiem płatniczym co zażegnało chaos, który powstał, gdy każdy bank rozpoczął rozprowadzanie swoich banknotów. Później banki upaństwowiono wiążąc je w centralna władzę monetarna. [7]
Pieniądz bezgotówkowy
Kolejne etapy z rozwojem pieniądza wiążą się z powstaniem i rozwojem pieniądza bezgotówkowego, w tworzeniu którego największą role odegrali Fenicjanie. Stworzyli oni namiastki bezgotówkowych form rozliczeń w postaci uwierzytelnionych tabliczek służących do dokonywania operacji finansowych. W późniejszym czasie ludzie nie chcieli trzymać banknotów w domu bo było to niewygodne, dlatego oddawali swoją gotówkę do banku w formie wkładu na rachunek bankowy. Można wyróżnić dwa typy rachunku bankowego: (1) na żądanie, gdzie klient mógł w każdej chwili podjąć gotówkę ze swojego rachunku i (2) terminowe, złożone w banku na określony czas, przed upływem którego nie mogli podjąć gotówki. Następnie pojawiły się takie możliwości, jak polecenie przelewu - gdzie bank przekazywał pieniądze na rachunek innej osoby oraz czek bankowy, za pomocą którego okaziciel czeku mógł wypłacić określoną kwotę z banku. Pieniądz bezgotówkowy spowodował kształtowanie się zaufania społeczeństwa do pieniądza oraz instytucji bankowych.
Pieniądz elektroniczny
Obecnie popularnym środkiem płatniczym staje się pieniądz elektroniczny. Istota tej formy płatniczej polega na zapisie w pamięci komputera rachunków bankowych, a wszelkie wpłaty, wypłaty, rozliczenia są realizowane za pomocą kart magnetycznych, na których zapisywane są wszelkie ruchy związane z naszymi finansami. Regulowanie płatności finansowych za pomocą kart magnetycznych może następować wprost z domu, owymi kartami możemy płacić w wszelkich sklepach, stacjach paliw, a także za pomocą bankomatów możemy wyciągać gotówkę z naszego konta bankowego
4