Współczesne teorie dewiacji (WTD) Charakteryzują się odmiennym ujmowaniem roli ocen społecznych- te oceny nie są traktowane jako przyczyna (zmienna niezależna) zła społecznego, ale jako skutek (zmienna zależna). Tzn: należy badać i wyjaśniać, w jaki sposób tworzą się w społeczeństwie znaczenia i oceny różnych zachowań i zjawisk oraz dlaczego są one takie, a nie inne. Czyli badania, w ramach tych WTD nie zajmują się już dociekaniem przyczyn (dlaczego?), ale koncentrują się na problemie-> jak tworzą się w społeczeństwach oceny (pozyt. lub negat.) tego typu zachowań i dlaczego jedni postępują tak, a inni inaczej- (co pozwala lepiej zrozumieć istotę samego zachowania).
To jak ludzie rozumieją i oceniają dewiację społeczną jest istotnym elementem „łańcucha” przyczynowo-skutkowego od percepcji do zachowania. W tym łańcuchu jest jeszcze wiele innych ogniw, które sprzężone zwrotnie z wymienionymi determinują konkretne zachowania dewiacyjne.
Prawidłowości charakteryzujące percepcję dewiacji:
Rygoryzm i punitywność pozostają w dodatnim związku z obowiązującym prawem karnym. Wyższy rygoryzm i punitywność towarzyszą z reguły takim zachowaniom, które są zakazane przez prawo i zagrożone karą.
Ogólna akceptacja i poparcie społeczne dla kar surowych i polityki zaostrzania karania przestępców. Wiara w skuteczność kary pozbawienia wolności jako panaceum na przestępczość i inne formy społecznego zła. Wierze tej towarzyszy społeczne przekonanie o słuszności zaostrzania warunków odbywania kary pozbawienia wolności oraz bardzo słaba znajomość alternatywnych środków karnych.
Skłonność do instytucjonalizowania reakcji na negatywne oceniane zachowania; przejawia się to w dość powszechnej tendencji do proponowania i podejmowania takich sposobów traktowania sprawców, które mają charakter urzędowy (tzn. nie polegają na samorzutnym reagowaniu otoczenia na naganne zachowania).
Relatywnie słabe (rzadkie) potępianie zabójstw oraz innych czynów godzących w życie i zdrowie ludzkie. W żadnym z badań opinii publicznej zabójstwo nie okazało się czynem najsilniej potępianym, a takie formy pozbawienia kogoś życia, jak eutanazja, przerywanie ciąży czy zabójstwa nieumyślne spotykają się z dość rozpowszechnionym przyzwoleniem.
Zdecydowanie silniejszy (powszechniejszy) rygoryzm i punitywność ujawnia się wobec sprawców zaboru mienia indywidualnego niż społecznego.
Rygoryzm i punitywność są wysoce ujednolicone w społeczeństwie polskim, w różnych jego warstwach i środowiskach, w stosunkowo niewielkim stopniu są zależne od cech demograficzno- społecznych i zawodowych.
Są trwałe. Ujawnia się to wyraźnie zwłaszcza w niezmienności poziomu punitywności wobec rozmaitych zachowań i ich sprawców, w postawach wobec kary śmierci (niezmiennie większość społeczeństwa jest za jej utrzymaniem), domaganiu się zaostrzenia polityki karnej.
Istotny wpływ na rygoryzm i punitywność maja cechy przypisywane tzw. osobowości dogmatycznej oraz cechy jej przeciwstawne. Te pierwsze zwiększają zarówno stopień rygoryzmu, jak i punitywności.
Istotną rolę modyfikującą odgrywają także rozmaite okoliczności towarzyszące ocenianemu zachowaniu czy też cechy jego sprawcy.
Społeczeństwo polskie cechuje relatywnie niski rygoryzm i punitywność wobec sprawców zachowań takich, jak: pijaństwo, zabór mienia społecznego.
Stopień rygoryzmu i punitywności społeczeństwa polskiego jest podobny do stopnia rygoryzmu i punitywności w innych krajach.
[Jest widoczne, że zmiany ustrojowe, jakie dokonały się w Polsce po upadku socjalizmu, niewiele spowodowały z zakresie rygoryzmu i punitywności społeczeństwa polskiego. Najwyraźniej te prawidłowości percepcji zachowań dewiacyjnych są wynikiem trwałości „drugiej natury człowieka” kulturowo ukształtowanej w toku socjalizacji i edukacji i mają większą moc niż zmiany struktury społecznej, ustrojowej i ekonomicznej.]
Koncepcja usprawiedliwiania zachowań przestępczych:
D.Matz i G.M.Sykes (1957) usprawiedliwieniom zachowań przestępczych przypisują główną rolę w genezie dewiacji. Ci badacze zauważyli, że młodociani przestępcy, jeżeli chodzi o uznawane normy i wartości moralne, nie różnia się od swoich rówieśników, którzy nie weszli w konflikt z prawem karnym. Zatem przyjęli (ci badacze), że przyczyny zachowań dewiacyjnych nie leżą ani w systemie uznawanych norm, ani w odmienności przyswajanych wartości w procesie wadliwej socjalizacji, ale w usprawiedliwianiu dokonanych przestępstw. Wykorzystywanie usprawiedliwień pozwala na zaangażowanie dewiacyjne bez zmiany wyobrażeń o sobie samych jako konformistycznego członka społeczeństwa. W procesie neutralizacji (usprawiedliwiania) negatywnej wartości dokonanych czynów posługują się następującymi technikami:
1. Zaprzeczenie odpowiedzialności- negacja związku między sobą a dokonanym czynem (to on lub ona winna).
2. Zaprzeczenie krzywdy- negacja cierpienia i krzywdy u ofiary przestępstwa.
3. Zaprzeczenie ofiary- polega na tym, że dewiant tak interpretuje sytuację, aby zachowanie dewiacyjne okazało się aktem rewanżu czy „usprawiedliwionej” zemsty.
4. Potępienie potępiających- polega na usiłowaniu przesunięcia uwagi z własnego zachowania dewiacyjnego na zachowania i motywy ludzi potępiających czyn.
5. Odwołanie się do wyższych racji- dążenie do neutralizacji wymagań normatywnych przez interpretowanie sytuacji naruszenia normy jako konfliktu miedzy dwiema równie dobrymi normami, czyli jako wyboru między jednym dobrem a innym, gdy w istocie chodzi o wybór zła zamiast dobra akceptowanego społecznie.
Istotnym elementem wyjaśniania procesu usprawiedliwiania zachowań dewiacyjnych może być także teoria dysonansu poznawczego (TDP) i sposoby jego redukcji.
Dwa przekonania są w stanie dysonansu, jeżeli z jednego z nich wynika psychologiczne zaprzeczenie drugiego.
Założenia teorii dysonansu:
Dysonans poznawczy działa jako kara.
Osoby odczuwające dysonans starają się usunąć go lub zmniejszyć oraz uniknąć sytuacji wywołujących lub powiększających dysonans.
Im większą karą jest dysonans poznawczy, tym silniejsze jest dążenie do jego usunięcia.
Kara jest tym większa:
a) im donioślejsze dla danej osoby są niezgodne przekonania;
b) im większa jest liczba i doniosłość przekonań pozostających w stosunku dysonansu do danego przekonania, w porównaniu z liczbą i doniosłością przekonań, które są zgodne.
Dysonans może być zmniejszony lub usunięty przez przyjęcie pewnych dodatkowych przekonań, bądź przez zmianę jednego z przekonań.
Poszczególne przekonania, między którymi zachodzi dysonans, mogą przejawiać opór wobec zmiany.
[Przytoczone fragm. teorii dają podstawę do zinterpretowania jej jako psychologicznej teorii sumienia. Aby uniknąć zastrzeżeń natury logicznej, TDP uzupełnimy pojęciem tendencji do akceptacji.]
Techniki usprawiedliwień nie mają charakteru uniwersalnego (koncepcja dysonansu też nie), lecz są stworzone na użytek konkretnej sytuacji i dostosowane do jej znaczeniowego kontekstu zachowań dewiacyjnych.
[Można powiedzieć, że przestępca nie jest istotą racjonalną, lecz skłonną bardziej niż inni ludzie do racjonalizacji swojego postępowania.]
Najważniejszą sprawą w kwestii zmiany postaw jest odpowiednia edukacja całożyciowa wszystkich członków społeczeństwa, przy jednoczesnym dążeniu do eliminowania społecznych struktur patogennych.
Percepcja- to postrzeganie; uświadomiona reakcja narządu zmysłowego na bodziec zewnętrzny; sposób reagowania, odbierania wrażeń. (W. Kopaliński)
Punitywny- karzący, mający na celu ukaranie.