Wykład 5
Struktury rynkowe. Doskonała konkurencja, monopol i konkurencja
monopolistyczna
1. Założenia konkurencji doskonałej i niedoskonałej
Istota monopolu; Metody osiągania pozycji monopolistycznej przez
przedsiębiorstwo
Funkcje przychodów w monopolu; przychód przeciętny i krańcowy
Równowaga monopolu, zysk monopolowy
Polityka różnicowania cen w monopolu
Monopol naturalny. Regulowanie monopolu
Formy konkurencji niedoskonałej: duopol, oligopol, konkurencja monopolistyczna
Polityka przedsiębiorstwa na rynku konkurencji monopolistycznej
Przedsiębiorstwo o pozycji dominującej i jego postępowanie
Literatura: D. Begg, S. Fischer i R. Dornbusch, Ekonomia, wyd. 2007, rozdział
9.1- 9.2
Ad. 1. Przedsiębiorstwo analizowane dotychczas to przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne, działające na doskonale konkurencyjnym rynku. Odtworzymy teraz warunki, jakim odpowiada rynek doskonale konkurencyjny.
- Brak wpływu pojedynczych podmiotów na cenę produktu;
- Wielość podmiotów po stronie popytu i podaży;
- Swoboda wejścia na rynek i wychodzenia z rynku;
- Jednorodność produktu.
Niespełnienie któregokolwiek warunku sprawia, że rynek staje się niedoskonale konkurencyjny; skrajnym przypadkiem niedoskonale konkurencyjnego rynku jest rynek monopolistyczny. Na rynku monopolistycznym:
- Występuje jeden podmiot - sprzedawca ;
- Cena zależy od oferowanej ilości produktów, im więcej produktów tym niższa cena;
- Występują bariery wejścia (na rynek), czyli przeszkody naturalne,
administracyjne, prawne, ekonomiczne;
- Produkt danego sprzedawcy jest odmienny od produktów innych sprzedawców,
którzy z tego względu mają odrębne rynki.
Ad. 2. Przedsiębiorstwa działające na rynku monopolistycznym to monopoliści. Mówi się też, że przedsiębiorstwa posiadają na rynku pozycję monopolistyczną, co oznacza, że ma wpływ na cenę, że może ograniczając podaż produktu spowodować wzrost ceny rynkowej dobra. Przedsiębiorstwa zdobywają pozycję monopolistyczną: albo przez eliminowanie z rynku konkurentów ( np. przejmowanie ich w drodze fuzji
i połączeń), albo przez podział rynku i zdobycie wyłączności na wydzielonym „własnym” rynku; metodami podziału rynku jest: 1. nadanie własnym produktom cech wyjątkowości, 2. zbudowanie barier chroniących przed wejściem na rynek potencjalnych konkurentów.
Ad. 3. Przedsiębiorstwo zdobywa pozycję monopolistyczna, aby realizować zyski monopolowe, zyski ekonomiczne). Pod względem układu kosztów przedsiębiorstwo monopolistyczne nie różni się od przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego, w odmienny natomiast sposób kształtują się jego przychody. Funkcję przychodów przeciętnych (ceny) postrzega nie jako linię poziomą równoległą do osi OX, ale jako krzywą popytu rynkowego, czyli linię pochyloną w lewo. Funkcja przychodów krańcowych nie pokrywa się z funkcją przychodów przeciętnych (ceny), ale jest zawsze niżej od niej położoną; przy każdym poziomie ceny, realizowany przychód krańcowy jest zawsze niższy od Przychodu przeciętnego. Przykład liczbowy.
1. Doskonały konkurent sprzedaję 4 jednostki produktu zawsze po 8 zł za jednostkę, przychód krańcowy (przychód z powiększenia sprzedaży o 1 jednostkę produktu jest stały i równy 8
2. Monopolista sprzedaje 4 jednostki produktu po cenach: 1 jednostkę po 10 zł
2 jednostki po 9 zł
3 jednostki po 8 zł
4 jednostki po 7 zł.
Przychód krańcowy u monopolisty wynosi: przy sprzedaży 1 jednostki - 10,
Przy sprzedaży 2 jednostek - 8, (2x9 = 18 - 10 = 8 , przy sprzedaży 3 jednostek - 6 (3x8 = 24 - 18) = 6, przy sprzedaży 4 jednostek 4 (4x7 = 28 - 24) = 4. Przychód krańcowy monopolisty może być ujemny. Funkcja przychodu całkowitego ma kształt półelipsy.
Ad. 4. Monopolista osiąga równowagę przy takiej wielkości produkcji (i podaży), gdy następuje zrównanie przychodu (utargu) krańcowego z kosztem krańcowym. Zarówno większa jak i mniejsza ilość sprzedana przynosi sprzedawcy mniejsze zyski. Czy zysk monopolowy musi być dodatni Nie!
Monopolista sprzedaje produkt po cenie przewyższającej koszty krańcowe. W momencie osiągnięcia równowagi cena jest zawsze wyższa od przychodu krańcowego. Stosunek ceny do przychodu krańcowego (w monopolu zawsze dodatni) mierzy siłę monopolu.
Ad. 5. Monopolista może zwiększyć zysk różnicując ceny po których oferuje produkt różnym nabywcom. Albo oferuje po różnych cenach produkty w zależności od wielkości pojedynczej partii oferowanej jednemu nabywcy, albo różnicuje ceny różnym nabywcom (przykład: jedna para i 10 par skarpetek, koszula sprzedawana w supermarkecie i koszula sprzedawana w butiku hotelowym).
Ad. 6. Monopol naturalny występuje wtedy, gdy z technicznych względów koszty stałe produkcji są nieproporcjonalnie wielkie w stosunku do kosztów zmiennych. Wówczas często przeciętne koszty zmienne są zazwyczaj bardzo niskie i zaczynają się zwiększać przy bardzo dużej produkcji; wynika z tego, że a przedsiębiorstwo osiąga równowagę przy dużej produkcji. Wejście ewentualnych konkurentów wymagające nb. wysokich nakładów stałych, które mogą stać się nakładami utopionymi) wymagałoby podzielenia się rynkiem z konkurentem i ograniczenia produkcji przez jedynego (dotychczas) producenta-dostawcę, co zakończyłoby się dla niego wzrostem kosztów produkcji i obniżeniem zysku. Monopolista naturalny, który już jest na danym rynku, ma zatem naturalną przewagę nad ewentualnymi konkurentami, gdyż tych odstrasza konieczność poniesienia wielkich nakładów (kosztów) stałych i niepewność zdobycia udziału w rynku. Przykład monopolu naturalnego - sieć wodociągowa.
Dlaczego ludzie nie lubią monopoli:
Bo oferują dobra w mniejszych ilościach i drożej niż dostarczające takich samych dóbr przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjne;
Bo nie wytwarzają pewnej ilości dóbr, które powstałyby, gdyby rynki były doskonale konkurencyjne. W strukturze monopolu powstaje tzw. czysta strata.
Regulowanie monopolu naturalnego ma na celu skłonienie przedsiębiorstwa posiadającego pozycję monopolisty do dostarczania większej ilości produktu po niższej cenie. W tym celu regulator może np. ustalić dla monopolisty cenę sprzedaży pokrywającą jego koszty przeciętne, dającą mu normalny zysk, (zerowy zysk ekonomiczny).
Ad. 7. Monopolistyczna i doskonale konkurencyjna struktura ranku to struktury skrajne, teoretyczne gdyż w spełniające wyabstrahowane założenia. W rzeczywistym świecie częstsze są struktury pośrednie, wśród których można wyróżnić:
Duopol, (dwóch sprzedawców konkurujących między sobą,
Oligopol, (kilku sprzedawców konkurujących między sobą i uwzględniających
albo ceny albo ilości oferowane przez konkurentów)
Konkurencję monopolistyczną oznaczającą istnienie na rynku pewnej liczby sprzedawców oferujących produkty niezupełnie jednorodne, natomiast będące bliskimi substytutami. Przykład: rynek kawy w Polsce.
Przedsiębiorstwo działające na rynku niedoskonale konkurencyjnym postrzega krzywą ceny jako krzywą popytu rynkowego i wybiera (wstępnie) taki poziom produkcji (i sprzedaży) który obiecuje mu najwyższy zysk Inne podmioty działające na tym rynku zachowują się analogicznie. W rezultacie rynek (możliwa wielkość popytu zostaje podzielona między nich i każdy w rezultacie przekonuje się, że krzywa popytu, z jaką mają do czynienia jest położona bliżej osi rzędnych. Również niżej niż w sytuacji wyjściowej znajduje się krzywa przychodu krańcowego; przedsiębiorstwo ustali zatem nową cenę równą przychodowi krańcowemu i osiągnie równowagę przy niższym niż w położeniu wyjściowym poziomie ceny (i przychodu krańcowego). Przedsiębiorstwo będące monopolistą konkurencyjnym osiągnie równowagę krótkookresową, dająca mu pewien dodatni zysk monopolowy, równy różnicy między kosztami przeciętnymi i ceną, która to różnica jest dodatnia.
Sytuacja nie oznacza równowagi długookresowej. Dodatni zysk monopolowy skłania bowiem inne przedsiębiorstwa o przechwytywanie części rynku (popytu) , co trwa dopóty, dopóki krzywa popytu nie stanie się styczna do krzywej kosztów przeciętnych przedsiębiorstw, a krzywa kosztów krańcowych nie przetnie się z krzywą przychodu krańcowego przedsiębiorstw. Znika wtedy dodatni zysk monopolowy i przedsiębiorstwa osiągają długookresową równowagę, nowi producenci przestają interesować się tym rynkiem jako rynkiem dającym szczególne możliwości zarobkowe.
Nie znaczy to, że równowaga osiągnięta zostaje przy takiej samej produkcji, przy takim poziomie ceny i kosztów przeciętnych jak na rynku doskonale konkurencyjnym. W porównaniu z rynkiem doskonale konkurencyjnym na rynku konkurencji monopolistycznej cena jest wyższa, wielkość podaży mniejsza, i koszty przeciętne wyższe. Produkcja jest mniej efektywna.
Ad 9. Niekiedy na rynku konkurencji monopolistycznej ustala się sytuacja taka, że jedno przedsiębiorstwo zdobywa pozycję dominującą. Dzieje się tak wtedy, gdy przedsiębiorstwo o dominującej pozycji akceptuje cenę, przy której część rynku pozostaje do opanowania przez małych producentów akceptujących tę cenę i przyjmujących ją tak jak przyjmują cenę przedsiębiorstwa na rynku doskonale konkurencyjnym. Przedsiębiorca dominujący działa wówczas zgodnie z regułami konkurencji monopolistycznej i realizuje pewien zysk typu monopolistycznego a pozostałe podmioty zachowują się zgodnie z regułami doskonałej konkurencji zaspokajając część popytu im pozostawioną.
Najważniejsze pojęcia:
Rynek doskonale i niedoskonale konkurencyjny, rynek monopolistyczny, podmiot akceptujący cenę, podmiot stanowiący cenę, bariery wejścia, pozycja monopolistyczna, zysk monopolowy, czysta strata, siła monopolu, monopol naturalny, duopol, oligopol, konkurencja monopolistyczna, przedsiębiorstwo o dominującej pozycji
5