Rozwój systemu motywacyjnego
System motywacyjny - hierarchicznie uporządkowany układ potrzeb, wartości i celów
- na wczesnych etapach ontogenezy nie istnieje
- powstawanie tego systemu stopniowo przygotowują zmiany, jakim poszczególne potrzeby i sposoby realizacji ulegają w miarę rozwoju struktur poznawczych
Powstawanie i rozwój podstawowych potrzeb
W psychologii istnieje wiele sposobów wyodrębniania i klasyfikowania potrzeb, najczęstsza to klasyfikacja na:
- potrzeby fizjologiczne
+ odnoszą się do warunków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu, są wrodzone, w toku rozwoju zmieniają się sposoby ich zaspokajania
- potrzeby psychologiczne
+ nabyte, powstają w toku warunkowania emocjonalnego, za którego pośrednictwem różne pierwotnie obojętne bodźce nabierają znaczenia, stając się niezbędnymi dla funkcjonowania psychologicznego (podstawą formowania się potrzeb psychologicznych jest doświadczenie)
Potrzeba kontaktu emocjonalnego
- powstaje we wczesnym niemowlęctwie w wyniku pierwotnych doświadczeń afektywnych doznawanych w kontaktach z matką
- z czasem potrzeba ta zaczyna dotyczyć innych form kontaktu oraz rozciąga się na inne osoby
- potrzeba ta ulega różnicowaniu - obok potrzeby kontaktu z wybranymi osobami pojawia się dążenie do pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi i aprobaty z ich strony (potrzeba afiliacji)
- badania pokazują że deprywacja opieki macierzyńskiej w okresie wczesnego niemowlęctwa prowadzi do nieprawidłowego rozwoju potrzeby kontaktu emocjonalnego oraz afiliacji
+ można zatem oczekiwać, że jeśli całkiem pozbawi się dziecko kontaktu z matką , nie będzie ono zdolne do nawiązywania bliskich więzi emocjonalnych z ludźmi
+ jeśli zaś zerwanie kontaktu nastąpi zbyt późno, może stać się ona zbyt silna i utrzymywać, mimo przekroczenia określonego wieku, swój infantylny charakter
Potrzeba zależności emocjonalnej
- pojawia się ona w wyniku kojarzenia pozytywnych następstw opieki dorosłych nad dzieckiem, wskutek czego samo podleganie czyjejś opiece staje się stanem przyjemnym i pożądanym
- rodzi się w ten sposób potrzeba doznawania uwagi oraz pomocy ze strony innych, nawet jeśli nie jest to konieczne
- natężenie tej potrzeby jest zróżnicowane u ludzi, zależy to od doznawanej w dzieciństwie opieki i nasilenia oddziaływań wychowawczych o kierunku przeciwnym - stymulujących rozwój samodzielności
Potrzeba dominacji
- obiektywna zależność od dorosłych jest nie tylko źródłem gratyfikacji, ale i ograniczeń w dążeniu do celów; przeciwstawianie doświadczenia słabości i przewagi leży u podstaw tej potrzeby
- jest ona przeciwstawna potrzebie zależności emocjonalnej, a to która z nich będzie dominowała zależy od charakteru doznawanych w dzieciństwie ograniczeń
+ jeśli ograniczeniu będzie towarzyszyć opiekuńczość rodziców zaspokajających potrzeby dziecka, ukształtuje się silna potrzeba zależności (wychowanie typu nadopiekuńczość)
+ jeśli ograniczenia będą prowadzić do frustracji potrzeb wywołując negatywne uczucia, ukształtuje się silna potrzeba dominacji (wychowanie rygorystyczne, surowe)
Potrzeba agresji
- potrzeba wykonywania działań atakujących, ukierunkowanych na zniszczenie jakiegoś obiektu
- działanie jest uruchamiane przez gniew lub złość, rozładowuje napięcie związane z frustracją, przez co staje się samo w sobie nagradzające
- szczególnie silne natężenie potrzeby agresji pojawia się przy deprywacji potrzeby kontaktu emocjonalnego i potrzeby zależności, zbyt silnego krępowania swobody dziecka oraz stosowania ostrych kar (zwłaszcza cielesnych)
Potrzeba bezpieczeństwa
- potrzeba unikania bodźców wywołujących lęk
- powstaje ona w wyniku doświadczeń zagrożenia, gdy dziecko reaguje lekiem na sygnały zapowiadające wystąpienie przykrych dla niego zdarzeń
- znaczny stopień natężenia tej potrzeby stanowi czynnik ograniczający aktywność i hamujący tym samych rozwój jednostki
- bardziej lękliwe są te dzieci, które były wielokrotnie przestrzegane przed możliwością pojawienia się przykrych zdarzeń, niż te które faktycznie ich doświadczyły
Podstawowe kierunki zmian, którym ulegają potrzeby w toku rozwoju
Rozszerzenie się zakresu środków służących realizacji potrzeb
-rozszerza się zakres obiektów gratyfikacyjnych (matka- rodzice -inni ludzie)
- bogaci się repertuar czynności, za pomocą dziecko realizuje swe potrzeby
Specjalizacja sposobów zaspokajania potrzeb
- dokonuje się różnicowanie czynności
- różnicują się obiekty, w kontakcie z którymi zaspokajane są poszczególne potrzeby (najpierw rodzice, później inni ludzie)
Indywidualizacja sposobów zaspokajania potrzeb
- dziecko zaczyna zgodnie z własnymi preferencjami dokonywać wyboru środków i obiektów, które umożliwiają zaspokojenie potrzeby
Socjalizacja sposobów zaspokajania potrzeb
- stopniowej eliminacji ulegają te sposoby zaspokajania potrzeb, które nie są akceptowane społecznie
- jest jednym z ważnych regulatorów poznawczych zachowania
Tolerancja na odroczenie zaspokajania potrzeb
6. Wzrost aktywności dziecka w zaspokajaniu potrzeb
- stopniowe przejście od stanu, w którym wszystkie potrzeby dziecka są zaspokajane przez rodziców i z ich inicjatywy, poprzez aktywne domaganie się, by otoczenie spełniało pragnienia (komunikowanie życzeń), do znacznej samodzielności w wielu dziedzinach
- człowiek nigdy nie osiąga pełnej samodzielności w tej kwestii
- umiejętność przewidywania znaczenia bodźców i sytuacji nowych i wykorzystania tego, odpowiednio kierując zachowaniem
- umiejętność antycypowania zagrażających deprywacji i uczenie się zapobiegania im
Pełna harmonia dążeń jest nieosiągalna, mimo tego, że rozwój do niej dąży.
Konflikt motywacyjny - sytuacja, w której nie da się pogodzić różnych potrzeb popychając człowieka w przeciwnych kierunkach
Rodzaje konfliktów motywacyjnych:
dwa dążenia nie dają się zrealizować jednocześnie i trzeba wybrać jedno z nich kosztem drugiego
wybór pomiędzy dwoma równie przykrymi możliwościami (konflikt unikanie - unikanie)
jeden i ten sam obiekt ma dla człowieka zarazem pozytywną i negatywną wartość - deprawuje jedne i zaspokaja inne potrzeby, przez co wywołuje ambiwalentne reakcje emocjonalne i sprzeczne tendencje (konflikt dążenie - unikanie)
- w badaniach pokazano, że dla tego samego obiektu zarówno pozytywna, jak i negatywna wartość tego obiektu zwiększa się w miarę przybliżania, ta druga przyrasta szybciej
Kształtowanie się motywacji związanej z systemem poznawczym
Wraz z rozwojem wzrasta nie tylko kontrola poznawcza nad pierwotnymi potrzebami, ale także pojawiają się nowe potrzeby
- ich źródłem są szczególnego rodzaju doświadczenia, polegające na konfrontacji z rzeczywistością wiedzy zawartej w systemie poznawczym
Potrzeba poznawania
- rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami a rzeczywistością może wywoływać reakcję dodatnie lub ujemne; w konsekwencji powstają dążenia do wyjaśnienia lub zlikwidowania zaistniałej sytuacji na co skutecznym sposobem jest aktywność poznawcza; rozwiązanie prowadzi do pozytywnych emocji, co staje się podstawa do rozwoju powyższej potrzeby
- przejawem tej potrzeby jest tendencja do aktywnego usuwania rozbieżności za pomocą czynności poznawczych oraz poszukiwanie nowości, czyli dążenie do sytuacji, które wywołują zbieżność
Zainteresowania
- tendencja do szukania i bogacenia wiedzy w określonych dziedzinach
- początkowo są krótkotrwałe, zmienne i powierzchowne, wraz z rozwojem myślenia abstrakcyjnego zainteresowania stają się ukierunkowane na poznawanie głębszej natury rzeczy, wykrywanie ogólnych związków i zależności, systematyzowanie wiedzy
Sytuacje zadaniowe
- sytuacje, w których stoi przed człowiekiem cel zakładający usunięcie rozbieżności między rzeczywistym a pożądanym stanem i istnieje program działania zmierzającego do tego
Motywacja zadaniowa
- tendencja do autonomicznej wobec innych potrzeb działalności zadaniowej, powstaje ona pod warunkiem istnienia odpowiednio silnych standardów stanu idealnego
- dziecko zaczyna być w stanie wykonywać zadania pod koniec wieku przedszkolnego, potrafi wykonywać czynności celowe, które same przez się nie są dla niego przyjemne czy interesujące - takie zachowanie jest sterowane przez wzmocnienia zewnętrzne
- z czasem wykonywanie zadań staje się autonomicznym celem i ma odtąd wartość niezależnie od wzmocnień - nagrodą staje się likwidacja rozbieżności poznawczej
Motywacja prospołeczna
- tendencja do podejmowania działań na rzecz innych
- dostrzeżenie , że ktoś jest w stanie innym od pożądanego może rodzić dysonans poznawczy i skłaniać do działań usuwających go
Potrzeba osiągnięć
- polega na dążeniu do osiągania celów o znacznym stopniu trudności, przy czym wartość ma nie cel jako taki, lecz fakt dojścia do niego, oceniany jako sukces
- podłożem tej potrzeby są standardy doskonałości w „ja idealnym”
W odróżnieniu od potrzeb fizjologicznych i podstawowych potrzeb emocjonalnych, potrzeby psychiczne w miarę realizacji nie zmniejszają się, lecz wzrastają.