Stres jest reakcją na pewien bodziec.
Reakcja ta ma charakter psychofizjologiczny.
Reakcja stresowa obejmuje szereg potencjalnych reakcji, które prowadzą do pobudzenia psychofizjologicznego. Może manifestować się zarówno stanem pobudzenia, jak również w ekstremalnych sytuacjach może dojść do całkowitego zatrzymania funkcji.
Stresor, czyli bodziec wywołujący reakcję staje się nim w efekcie interpretacji poznawczej, a więc uzależnione to jest od znaczenia jakie mu człowiek nadaje.
Psychologowie wyróżniają następujące sytuacje trudne jako stresory (źródła stresu): zagrożenia, zakłócenia i przeszkody, zbyt trudne zadania, przeciążenia, deprywacje (nie mylić z deprawacjami, chodzi tu o braki i straty) i konflikty (zewnętrzne i wewnętrzne)
Chroniczne występowanie reakcji stresowej może doprowadzić do dysfunkcji lub uszkodzeń somatycznych.
Stres może posiadać zarówno aspekty negatywne jak i pozytywne.
Konieczne jest odróżnienie procesu pobudzenia psychofizjologicznego czyli stresu od możliwych konsekwencji w postaci wtórnych zaburzeń patologicznych
Oznaki stresu
Biologiczne: bladość, pocenie się, przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, zmiany ciśnienia krwi, odpływ krwi do mięsni, suchość w ustach i gardle, częste oddawanie moczu, ból pleców, szyi i innych części ciała, zaburzenia menstruacji, niestrawność, bóle głowy, częste przeziębienia i inne pospolite dolegliwości, bezsenność
Sprawność poznawcza: luki w pamięci, zapominanie, niemożność skoncentrowania się, ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów.
Emocje: lęk, rozdrażnienie, depresja, zamykanie się w sobie, nerwowość, złość, zakłopotanie.
Zachowania: trudności z mówieniem, impulsywność, drżenia, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częstsze uleganie wypadkom, intensywne palenie papierosów, picie alkoholu, zażywanie leków i narkotyków, zmiany w odżywianiu, pojawienie się nerwowych zachowań.
Spostrzeganie sytuacji i stosunek do życia: bezradność, kwestionowanie wartości, bezosobowe podejście do wykonywanych zadań, zobojętnienie.
Koncepcja stresu H. Selye'go
Zgodnie z nią w organizmie, który został poddany wpływowi szkodliwych czynników pojawiają się zmiany fizjologiczne, których zadanie polega na przystosowaniu organizmu do zmienionych warunków. Selye wyróżnił dwojakiego rodzaju zmiany:
(1) specyficzne - dostosowane do rodzaju stresora i pojawiające się w miejscu jego oddziaływania - określane jako lokalny zespół adaptacyjny (LAS);
(2) niespecyficzne - podobne dla różnych stresorów i związane z ogólną mobilizacją organizmu - określane jako ogólny zespół adaptacyjny (GAS). Czynniki wywołujące zmiany określa się mianem stresorów, a same zmiany (niespecyficzne) stanem stresu.
Reakcja stresowa przebiega w trzech etapach:
(1) stadium reakcji alarmowej, w którym początkowo odporność organizmu obniża się i widoczne są objawy zaburzenia normalnych funkcji organizmu (faza szoku), a następnie notuje się podwyższenie odporności i reakcje obronne (faza przeciwdziałania szokowi);
(2) stadium odporności - odporność organizmu stabilizuje się na podwyższonym poziomie i organizm względnie dobrze toleruje obecność stresora;
(3) stadium wyczerpania, do której dochodzi wskutek przedłużonego działania stresora przy jednoczesnej niemożności opanowania go, co prowadzi do załamania odporności organizmu i wtórnego rozregulowania jego funkcji.
Transakcyjne koncepcje stresu:
Transakcyjna koncepcja Lazarusa: stres jako wynik interakcji pomiędzy wymaganiami otoczenia i możliwościami jednostki; ocena poznawcza; mechanizmy radzenia sobie ze stresem.
„Emocje są wynikiem lub reakcją na rzeczywiste, wyobrażone lub antycypowane transakcje z otoczeniem, w których pośredniczą procesy poznawcze” (Lazarus, 1986, str. 18).
Ocena pierwotna - ocena wtórna
Dwie podstawowe funkcje radzenia sobie:
- instrumentalna - skierowana na zmianę sytuacji, rozwiązanie problemu;
- regulująca przykre emocje, samouspokajająca.
Sposoby radzenia sobie:
- poszukiwanie informacji - wszechstronny przegląd sytuacji stresowej w celu zgromadzenia danych koniecznych dla podjęcia decyzji, przewartościowania sytuacji;
- bezpośrednie działania - wszystkie te czynności pozapoznawcze, które służą uporaniu się z sytuacją stresową;
- powstrzymanie się od działań - zaniechanie działań, które mogą przynieść szkody lub są sprzeczne z wyznawanymi zasadami;
- intrapsychiczne metody zaradcze - procesy poznawcze służące regulowaniu emocji (Lazarus, 1986; także Folkmann, Lazarus, 1985, 1986).
2. Koncepcja Moosa (1986): wyróżnił on pięć zestawów zadań adaptacyjnych pojawiających się w sytuacji kryzysu. Są to:
ustalenie znaczenia i zrozumienie subiektywnej istotności sytuacji;
konfrontacja z rzeczywistością i odpowiedź na wymagania sytuacji zewnętrznej;
podtrzymywanie relacji z członkami rodziny i przyjaciółmi, jak również innymi osobami, które mogą być pomocne w rozwiązaniu kryzysu i jego następstw;
utrzymywanie rozsądnej emocjonalnej równowagi przez panowanie nad dezorganizującymi emocjami;
zachowanie pozytywnego obrazu siebie i poczucia kompetencji.
Względna ważność powyższych zadań może się zmieniać w zależności od właściwości konkretnej osoby, sytuacji i otoczenia.
Sposoby radzenia sobie wg Moosa:
analiza logiczna - poznawcze próby zrozumienia i rozważenia możliwych działań i ich konsekwencji;
pozytywne przewartościowanie - poznawcza restrukturyzacja sytuacji oraz próba znalezienia w niej pozytywnych aspektów, z zachowaniem akceptacji jej realiów;
poszukiwanie wsparcia i informacji - behawioralne próby uzyskania pełniejszej informacji na temat sytuacji i możliwych działań oraz umiejętność znajdowania wsparcia społecznego;
działania rozwiązujące problem - behawioralne działania skierowane bezpośrednio na problem;
unikanie poznawcze - poznawcze próby skierowane na unikanie realistycznego rozważenia problemu i zaprzeczanie;
akceptacja - rezygnacja - poznawcze próby poradzenia sobie z problemem poprzez pogodzenie się z sytuacją;
poszukiwanie alternatywnych gratyfikacji - behawioralne działania mające na celu znalezienie zastępczych form aktywności i źródeł satysfakcji;
rozładowanie emocjonalne - próby behawioralnej redukcji napięcia poprzez ekspresję negatywnych uczuć.
Bezpośrednie skutki stresu:
Zbyt wysoki poziom:
Ogólne fizyczne napięcie ciała - może objawiać się podwyższonym ciśnieniem krwi, niestrawnością, sensacjami żołądkowymi, suchością w ustach, wzmożonym poceniem się, dreszczami, uczuciem słabości.
Zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Zwolniony refleks.
Lęk i zamęt w głowie.
Niemożność skoncentrowania się i normalnego myślenia.
Optymalny poziom:
Odprężenie fizyczne i jednoczesny przypływ energii.
Świadomość dobrej formy i właściwego funkcjonowania.
Wyostrzona uwaga, wiara w siebie.
Szybki refleks.
Zainteresowanie, zaangażowanie, łatwość realizacji zadań.
Zbyt niski poziom:
Poczucie znudzenia i bezużyteczności.
Brak zainteresowania i zaangażowania, odpływ energii.
Depresja.
Przekonanie, że wszystko jest bez sensu.
Urastanie prostych prac do ogromnych zadań.
Konsekwencje stresu: trudności zawodowe, edukacyjne itp., zaburzenia emocjonalne i społeczne; wypalenie zawodowe; stres a zdrowie.
Choroby psychosomatyczne, jako wynik długotrwałego stresu
zaburzenia układu trawiennego (owrzodzenia)
zaburzenia układu krążenia (nadciśnienie, arytmia, migreny - bóle głowy naczyniowe, zawał)
zaburzenia układu oddechowego (alergia, astma oskrzelowa)
zaburzenia układu mięśniowo-kostnego (bóle, skurcze, bóle głowy napięciowe)
zaburzenia układu odpornościowego
choroby skóry (trądzik, łuszczyca, pokrzywka, egzema)
Reakcje nerwicowe sytuacyjne - zaburzenia nerwicowe (moczenie nocne)
Podejście do zagadnień stresu:
Czy stres pełni jednoznacznie negatywną rolę w życiu człowieka?
Dlaczego niektórzy ludzie pomimo stresu pozostają zdrowi?
Czynniki zapobiegające przekształceniu się napięcia w stres.
Sposoby radzenia sobie ze stresem
Profilaktyczna rola zasobów indywidualnych
Wsparcie społeczne jako modyfikator procesów stresowych