Rozdział XIV - ZIEMIE RUSKIE I PAŃSTWO ROSYJSKIEGO OD IX do XVIII WIEKU

PAŃSTWO KIJOWSKIE DO NAJAZDU MONGOLSKIEGO:

Najpotężniejszymi organizacjami państwowymi utworzonymi przez Słowian Wschodnich były:

księstwo kijowskie

księstwo nowogrodzkie

W końcu IX w. zostały zjednoczone przez OLEGA (I historyczny wł. Rusi; następca legendarnego wodza Waregów Ruryka)

Pierwotnie gł. ośrodkiem jednoczącym był KIJÓW (od IX w. uzyskał rangę centrum politycznego Rusi)

Za panowania Olega znacznie rozszerzyły się granice państwa kijowskiego (np. podporządkował Kijowowi Nowogród Wlk.)

Następca Olega - IGOR (912 - 945)

• wyprawiał się na Bizancjum

• zawierał z Grekami korzystne traktaty handlowe

Syn Igora - ŚWIĘTOSŁAW(957 - 972)

• rozszerzył granice państwa na wsch. podbijając ludy zamieszkujące środkową i zachodnią i część Kaukazu, zwyciężając w 965 Chazarów i gromiąc w 971 Bułgarów z ziem, których został wyparty wkrótce przez wojska bizantyjskie)

Po śmierci Świętosława rozgorzała WOJNA DOMOWA między jego synami. Zwycięsko wyszedł WŁODZIMIERZ (Wielki/Święty; 980-1015)

• wzrost potęgi państwa kijowskiego;

• dalsze rozszerzenie i utrwalenie jego granic np., w 981 zajął Grody Czerwieńskiej; 988 wyprawa na Krym;

• W. starał się zapewnić wewnętrzny ład i dążył konsekwentnie do wytworzenia jedności narodowej połączonych w jedno państwo plemion;

• 988 - chrzest Rusi przyjęty w obrządku grackim.

• Chrzest, podporządkowanie metropolii kijowskiej patriarsze Konstantynopola oraz ślub z siostrą cesarza -Anną → bliższe związki rel. Kult. i polit. Z Bizancjum (→ Sfera cywilizacyjna ces. wschodniorzymskiego)

Szczyt świetności - rządy J. MĄDREGO (1019-54):

• rozkwit państwa

• rozszerzenie granic

• rozległe stosunki polityczne, związki dynastyczne i utrzymywała ożywioną wymianę handlową z wieloma państwami zarówno Wsch. jak i Zach.

• 1054 - testament J. Mądrego

• podział państwa między 5 synów

• zasada pryncypatu (senior sprawuje wł. zwierzchnią)

• doprowadził do stopniowego rozpadu Rusi, szczególnie po roku 1097 (zjazd w Lubeczu) na odrębne, niezależne od siebie księstwa.

• 1132 - upadek zasady zwierzchnictwa na Rusi → zupełne rozbicie RK → Kijów traci znaczenie polityczne i gospodarcze (dodatkową przyczyną były najazdy Pieczyngów i Połowców, które doprowadziły do spustoszenia całego kraju) W miejsce Kijowa pojawią się księstwa dzielnicowe ( np. rostowo - suzdalskie, nowogrodzkie, halicko - wołyńskie, perejasławskie, czernichowskie, smoleńskie)

• największe znaczenie zdobyło w połowie XII w. księstwo rostowsko - suzdalskie ze stolicą we Włodzimierzu nad Klaźmą (na jego obszarze leżała Moskwa) Jego znaczenie wzrasta znaczenie za panowania Andrzeja Bogolusbkiego (1157 - 1174; przedstawiciel dośrodkowych tendencji politycznych i bezkompromisowy rzecznik jednolitej silnej władzy wielkoksiążęcej, zamordowany przez bojarów)

• Po śmierci brata Andrzeja, Wsiewłoda, ks. włodzimiersko - suzdalskie rozpadło się na kilka dzielnic uznających formalnie zwierzchność książąt włodzimierskich.

• Na początku XII w. udało im się stworzyć związek ziem północno-wschodniej Rusi oraz powstrzymać ekspansję szwedzką i niemiecką (Aleksander Newski)

• Proces zjednoczenia przerywa najazd Mongołów

USTRÓJ POLITYCZNY:

→ mon. Wczesnofeudalna

przyczyny upadku:

• wzrost tendencji odśrodkowych

• zmiana dróg handlowych

• upadek autorytetu władzy wielkiego księcia kijowskiego

→ rozbicie dzielnicowe (od 1132) - charakterystycznym zjawiskiem był pogłębiający się policentryzm, co doprowadziło do powstania ok. 70 niezależnych od siebie i prowadzących samodzielną politykę księstw dzielnicowych. Niektóre z nich zaczęły odgrywać większą rolę przyjmując nazwę wielkich księstw. Poważne znaczenie uzyskały 2 republiki miejskie - NOWOGRÓD i PSKÓW.

1. Książę - tytuł WIELKI książę;

• szereg uprawnień gł. wojskowych oraz związanych z utrzymaniem pokoju wewnętrznego

• władza sądowa (sprawował sam v za pośrednictwem swoich urzędników)

• kompetencje ustawodawcze (ulegały rozszerzeniu, pozwalały mu zmieniać dotychczasowe zasady prawa zwyczajowego i łagodzić konflikty społeczne)

• reprezentował państwo na zewnątrz i kierował polityką zagraniczną

• mianował urzędników, którym powierzał wykonywanie różnych funkcji państwowych

• następstwo tronu:

• początkowo - władza dziedziczna i przysługiwała najstarszemu z rodu (krąg pretendentów obejmował krewnych z linii bocznych → walki o tron) System patrymonialny prowadził do wydzielenia dzielnic wszystkim męskim potomkom rodziny panującej

• w miarę umacniania pozycji poszczególnych książąt w swoich dzielnicach zasada senioratu ustępuje zasadzie „ojcowizny” (prawo do tronu tylko mają potomkowie w linii prostej) W XIII ta zasada zwyciężyła, a to doprowadziło do powstania wielu równorzędnych księstw ruskich, nie uznających zwierzchnictwa wielkiego księcia (policentryzm)

• regencja w okresie małoletniości np. rządy Olgi po śmierci Igora sprawowane w imieniu ich syna Świętosława

2. organy centralne

RADA KSIĄŻĘCA:

• początkowo pełniła funkcję rady przybocznej, powoływani przez księcia wybitniejsi członkowie drużyny i przedstawiciele starszyzny, tzw. „mężów książęcych)

• później, gdy powstała jednolita klasa bojarów panujący zapraszał do niej niektórych z nich oraz zaufanych urzędników i przedstawicieli duchowieństwa.

• Miała charakter doradczy

• skład i zakres uprawnień zależał od woli władcy i aktualnego układu stosunków w państwie

WIEC :

• po powstaniu państwa kijowskiego traci na znaczeniu

• ożywienie wraz z rozwojem miast, zwłaszcza będących stolicami księstw

• szczególne znaczenie w Nowogrodzie WLK, i Pskowie

• zwoływane dla rozstrzygnięcia najważniejszych spraw państwowych np. decydowały o wojnie i pokoju, usunięcie księcia

ZJAZDY FEUDALNE:

• szczególną rolę odgrywały w okresie rozdrobnienia

• książęta + znaczniejsi bojarzy

• kompetencje nie były ściśle określone, najczęściej zwoływane dla rozstrzygnięcia spraw o wyjątkowym znaczeniu np. powołanie nowego władcy, wystąpienie przeciw księciu, który nie dotrzymał umowy zawarcia przymierza

DWÓR KSIĄŻĘCY:

• główny ośrodek zarządu państwa

• urzędnicy mianowani przez księcia

• DWORECKI - zarząd dworem (najważniejszy z urzędników)

• WOJEWODA - dowodził wojskami

• STRAŻNIK PIECZĘCI - naczelnik książęcej kancelarii

• + miecznicy, cześnicy, stolnicy, koniuszowie.

3. administracja lokalna

• początki państwa - a. l. Sprawowali w imieniu księcia tysiecznicy, setnicy, dziesiętnicy + występował samorząd gminny (POGOsty)

• XI i XII w. - w grodach - POSADNICY, w okręgach - WOŁOSTIELE. Łączyli funkcje adm, sądowe, skarbowe i wojskowe. Pomocnikami byli: ciwunowie, wirnicy, mostnicy.

4. Skarbowość. Źródła dochodów książęcych:

• dochody z jego dóbr

• zdobycze wojenne

• danina (poradlne, podymne, świadczenia osobiste)

• opłaty i grzywny sądowe

5. sądownictwo

• książę. Najwyższa władza sądowa. Sądził osobiście lub zastępował go CIWUN. W ważniejszych sprawach udział brali bojarzy. Początkowo podlegali tylko drużynnicy i czeladź. W wieku XI i XII także ludność Kijowa oraz bojarzy, którzy niepodlegli kompetencji sądów lokalnych

• posadnicy - f. Sądowe w większych grodach

• niżsi urzędnicy książęcy - w mniejszych grodach.

• Wirnicy, metalnicy, miecznicy - także posiadali pewne uprawnienia sądowe.

• Sądownictwo kościelne. Podlegało duchowieństwo i os. świeckie tzw. ludzie cerkwi.

6. Wojskowość:

• drużyna książęca - długo stanowiła podstawę potęgi militarnej

• pospolite ruszenie

• oddziały najemne (składała się gł. ze skandynawskich Waregów i stepowych koczowników)

STOSUNKI MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM

• wprowadzenie religii chrześcijańskiej za pośrednictwem Bizancjum i uznanie chrześcijaństwa za religię panującą wzmocniło autorytet władzy państwowej, sprzyjało kształtowaniu stosunków feudalnych i przyspieszyło rozwój kulturalny Rusi i przyczyniło się do ściślejszego zespolenia ziem ruskich.

• 1037 - powołano metropolię w Kijowie. Metropolitów mianował patriarcha konstantynopolitański, któremu formalnie podlegali, przez co posiadali pewną niezależność od wielkiego księcia i książąt dzielnicowych.

• 1229 - przeniesienie metropolii do Włodzimierza nad Klaźmą

• Cała Ruś = 1 metropolia, podzielona na

• EPARCHIE - diecezje- na czele stał biskup (usuwany i wyznaczany przez wielkiego księcia lub książąt dzielnicowych) ! Tylko w Nowogrodzie wyjątkowo arcybiskupa (włodykę) wybierał więc.

OD NAJAZDU TATARSKIEGO DO KOŃCA XV wieku

Rozbicie dzielnicowe → rozdrobnienie sił wojskowych, osłabienie polityczne i ekonomiczne, uciekanie się do pomocy zewnętrznych wrogów w walkach między sobą ułatwiło Mongołom narzucenie swojego jarzma na przeszło 2 stulecia.

1223 - bitwa na rzeką Kałką. Tatarzy odnoszą zwycięstwo na koalicją książąt ruskich udzielających pomocy zbrojnej dotychczasowym wrogom - Połowcom. Tatarzy na razie nie zaatakowali Rusi. Dopiero w 1237 (władzę w chanacie Kipiczackim- zwanym później Złotą Ordą- sprawował Batu-chan) opanowali ziemie księstwa ruskiego a następnie włodzimiersko-suzdalskiego (1238) Kolejne wyprawy w latach 1239 - 1240 doprowadziły do podboju prawie całej Rusi.

Skutki podboju:

• utrata niezależności na skutek uznania zwierzchnictwa Złotej Ordy (ziemie ruskie pozostały pod władzą tatarską do 1480r.)

• zahamowanie rozwoju na skutek spustoszenia, zniszczenia i zniszczenia wielu miast i wsi

• pogłębienie kryzysu gospodarczego, upadku rolnictwa, rzemiosła, handlu na skutek obowiązku płacenia haraczu na rzecz Tatarów

• ekspedycje karne dla utrzymania całkowitego posłuszeństwa, w przypadku buntów oraz zamieszek, które pacyfikowały niekiedy całe dzielnice

• najeźdźcy nie stosowali form bezpośredniej okupacji wojskowej ziem ruskich. Zachowując zwierzchnictwo pozostawiali miejscowym książętom wpływ na sprawy wewnętrzne.

Każdy książę musiał uzyskać od Złotej Ordy JARŁYK (przywilej na sprawowanie władzy. Książę dzielnicowy, który otrzymywał jarłyk na Wielkie Księstwo Włodzimierskie występował na terenie całej Rusi jako przedstawiciel władzy tatarskiej (jarłyk wielkoksiążęcy). Odpowiadał za wywiązanie się wszystkich książąt z należnych Tatarom świadczeń oraz ład wewnętrzny.

Rywalizacja książąt ułatwiła Tatarom utrzymanie niezgody, a także była gwarancją, że żaden z potomków niw utrwali swej pozycji. Chanowie nadawali jarłyk wielkoksiążęcy coraz to innemu z książąt dzielnicowych wg swego uznania. Pierwszym wielkim księciem z nominacji Batuchana został w 1242 Jarosław. Duża rywalizacja o jarłyk wielkoksiążęcy.

Rywalizacja Moskwy i Tweru p hegemonię

Księstwa te miały dogodne położenie geograficzne (przechodził szlaki handlowe, mniej ucierpiały wskutek najazdu tatarskiego)

Ekspansja terytorialna ks. moskiewskiego rozpoczęła się w latach 1300-1303 od przyłączenia miasta Kołomny, Perejasławia oraz Możajska. W 1328r. Iwan Kalita uzyskał tron wołodzimierski → początek przewagi Moskwy oraz proces jednoczenia ziem ruskich pod przewodnictwem książąt moskiewskich.

Panowanie IWANA KALITY (1325 - 1340)

dążenie do umocnienia pozycji własnego księstwa (m.in. przez przeniesienie stolicy metropolii z Włodzimierza do Moskwy w 1326)

otrzymał od chana prawo ściągania haraczu dla Ordy i obowiązek odsyłania go na dwór chański w odpowiednich terminach, dzięki temu mógł ingerować w sprawy wewnętrzne poszczególnych księstw, a także ścigał on przeważnie więcej niż przekazywał Ordzie dzięki tym „nadwyżkom” zgromadził znaczne bogactwa, które utrwaliły podstawę materialną potęgi władców Moskwy.

W I połowie XIV w. ks. moskiewscy zmusili do uznania zależności ks. twerskie i riazańskie.

Rola księstwa moskiewskiego w jednoczeniu ziem ruskich:

• I próba wyzwolenia się spod władzy tatarskiej za panowania Dymitra (Kality) Dońskiego:

• 1380 - bitwa na Kulikowym Polu, klęska Tatarów. W odwecie spalili Moskwę i zmusili Dymitra do płacenia daniny.

• Władcy moskiewscy od czasów Kality nosili tytuł „książąt całej Rusi”

• wzrost terytorialny za panowania Wasyla I, który przyłączył ks. niżno-nowogrodzkie

• Wasyl II umocnił władzę wielkoksiążęcą doprowadzając do wyboru metropolity przez synod biskupów ruskich, bez udziału patriarchy (1448) → usamodzielnienie Cerkwi od Konstantynopola, ale całkowita zależność od władców Moskwy.

• Iwan III Srogi - podporządkował Nowogród Wielki, przyłączył ziemię twerską. W ten sposób zakończono proces jednoczenia większości północno-wschodnich ziem ruskich i zaczęło się kształtować rosyjskie jednolite państwo narodowe. Powstanie scentralizowanego państwa moskiewskiego sprzyjało stopniowemu tworzeniu się narodu wielkoruskiego.

W tym samym czasie w Złotej Ordzie następował wewnętrzny rozpad państwa i jego stopniowe rozdrobnienie. Wykorzystując tą sytuację Iwan III przestał płacić daninę oraz odparł zwycięsko dwie wyprawy odwetowe, zorganizowane w celu jej ponownego narzucenia. Oznaczało to ostateczne zrzucenie jarzma tatarskiego, kres trwającej 240 lat niewoli. Pod koniec XV w. dochodzi do narzucenia chanatowi krymskiemu zwierzchnictwa Moskwy. Za panowania Iwana III państwo moskiewskie zaczęło odgrywać poważną rolę w polityce europejskiej i nawiązywać kontakty z różnymi krajami. Fakt ten wykorzystali zarówno papież jak i Habsburgowie do realizacji własnych celów politycznych. I tak np. skojarzono małżeństwo Iwana III z bratanicą ostatniego ces. bizantyjskiego Zofią Paleolog. Poprzez to powinowactwo Iwan uznał się za spadkobiercę i prawnego następcę ces. bizantyjskich i zaczął używać jako herbu cesarskiego dwugłowego orła oraz tytuły cara, popierając zmiany w obyczajach i ceremoniale dworskim inspirowane wzorami bizantyjskimi.

Teoria tzw. 3go Rzymu:

• tak jak po upadku 1-ego Rzymu miejsce jego zajęło Bizancjum, tak po upadku Bizan. miejsce jego zajęła Moskwa, 4ego Rzymu już nie będzie

• twórcami byli przedstawiciele wyższego duchowieństwa

• stanowiła zapowiedź dążenia do budowy imperium char. Uniwersalnym, którego władca jako głowa Cerkwi posiadać będzie władzę zwierzchnią nad wszystkimi wyznawcami prawosławia

Ostatni etap zjednoczenia ziem - ponownie Wasyla III. Opanowanie wszystkich ziem zamieszkałych przez Wielkorusków oznaczało kres dziejów państwa moskiewskiego i początek historii monarchii rosyjskiej.

USTRÓJ POLITYCZNY:

Od XIV w. pojawiają się tendencje integracyjne. Doprowadziło to do wyłonienia się kilku wielkich księstw. Szczególna rolę w procesie jednoczenia odegrało ks. moskiewskie. Wyzwalające się z tatarskiego jarzma Ruś Płn. - Wsch. zaczęła ze znacznym opóźnieniem W porównaniu z innymi państwami europejskimi wychodzić z długiego okresu rozdrobnienia feudalnego przeobrażając się stopniowo w mon. stanową, która w rychło (II połowa XVIII w.) przekształciła się w mon. Absolutną.

Wielki książę:

• jarłyk na Wielkie Księstwo Włodzimierskie

• posiadanie stołecznego grodu

• odpowiedzialny przed chanem za całą Ruś

• uznawany za „starszego brata”

• dowództwo wojskowe

• zawiera specjalne układy z ks. sprawującymi władzę w poszczególnych dzielnicach. W zamian za nietykalność ich władztw przyrzekają posłuszeństwo (stosunek przypominający więź między wasalem a suzerenem)

W ciągu XIV w. Udało się poszczególnym wielkim księciuniom zlikwidować na swych terytoriach księstwa dzielnicowe, a dotychczasowych ich władców zepchnąć do rzędu bojarów. Powstaje hierarchia, na czele - ks. moskiewski „książę wszystkiej Rusi”; Iwan III Srogi - „z Bożej łaski władca całej Rosji”

Książęta dzielnicowi:

• żeby objąć stanowisko musieli uzyskać jarłyk

• zachowali większość swoich uprawnień, ponosząc odpowiedzialność za spokój i posłuszeństwo poddanych w swoich dzielnicach oraz dostarczając posiłki wojskowe na każde żądanie Ordy

• sądownictwo

• zbieranie podatków

• nadawanie przywilejów

• Z czasem stosunki między książętami dzielnicowymi zaczęto regulować je układami, których celem było ustalenie wspólnego kierunku polityki zewnętrznej, przede wszystkim w celu ustalenia wspólnego kierunku polityki zewnętrznej (gł. zawarcie wspólnych sojuszów)

Organy centralne:

Duma bojarska:

• ukształtowała się w ciągu XIV w. Jako stały organ doradczy wielkiego księcia

• książę musiał się liczyć z jej stanowiskiem bo „wolny odjazd” bojarów (prawo wypowiadania księciu swej służby) gwarantował im udział w sprawowaniu władzy zwierzchniej

• skład:

• „bojarzy wprowadzeni” (powołani przez księcia)

• osoby z rodziny książęcej

• metropolita

• wyżsi dostojnicy cerkiewni

• przedstawiciele dworiaństwa - od XVI w.

• diacy (ale tylko niektórzy' stali na czele prikazów) - od XVI w.

Utrzymano dawne urzędy dworskie (m.in. dworecki, podczaszy, koniuszy)

Zarząd dworu podzielony był na pewne działy tzw. PUTI. Na ich czele stali bojarzy (PUTNI BOJARZY).

• Pod ich zarządem znajdowała się pewna kategoria spraw lub osób

• administracja

• sądownictwo

• skarbowość na ziemiach przypisanych do poszczególnych działów

PRIKAZY (początek - panowanie Iwana III, schyłek XV w., rozwój - XVI w. Na początku XVI w. utworzono ok. 10, które stały się podstawą późniejszego rozwoju rosyjskiego systemu centralnej adm.):

• specjalne urzędy resortowe o char. Centralnym

• na czele stali bojarzy, którym podlegali diacy i poddiacy

• niektóre rozwinęły się z dawnego zarządu nadwornego np. prikaz skarbowy, dworski, a inne powstały w związku ze wzrostem potrzeb i nowych zadań rozwijającego się państwa np. prikaz poselski, ds. wojskowych, pocztowy

Administracja lokalna:

1. podział na: „ziemie” & „ujezdy”(niektóre obejmowały stare okręgi grodowe i ziemie lub część ziem byłych księstw dzielnicowych inkorporowanych przez Moskwę

2. organy zarządu: namiestnicy & wołostiele,

• Ich władza nie obejmowała ziem korzystających z immunitetów lub bezpośrednio podległych zarządowi centralnemu

• sądownictwo

• administracja

• skarbowość

• wojskowość

• za swoją służbę otrzymywali od ludności zaopatrzenie w naturze (KORMLENIJE) oraz zatrzymywali sobie część danin i grzywien sądowych

3. w tym okresie zarząd lokalny uzyskuje formalno - prawne podstawy administracji państwowej

• specjalne „listy posłuszne” - posłusznyje gramoty,

• „listy organizacyjne” - ustawnyje gramoty

4. nadal istniał samorząd gminny

5. odrębny zarząd panów gruntownych w dobrach posiadających immunitet

Skarbowość:

• haracz na rzecz Złotej Ordy (zwolnieni tylko duchowni). Początkowo ściągany przez specjalnych tatarskich urzędników (baskakowie). Od połowy XVI w. Książę.

• Podatki i pewne świadczenia naturalne na rzecz księcia

Sądownictwo:

• brak rozgraniczenia władzy administracyjnej i sądowej

• centralne organy sądowe: książę, dumna bojarska, putni bojarzy, prikazy

• sądownictwo lokalne - namiestnicy i wołostiele (I i ostatnia instancja, tylko w ważnych sprawach wyroki wymagały zatwierdzenia przez wielkiego księcia) Od XV w. - mośliwość odwoływania się do wyższej instancji

• obszary immunitetowe - sądownictwo nad chłopami sprawowali panowie. Spod ich jurysdykcji wyłączono ważniejsze sprawy karne (podlegały sądowi książęcemu)

Stosunek państwa do Kościoła:

• Mongołowie byli tolerancyjni wobec Cerkwi prawosławnej (niczym nieograniczona swoboda kultu, zwolnienie posiadłości cerkiewnych od danin na rzecz chana)

• wyższe godności Kościelne nadawane był w formie specjalnych przywilejów tzw. jarłyków

• 1326 - przeniesienie siedziby metropolity z Włodzimierza nad Klaźmą do Moskwy

• 1448 - wybór metropolity bez udziału patriarchy (usamodzielnienie się Cerkwi od Konstantynopola = całkowita zależność od władców Moskwy)

MONARCHIA STANOWA I WCZESNY ABSOLUTYZM (XVI - XVII)

REFORMY IWANA IV GROŹNEGO:

• 1547 - przyjmuje tytuł cara i rozpoczął gruntowne reformy, celem których było osłabienie bojarów i wzmocnienie władzy monarszej, poprzez scentralizowanie aparatu państwowego.

• Kontynuowanie ekspansji teryt. (np. w 1555 chan syberyjski uznał się wasalem Moskwy i zobowiązał do płacenia daniny)

• konflikt cara z członkami Wybranej Rady (Car uważał, że największe znaczenie ma zdobycie dostępu do Bałtyku, a oni, że ekspansja na wsch. i płd.)

• Niepowodzenia w wojnie inflandzkiej oraz postawa bojarów doprowadziły do ustanowienia tzw. OPRYCZNINY (1565 - 1672)

rozległe środkowe i północne obszary państwa o dużym znaczeniu gospodarczym, które Iwan IV Groźny wydzielił, przekazując zabrane bojarom dobra wiernym sobie oprycznikom rekrutującym się w większości spośród dworiaństwa. Zorganizowano ich w specjalne oddziały zbrojne, wykorzystywane do walki z faktyczną i domniemaną opozycją bojarską. Przymusowo wysiedlanym z ich rodowych posiadłości car nadawał ziemię, najczęściej jako dożywotnie pomiestije w pozostałej części państwa (ziemszczyźnie), którą obłożył ogromnym podatkiem. Oprycznicy dopuszczali się licznych samowoli i okrucieństw np. zamęczenie na śmierć wielu tysięcy mieszkańców Nowogrodu (1570)

• znaczne pogorszenie położenia chłopów (szlachta uzyskała prawo ustalania powinności chłopskich wg własnego uznania, potwierdzono zakaz wychodu chłopów z ziemi w innych terminach niż tzw. juriew dień (14 dni w roku) a w 1581 zakazano całkowicie prawa wychodu

• wzmocnienie władzy monarszej

• zwiększenie roli stanów w rządzeniu państwem

• reorganizacja administracji lokalnej

USTRÓJ POLITYCZNY:

Car:

• Okres panowania Iwana Groźnego tzw. samodzierżawie (samowładztwo) - prawo życia i śmierci nad poddanymi. Jakkolwiek uprawnienia monarsze ostatnich Rurykowiczów były formalnie nieograniczone to jednak w sprawowaniu władzy zwierzchniej współdziałały z nimi stany

Organy centralne:

Duma Bojarska (w poprzednim okresie organ doradczy wielkich książąt)

• traci arystokratyczny charakter (car usunął z niej przedstawicieli starych rodów bojarskich i wprowadził wybranych przez siebie bojarów, dworian, urzędników zarządu centralnego, tzw. diaków i urzędników dworskich zwanych OKOLNICZYMI

• współdziałała z carem w załatwianiu najważniejszych spraw państwowych

• posiadała pewne uprawnienia ustawodawcze i sądowe

• za panowania Iwana G liczyła ok. 3O osób, w tym czasie wyodrębniła się

BLIŻNIAJA DUMA (Tajna Rada)

→ Ci członkowie, którym car ze względu na wagę omawianych spraw najbardziej ufał.

• W II połowie XVII w. Wyodrębniła się z Dumy jako odrębny organ sądowniczy - RASPRAWNAJA RADA

• orzekała w sprawach najcięższych przestępstwach przeciwko państwu

• sąd apelacyjny

• na początku panowania Iwana G Duma Bojarska odsunięta została od wpływów na rządy, a część jej funkcji przejęła Wybrana Rada

ludzie zaufani cara; miała wpływ na kierowanie sprawami wewnętrznymi oraz politykę zagraniczną

Sobór Ziemski

• powołany po raz I przez Iwana Groźnego w 1549

• najważniejszym dziełem był ułożony w 1550 Sudiebnik Carski - nowy zbiór praw, w którym już wyraźnie odbiły się tendencje do umocnienia samowładztwa

• instytucja stanowa, o char. Reprezentacyjnym

• skład:

• Duma Bojarska

• Święty Sobór (najważniejsi dostojnicy duchowni)

• przedstawiciele dworiaństwa

• ludność miejska

• strzelcy

Uczestnicy soboru wyznaczani byli przez Cara lub jego urzędników

• zwoływany przez władcę, a w czasie bezkrólewia przez patriarchę albo DB

• kompetencje:

• pocz. Char. Doradczy, uchwały nie były wiążące dla cara

• podatki

• rozstrzyganie spraw wojny i pokoju

• szczególe ważne ustawy

• wybór cara w przypadku braku następcy

• rola soborów wzrosła w okresie osłabienia władzy carskiej, po śmierci IG.

• W latach 1548,1598,1613,1645 - dokonywano na nich wyboru nowych carów

Prikazy:

• różne kryteria powstawania - powstawały bezplanowo, w miarę doraźnych potrzeb i wg rożnych zasad, wg kompetencji resortowych, wg kryterium terytorialnego, wg podziałów stanowych, często z istniejących wyodrębniały się nowe

• cechą charakterystyczną było to, że stanowiły one zarazem organy władzy administracyjnej i sądowej, spełniając ponadto szereg innych funkcji

• obsadzanie stanowisk nie podlegało sztywnym regułom

ZARZĄD LOKALNY. SAMORZĄD GUBNY I ZIEMSKI:

• zniesiono urząd namiestnika (liczne nadużycia)

• zarząd opierał się na nowym organie stanowym - samorządzie gubym

• początkowo gł. zadaniem była walka z rozbójnikami i tzw. „lichymi ludźmi”, z czasem rozszerzono kompetencje

• skład: urzędnicy wybierani przez samą ludność poszczególnych powiatów

• organem była GUBNA IZBA (gubny starosta wybierany spośród szlachty + przysięgli wybierani tylko przez chłopów i mieszczan + 4-6 gubnych diaków)

• samorząd ziemski, kompetencje:

• skarbowe

• sądowe

• gospodarcze

• policyjne

• organem s.z. była ziemska izba (starosta ziemski + ziemski diak + przysięgli, wybierani przez ludność)

SKARBOWOŚĆ:

• podatki bezpośrednie ciążące na ludności miast i wsi

• podatki pośrednie

• monopole

1. prikaz wielkiego dworu - zarządzał dochodami i utrzymaniem dworu carskiego

2. prikaz wielkiego skarbu - zarządzał podatkami bezpośrednimi

3. prikaz wielkiego dochodu - podatki pośrednie

4. czetwerti - prikazy zarządzające podatkami wg podziału terytorialnego

SĄDOWNICTWO:

wyższe:

1. car - osoby, które uzyskały przywilej, że ich sprawy sądzone będą wyłącznie przez władcę

2. Duma Bojarska

3. prikazy - każdy w zakresie swych kompetencji, a niezależnie od tego występowały prikazy, które były głownie lub wyłącznie org. Sądowymi

lokalne:

1. samorząd gubny (pocz. Sprawy o rozbój, rozszerzając swoje uprawnienia ws karnych)

2. samorząd ziemski (gł. cywilne, trochę też karne)

duchowne,

dominialne,

sądu pułkowników strzeleckich (sprawy strzeleckie)

STOSUNEK PAŃSTWA DO CERKWI:

• reforma stosunków wyznaniowych (lata 50-te XVI w.), główne założenia zawarte w specjalnej księdze - STOGŁAW

1. unifikacja obrzędów cerkiewnych

2. ograniczenia w zakresie przekazywania na rzecz duchowieństwa i nabywania przez Cerkiew nieruchomości

3. unieważnienie szeregu nadań na rzecz klasztorów

4. wzmocnienie dyscypliny wśród duchowieństwa

5. obowiązek zakładania szkół przez Cerkiew

6. gospodarkę monasterów poddano kontroli rządu

KRYZYS MONARCHII ROSYJSKIEJ NA POCZĄTKACH XVIII W. I PODSTAWOWE PRZEMINY USTROJOWE PAŃSTWA PIERWSZYCH ROMANOWÓW:

w i e l k a s m u t a. . (u mnie też w tym momencie)

• po bezpotomnej śmierci Fiodora w 1598r.

• okres powszechnego zamętu, opozycji niezadowolonego dworiaństwa, walk o tron oraz ingerencji państw ościennych (polska, Szwecja)

• dymitriady

• próba osadzenia na tronie moskiewskich królewicza Władysława

• ostre konflikty społeczne (np. wielkie powstanie chłopskie pod wodzą Bołotnikowa)

• 1613 - Sobór Ziemski wybrał na tron Michała Romanowa - początek nowej dynastii, koniec „wielkiej smuty”, początek stabilizacji politycznej państwa ros.

ORGANY CENTRALNE:

Sobory ziemskie:

• umocnienie nowej dynastii → stopniowa eliminacja Soborów Ziemskich

• sobory stają się ponownie pewnym rodzajem służby

• po 1665 zaprzestano je zwoływać

Duma Bojarska:

• wzrost absolutyzmu → jej znaczenie maleje, i na początku XVIII w. Zanika

• wzrost znaczenie wykształconych z niej: Bliżniaja Duma & Rasprawnaja Pałata

• Bliżnaja Duma przekształciła się w stały organ doradczy z powołanymi do niej specjalnie bojarami

• rasprawnaja pałata wydzielona w 1681r. Miała char. Osobnej izby sądowej

Tajna Kancelaria:

• przejęła wiele spraw, w których załatwianiu dotychczas współdziałał car z Dumą Bojarską

W I poł. XVII w. pojawiają się pierwsze objawy i centralizmu i biurokratyzmu w organizacji naczelnej władzy administracyjnej

Prikazy:

• ich liczba ciągle wzrastała, tworzone dość chaotycznie

• większą rolę odgrywają przygotowani fachowo urzędnicy (diacy & poddiacy)

• TAJNY PRIKAZ - sprawował nadzór nad poszczególnymi prikazami

• wadliwe funkcjonowanie:

• nadmierna ilość

• brak niejednokrotnie wyraźnego rozdzielenia kompetencji

• opieszałe załatwianie sprawdziła

• korupcja urzędników

ORGANY LOKALNE:

Wojewoda:

• nowy organ zarządu miejscowego stojący na czele poszczególnych ziem, powołany na początku XVII w.

• wybierany najczęściej spośród szlachty, mianowany przez cara, na krótki czas (rok, ewent. 2)

• z biegiem czasu podporządkowali sobie org. Samorządowe (samorządu gubne i ziemskie)

• władza administracyjna, sądowa, policyjna i wojskowa w ujezdach (powiat z grodem)

• zwierzchnictwo nad starostami ziemskimi i naczelnikami miast

• „izba prikazna” - lokalny organ państwowy, służyła pomocą wojewodzie, składała się z diaków i poddiaków. Decydującą rolę odgrywał wojewoda.

• Przedstawiciel administracji centralnej w terenie i w działalności swej podległa dyrektywom i władzy zwierzchniej różnych prikazów. Przy wykonywaniu swoich obowiązków musiał przestrzegać specjalnej INSTRUKCJI, którą otrzymywał wraz z nominacją na urząd. Określała jego uprawnienia oraz wykaz spraw, na które powinien zwrócić szczególną uwagę.

• Niejednolity Stosunek wojewodów do organów samorządu

• w 1661 r. zniesiono instytucję wojewodów, na ten czas ich uprawnienia przejęli starostowie gubni, nad nimi ustanowiono specjalnych kontrolerów,

• w 1679 przywrócono wojewodów, a zniesiono samorząd gubny

• 1684 przywrócono samorząd gubny, który ostatecznie zlikwidowano w 1702

SĄDOWNICTWO:

• car - najwyższy sędzia, ale ograniczono zakres osób jak i spraw, które mogły być przez niego wyłącznie sądzone

• od 17w. Zakazane pod groźbą kary było zwracanie się wprost do cara o rozpatrywanie sprawy z pominięciem właściwego sądu

• w 1681r. Z Dumy Bojarskiej wyodrębniła się Rasprawnaja Duma

STOSUNEK PAŃSTWA DO CERKWI:

• znaczny wzrost władzy patriarchy w czasie bezkrólewia, a następnie za czasów dwóch pierwszych Romanowów. Filaret i Nikon występowali u boku cara jako równouprawnieni współuczestnicy władzy zwierzchniej. Używali oni tytułu „WIELIKIJ GOSUDAR” co prowadziło do swoistej dwuwładzy

• konflikt Nikona (patriarcha moskiewski, zwolennik tezy o wyższości władzy duchownej nad świecką, dążącego do całkowitej niezależności Cerkwi) z carem Aleksym.

Sobór Cerkiewny zebrany z 1667:

• pozbawił Nikona tytułu i nakazał osadzić w klasztorze,

• uznano, że Kościół prawosławny jest niezależny od państwa, a jego przywileje sądowe i majątkowe powinny być nietykalne. Była to odp. Na utworzenie Prikazu Monasterskiego ds ziemskich majątków monasterskich oraz sądzenia ludzi cerkiewnych ws świeckich

Reforma cerkiewna

• skutki:

• doprowadziła do rozłamu (raskoł) w Kościele prawosławnym

• przeciwnikami reformy byli raskolnicy (starowiercy, staroobrzędowcy) krwawo prześladowani przez Cerkiew jak i przez władzę państwową

REFORMY USTROJOWE ZA CZASÓW PIOTRA I DO CATHERINE II :-)

PANOWANIE PIOTRA I (1682-1725):

• 1682 r. władzę przejmują dwaj synowie Aleksego (Aleks 45-76, później był Fiodor III) Iwan Vi Piotr I. Obydwaj małoletni. Do 89 regencja, de facto samowładne rządy starszej siostry - Zofii. Próbowała przy pomocy strzelców zmusić braci do zrzeczenia się tronu. Nie udało się..

• formalnie do roku 1696 tj do śmierci Fiodora, Piotr I sprawował władzę wraz z niedorozwiniętym umysłowo bratem

• „wielkie poselstwo” wypraw Piotr do Europy w celu zapoznania się z osiągnięciami nauki i techniki, zwłaszcza sztuki budowy okrętów, oraz pozyskania uczestników koalicji antytureckiej. Wówczas Piotr doszedł do wniosku, ze największym przeciwnikiem Rosji jest Szwecja, odcinająca ją od wybrzeży Bałtyku

• koalicja antyszewdzka - Rosja, Dania i Saksonia

• Wojna północna (klęska Rosjan pod Narwą w 1700r, zwycięstwo pod Połtawą - 1709)

• pokój w Nystadt - 1721

1. Inflanty, Estonia, Ingria i część Karelii to Rosji, dzięki temu ma przewagę nad Bałtykiem oraz w płn. i środ. Europie.

Od tego momentu Piotr I zaczął się tytułować cesarzem a Rosję oficjalnie zaczęto nazywać Ces. Rosyjskim.

• Szeroka ekspansja terytorialna i rozbudowa jej politycznej potęgi

• dążenie cara do przebudowy ustroju gospodarczego i społecznego

• zmiany w administracji państwowej, wojsku, gospodarce, oświacie, kulturze, obyczajach i Kościele prawosławnym

USTRÓJ POLITYCZNY

Car:

• od 1721 tytuł cesarza (imperator, samowładca Wszechrosji)

• korono była dziedziczona, ale Piotr I obawiając się o swoje reformy, którym przeciwny był jego syn Aleks, ustanowił w 1722, że każdy car może wyznaczyć następcę wg własnego upodobania. Sam Pierr nie uczył Pierre nie uczynił tego → przewroty dworskie

• 1797 - Paweł I wydał akt o sukcesji tronu, w którym określił ustawowy porządek dziedziczenia tronu wg zasady primogenitury (pierwszeństwo mężczyzn, w razie ich braku kobiety)

Organy centralne:

Zanika pierwiastek stanowy, a na jego miejsce wstępują instytucje demokratyczne

• w miejsce Dumy Bojarskiej pojawiła się RADA MINISTRÓW (tzw. Gabinet) - kancelaria przyboczna cara o ograniczonych kompetencjach

• w 1711 Piotr powołał Senat Rządzący - zastępował monarchę podczas jego nieobecności. Szerokie uprawnienia gdy władca był na miejscu:

• zarząd finansami i troska o zwiększenie dochodów skarbu

• nadzór nad działalnością administracji i sądownictwa

• kontrola nad wykonaniem ustaw, opracowywanie projektów ustaw, a w razie naglącej potrzeby był upoważniony do wydawaniu ustaw

• sądownictwo w najważniejszej instancji (od jego wyroków apelacja do cara zakazana była pod karą śmierci. De facto, zdarzało się, że car rozstrzygał sprawy o szczególnej doniosłości)

Z czasem kompetencje ograniczono do kontroli nad administracją i do sądownictwa

• 9 os. mianowanych przez cara + prezesi nowo mianowanych kolegiów(od 1718)

• kancelaria Senatu, na czele z „obersekretarzem”

• fiskałowie - zapożyczone ze Szwecji; ustanowienie w 1714r. dla wykonywania nadzoru nad wykonywaniem ustaw przez podległe mu urzędy; potajemnie śledzili urzędników i donosili Senatowi o naruszeni przez nich ustaw.

• 1722 - powiedziano adieu znienawidzonym fiskałom a na ich miejsce utworzono PROKURATURĘ → org. Kontrolny nad całą administracją, strażnik interesów państwa, podlegała carowi

• na czele stał GENERAŁ GUBERNATOR mianowany przez cara, jemu podległy, kompetencje:

1. prawo i obowiązek sprzeciwiania się sprzecznym z prawem decyzjom Senatu

2. sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem zarządzeń Senatu

3. pełnił funkcję naczelnika kancelarii Senatu

4. zwoływał posiedzenia Senatu i przewodniczył im

5. kontrolował działalność administracji i sądownictwa w całym kraju za pośrednictwem podległych mu bezpośrednio prokuratorów

Przyjęło się, że generalny prokurator pośredniczył między Senatem a carem, co stanowiło realizację zasady, że monarcha formalnie przewodniczy Senatowi.

• W miejsce prikazów pojawiły się KOLEGIA (podobne instytucje w krajach skandynawskich i niemieckich)

• organy wyodrębnione wg kompetencji rzeczowych,

• kolegialne

• prototyp współczesnych ministerstw

• pocz. 10, później 16 m.in. ds.

1. zagranicznych,

2. wojskowych 1 - 3. tzw. kolegia„wyższe” posiadały bezpośredni kontakt z monarchą

3. marynarki

4. sądowych

5. dochodów państwowych

6. wydatków państwowych 4 - 9. podporządkowane Senatowi (nadzór, odwołania)

7. kontroli

8. handlu

9. przemysłu górnictwa

• na czele stał prezes, + wiceprezesi (przez cara), radcy, asesorzy (przez Senat)

• każde kolegium miało własną Kancelarię

• większość głosów, przy równym podziale rozstrzygał głos prezesa

ADMINISTRACJA LOKALNA:

• 1708 - podział państwa na GUBERNIE (8 → 20) - GUBERNATOR:

• podlegali bezpośrednio Senatowi

• f. administracyjne, skarbowe, wojskowe, sądowe

• 1719 - podział guberni na PROWINCJE - WOJEWODOWIE (podporządkowani gubernatorom).

• Kompetencje określała instrukcja

• czuwali nad spokojem

• walka z grabieżą, rozbojem, włóczęgostwem, innymi przestępstwami

• mieli na uwadze szpitale, domy sierot, szkoły, manufaktury

• prowincje dzieliły się DYSTRYKTY - KOMISARZE ZIEMSCY; pojawiają się też nowe urzędy: kamerier i rentmerister - zarządzali finansami; prowianttmesiter - nadzór nad gromadzeniem zapasów zboża; waldmeister- nadzorował lasy :DD

• obok cywilnej adm. lokalnej pojawiła się swego rodzaju terenowa administracja wojskowa - dystrykty pułkowe - miały zapobiegać rozruchom wybuchającym szczególnie w związku z pobieraniem podatku pogłównego

SĄDOWNCTWO nadal w rękach org. Adm.

MAGISTRATY w miastach, a czele BURMISTRZOWIE, podlegały GŁÓWNEMU MAGISTRATOWI W PETERSBURGU f. gospodarcze, polityczne, skarbowe i sądowe

Piotr I wprowadził:

• nową organizację tzw. czynu obejmującego hierarchię stopni w służbie cywilnej i wojskowej. W 1722 - TABELA O RANGACH:

• stwarzała możliwość nabycia szlachectwa osobistego lub dziedzicznego przez osoby pochodzenia nieszlacheckiego osiągające pewną rangę w służbie cywilnej lub wojskowej

• przymus służby państwowej wobec szlachty (służba szlachcica podejmowana od najniższego stopnia rozpoczynała się od 15 roku życia i była w zasadzie dożywotnia

STOSUNEK DO CERKWI:

1700 - zniesienie godności patriarchy moskiewskiego i powierzenie przejściowo zarządu metropolicie riazańskiemu St. Jaworskiemu, wkrótce sam car stanął na czele Kościoła

1721 - utworzenie odrębnego „kolegium duchownego” - Najświętszy Rządzący Synod (12 wyższych dostojników Kościelnych mianowanych przez cara)

prikaz monasterskich sprawował kontrolę nad posiadłościami Cerkwi, pobierał też część dochodów z dóbr kościelnych

próby zmniejszenia liczby duchowieństwa zakonnego - zabroniono swobodnego opuszczania klasztorów oraz budowania nowych świątyń bez pozwolenia Synodu

tolerancyjna polityka wobec protestantów i katolików - swobodne uprawianie kultu religijnego

ROSJA ZA NASTĘPCÓW PIOTRA I:

Po śmierci Piotra I - rewolucje dworskie; koronę uzyskiwały osoby pozostające z nim w jakiś sposób spokrewnione.

Kolejno: Katarzyna I → Piotr II → Anna → Iwan VI → Elżbieta I → Piotr III → Katarzyna II

Okres zastoju w ekspansji terytorialnej, w procesie kontynuowania ref. wewnętrznych zapoczątkowanych przez Piotra I, a niektóre zostały odrzucone.

Zmiany ustrojowe po śmierci Piotra I:

1. powstanie Najwyższej Tajnej Rady - organ doradczy, który de facto stał się org. Rządzącym, obejmując swoimi kompetencjami najważniejsze sprawy państwowe z nadzorem nad działalnością Senatu i kolegiów włącznie

2. w zamian za poparcie przez NTR kandydatur Anny, podpisano KONDYCJE - specjalne warunki przedłożone przez radę, poważnie ograniczały władzę cesarską, ale już po objęciu rządów odrzuciła podpisane „kondycje” i rozwiązała NTR (1730) powołując tzw. Gabinet Ministrów - najwyższy organ zarządu państwa z szerokimi przywilejami. Za Elżbiety I zlikwidowano Gabinet i przywrócono dawne uprawnienia Senatowi Rządzącemu

3. zmniejszono ilość kolegiów, ale po upadku NTR zniesione kolegia zostały przywrócone, ale traciły na znaczeniu

4. 1727 - uproszczenie organizacji administracji lokalnej; zlikwidowano Główny Magistrat w Petersburgu podporządkowując magistraty poszczególnych miast gubernatorom lub wojewodom

5. zwolnienie szlachty od przymusu służby na rzecz państwa. W 1736 cesarzowa Anna skróciła czas trwania służby do 25 lat, a Piotr III w 1762 zniósł w ogóle obowiązek służby państwowej

REFORMY KATARZYNY (żona Piotra III) - 1762 - 96:

→ Wielki rozwój terytorialny i przywrócenie zachwianej stabilności państwa rosyjskiego (zwycięstwo w wojnie z Turcją - dostęp do M. Czarnego, udział w rozbiorach - Białoruś, Ukraina prawobrzeżna, Litwa, pozwolił definitywnie przyłączyć Kurlandię). Aby wyprowadzić państwo z trudnej sytuacji musiała kontynuować kierunek przemian w polityce, który wyznaczył Piotr I, opierając się na klasie feudalnej dzięki, której zdobyła władzę.

1. Zmiany w zakresie administracji państwowej.

• Dążąc do umocnienia osobistych rządów sama bardzo gorliwie zajmowała się sprawami państwa np. brała udział w posiedzeniach kolegiów ministerialnych, wydawała dec. w ważniejszych sprawach państwowych, pisała projekty ustaw i rozporządzeń. W 1767 zwołała komisję kodyfikacyjną → miała zreformować prawo. Cesarzowa wydała specjalną Instrukcję opartą na pracach Monteskiusza i Baccarii. Bezowocnie obradowała do 1768r.

• 1763 - reorganizacja Senatu Rządzącego

• podzielono go na 6 departamentów z ober-prokuratorem przy każdym departamencie

• wzrosło jego znaczenie jako sądu najwyższego

• zwiększono kompetencje generał-prokuratora, m.in. w zakresie nadzoru nad Senatem

• zmiany w systemie kolegiów - z wyjątkiem ”wyższych” traciły na znaczeniu

2. Reforma administracji lokalnej.

• 1775 - ostateczny kształt

• zwiększono ilość guberni - 50 + podzielono na powiaty (ujezdy). Na czele guberni stał generał-gubernator i gubernator jako zastępca. Obydwaj podlegali bezpośrednio carowi i Senatowi.

• Tzw. generał-gubernie - kilka guberni tworzących jeden okręg, na czele stał generał-gubernator, był namiestnikiem cara w terenie o szerokim zakresie uprawnień, zwłaszcza w okręgach pogranicznych, podlegali im jakby w charakterze ich zastępców gubernatorzy poszczególnych guberni wchodzących w skład takich okręgów,

• isprawnicy - stali na czele powiatów, wraz z dwoma asesorami tworzyli organ adm - policyjny, tzw. NIŻSZY SĄD ZIEMSKI, wybierani byli przez szlachtę, zaś wybór zatwierdzał gubernatorom

W każdej jednostce funkcjonowały organy jednoosobowe, organom kolegialnym nadano charakter pomocniczy

3. samorząd szlachecki - 1785

• w guberniach i powiatach

• organami były zgromadzenia szlachty na szczeblu guberni i powiatu

• w skład zgromadzeń wchodziła szlachta tam zamieszkująca, posiadająca dobra ziemskie lub stopień oficerski

4. samorząd miejski - 1775

• ściśle podporządkowany władzom gubernialnym

• organy: zgromadzenie obywateli, rada miejska(powszechna duma, wybierana przez 6 kategorii uprawnionych „obywateli miejskich” oraz ścisły zarząd miejski (sześciogłasna duma) wybierany przez radę. Na czele rady i zarządu stał prezydent miasta. Funkcje policyjne w miastach sprawowali horodniczowie, w miastach stołecznych oberpolcmajstrzy, w miastach garnizonowych komendanci

5. Organizacja trój instancyjnego ustroju sądów

• każdy stan otrzymał osobne sądy złożone z sędziów przez niego wybieranych

• szlachta:

1. powiatowy sąd ziemski

2. wyższy sąd ziemski w mieście gubernialnym

• mieszczaństwo:

1. magistraty miejskie

2. magistraty gubernialne

• 3cia instancja - wspólna dla wszystkich stanów na szczeblu guberni - 2 izby sądowe: cywilna & karna.

• Senat - najwyższy sąd apelacyjny i rewizyjny

6. sekularyzacja dóbr kościelnych - 1764

Rozdział XX - ROSJA W XIX i XX wieku

• Rosją rządzili carowie w stylu „samodzierżawia”

• Wśród ludu rosyjskiego błąkała się naiwna wiara w dobrego władcę, który wiedział wszystko, był obdarzony dobrocią, czuły na ludzkie nieszczęścia.

• Ustrój Rosji kształtował się w sposób odmienny niż w państwach Europy Zachodniej.

• Cechą char. Rosji była CYKLICZNOŚĆ ROZWOJU (reformy → terror- doskonała metoda, żeby utrzymać posłuszeństwo społeczeństwa)

• w okresie caratu zwłaszcza od XIX w. Miała własne osiągnięcia we wszystkich dziedzinach życia i osiągnięcia te były nieporównywalne z okresem po 1917 r.

• w stosunkach międzynarodowych zachowała dawną pozycję,

• w polityce zagranicznej kolejni carowie do 1917 kontynuowali politykę imperialną

• linią demarkacyjną dla periodyzacji dziejów ustroju są lata panowania poszczególnych władców

1. PANOWANIE ALESKANDA I (1801 - 1825)

• nawiązanie szerokich kontaktów z za granicą

• amnestia zbiegłych z Rosji z powodu nadmiernych represji ze strony władz

• złagodzenie cenzury

• odnowienie działalności samorządu szlacheckiego

• zlikwidowanie TAJNEJ EKSPEDYCJI - dokonywała aresztowań i zajmowała się zsyłaniem więźniów na Syberię

• zniesienie zwyczaju stawiania szubienic w miastach

• rozwój nauki

Reforma ustroju:

• 1801 - powołanie RADY NIEUSTAJĄCEJ

- org. Doradczy

- 12 członków z arystokracji

- jej stale urzędującym organem była kancelaria

• 1801 - 1803 działanie TAJNEGO KOMITETU

4 osoby pod przewodnictwem cara (A. Czartoryski, W. Koczubej, M. Nowosilcow, P. Stroganow); Efekty działania:

1. wprowadzono zakaz stosowania tortur podczas śledztwa

2. zezwolono kupcom i mieszczanom o raz chłopom państwowym nabywania na własność gruntów

3. reformy w aparacie państwowym - likwidacja kolegiów

1802 - manifest o utworzeniu 8 MINISTERSTW

1. dzielił się na departamenty

2. min. mianowani przez cara, z urzędu zasiadali w Senacie

3. nie tworzyli gabinetu

4. decyzje podejmowane jednoosobowo, a z działalności składano carowi raporty, a pod koniec roku sprawozdania

5. nadzór nad min. sprawowała PROKURATURA

• 1812 - powołanie KOMITETU MINISTRÓW

1. org. Doradczy cara

2. car przewodniczył

3. min. + przewodniczący departamentów Rady Państwa

4. nie pełnił funkcji rządu

• 1802 - dekret „O PRAWACH I OBOWIĄZKACH SENATU” → podniesienie rangi Senatu

1. najwyższa instancja w państwie

2. zakres jego obowiązków mógł ograniczyć jedynie jego przewodniczący (car)

3. stał na straży prawa i praworządności

4. nadzór nad wpływami z podatków i wydatkami państwowymi

5. w praktyce nie uzyskał większego wpływu na sprawy państwowe

6. gł. kompetencją - pełnienie funkcji sądu kasacyjnego. Od orzeczeń Senatu przysługiwała skarga, do cara, z tym, ze bezzasadna surowo karana.

7. Nadzór nad ministrami i ogłaszał ustawy

8. dzielił się na departamenty ( 9 - 1 administracyjny, 8 sądowych) przy każdym działał oberprokurator

• miała char. Organu kontrolującego z ramienia cara cała administrację i sądownictwo

• projekt reformy ustroju państwowego wg M. SPERAŃSKIEGO „WSTĘP DO ZBIORU USTAW PAŃSTWOWYCH”

1. instytucjonalny 3-podział władzy, bo bez naruszenia absolutnej władzy cara

2. powołanie organu przedstawicielskiego - Dumy Państwowej (mieli wejść tylko przedstawiciele pewnych grup ludności)

Zrodził silną opozycję, zwłaszcza z arystokracji ros., która posądziła M.S. o orientację profrancuską. Został oskarżony o zdradę i skazany na przymusowy pobyt na Syberii.

Tylko część projektu została zrealizowana

→ 1810 - powołano RADĘ PAŃSTWA = zniesienie Rady Nieustającej

• 90 członków pod przewodnictwem cara

• z urzędu wchodzili ministrowie, innych mianował car

• przygotowywała i opiniowała projekty ustaw

• dzieliła się na 5 departamentów

• kancelaria, którą do 1812 kierował M, Sperański jako SEKRETARZ PAŃSTWA

CAR:

• najwyższy sędzia

• dowódca wojskowy

• reprezentował państwo na zewnątrz

• od Pawła I (1797) ustalono zasady dziedziczenia tronu - zasadę Primogenitury z pierwszeństwem w linii męskiej

• obok cara działała kancelaria carska podzielona na wydziały ( I wydział = osobista kancelaria cara)

Reforma szkolnictwa:

• podziała kraju na 6 okręgów szkolnych - kuratorzy na czele

• w guberniach tworzono gimnazja

• w powiatach - szkoły powiatowe

• we wsiach - szkoły parafialne

• 1803 - uniwersytet w Wilnie, 1804-05 - uniwersytet w Kazaniu i Charkowie, 18919 - w Petersburgu

1804 - poprawa statusu chłopów - zostali przytwierdzeni do ziemi

Administracja lokalna:

• gubernie dzielił się na powiaty

• zespoły guberni tworzyły generał-gubernatorstwa (na czele generalnie gubernatorzy)

• gubernatorzy - przedstawiciele władzy w terenie i wykonawcy decyzji MSW

• sąd ziemski - org. Adm. w powiecie, przewodniczył mu isprawnik o kompetencjach gł. policyjnych

Osiedla wojskowe

• pomysłodawcą był min. wojny Aleksander ARAKCZEJEW

→ w zachodnich guberniach wydzielono część terenów państwowych, w których chłopów umieszczano w specjalnie dla nich przeznaczonych osiedlach, gdzie dożywotnio i dziedzicznie wykonywali zajęcia rolnicze, łącznie z wojskowymi. Poddani byli surowej dyscyplinie wojskowej.

2. PANOWANIE MIKOŁAJA I (1825 - 55) - odgrodził Rosję od cywilizacji zachodnioeuropejskiej, zachód uważał za siedlisko wszelkiego zła. Szansę dla Rosji widział w jej zacofaniu.

• Dominował system policyjno - szpiegowski. Życie społeczne reglamentowały liczne akty prawne.

• Car osobiście inicjował działalność prawotwórczą, często ws drobiazgowych i bez większego znaczenia dla państwa

• najważniejszy organ systemu policyjnego - III WYDZIAŁ KANCELARII CARSKIEJ

• tropił i ścigał przestępców politycznych

• wywiad wewnętrzny

• nadzór nad prawomyślnością poddanych

• organem wykonawczym była KORPUS ŻANDARMERII, mundurowej policji politycznej

• 1826 - dekret o cenzurze - zakaz drukowania utworów, które mogłyby podważyć autorytet uświęconej osoby cara i Cerkwi; przestrzeganiem „żelaznych przepisów” zajmował się Główny Urząd Cenzury i jemu podległe komitety

• uprzywilejowana pozycja Cerkwi

• wzrosła liczba wystąpień, powstawał prądy ideowe

• po wojnie krymskiej - konieczność dokonania kolejnych zmian w Rosji

3. PANOWANIE ALEKSANDRA II (1855 - 81)

REFORMA AGRARNA

• 19.02.1861 - manifest cesarski wprowadził ustawę „O włościanach uwolnionych od zależności poddańczej” - przyznawała chłopom prawa osobiste i majątkowe

• wprowadzenie ref. zajęły się utworzone w każdej guberni urzędu ds włościańskich

• początkowo objęła tylko chłopów prywatnych, od 1866 także państwowych

REFORMA USTROJU

• obok Komitetu Ministrów i Rady Państwa wprowadzono RADĘ MINISTRÓW (konkurowała z RP w dziedzinie ustawodawstwa)

REFORMA SKRBOWOŚCI

• unowocześnienie

• co roku publikowano budżet ogólnopaństwowy

REFORMA SAMORZĄDU TERYTORILNAEGO

• 1864 - ustawa o instytucjach ziemskich gubernialnych i powiatowych

• ZIEMSTWA - oddzielono od adm. rządowej, wprowadzone na szczeblu guberni i powiatu dla kierowania i zarządzania sprawami lokalnymi

• zarządzanie podatkami lokalnymi

• utrzymanie dróg i komunikacji

• zaopatrzenia w żywność

• zarząd zakładami dobroczynnymi i opieki społecznej

• opieka nad rozwojem przemysłu i handlu

• opieka nad oświatą, zdrowiem i więźniami

Na szczeblu guberni miał większe kompetencje w dziedzinie finansów.

• Organy ziemstw:

1. zgromadzenia ziemskie gubernialne i powiatowe

• 10 - 100 radnych, 3 lata, funkcja honorowa

• obradowały na sesjach zwoływanych 2 razy do roku pod przewodnictwem marszałków szlachty

• wybory pośrednie, kurialne, cenzus majątkowy

• szlachta miała przewagę

2. urzędu ziemskie gubernialne i powiatowe

• organy stałe

• przewodniczący + 2 członków wybieranych spośród radnych na 3 lata

• Samorządu nie wprowadzono na terenach gdzie przeważała ludność nierosyjska i stan posiadania obszarników nie był wielki - na wschód od Uralu, na zachód od Dniepru, na ziemiach Królestwa Polskiego, na Kaukazie

• ingerencja administracji państwowej w działalność ziemstw -

• decyzje sprzeczne z prawem mógł zawieszać naczelnik guberni lub min. spraw wewnętrznych

• wybranych członków zarządu zatwierdzały organy adm. rządowej

REFORMA MIEJSKA - SAMORZĄD MIEJSKI - 1870 r.

• zniesiono stanowy charakter

• podatników podzielono na 3 kurie wg wysokości płaconych podatków

• organami samorządu były:

1. Duma miejska - kilkudziesięciu radnych, na 4 lata

2. zarząd miejski - wybierany przez dumę spośród radnych, stale urzędujący

3. prezydent - wybierany przez dumę spośród radnych, przewodniczył dumie

• samorząd miejski zajmował się sprawami gospodarczymi miasta

SAMORZĄD WIEJSKI:

• najniższą jednostką była GROMADA:

1. zgromadzenia gromadzkie - organ uchwalający;

• rozdział podatków

• sprawy gruntowne

2. starosta - organ wykonawczy, przewodniczył zgromadzeniu

• f. policyjne

• prawo karania za drobne wykroczenia

• gmina zbiorowa - kilka gromad

1. zgromadzenia gminne - mieszkańcy gminy (1 delegat na 10 właścicieli domostw), org. uchwalający

2. wójt - organ wykonawczy, funkcje policyjne, nakładanie niewielkich kar, przewodniczył zarządowi gminnemu

3. zarząd gminny - starostowie gromad składających się na gminę + asesorowie

4. sąd gminny - wójt + ławnicy

• 1861 - gminy i gromady otoczono nadzorem ze strony państwa, sprawowali go tzw. POKOJOWI POŚREDNICY, a od 1874 - URZEDY ds. chłopskich

REFORMA WOJSKOWA - 1874, twórcą był Dymitr Milutin

• termin służby w wojsku lądowym skrócono do 6 lat, a w marynarce do 7

• pobór coroczny, mężczyźni, którzy ukończyli 20 lat

• zwolnienie z poddaństwa możliwe po odbyciu służby wojskowej

• po ukończeniu 43 kierowano do rezerwy

• mężczyźni posiadający wyższe wykształcenie odbywali służbę tylko przez 6 miesięcy

REFORMA SĄDOWNICTWA - 1864 - Ustawa o ustroju sądów

• wprowadzono sądy powszechne (wyjątek: sądy dla duchowieństwa i sądy gminne na wsi)

• oddzielenie sądownictwa od administracji

najniższa instancja - SĄDY POKOJU

• drobne sprawy cywilne i karne

• wybierani na 3 lata wg cenzusu wykształcenia i majątkowego

• część pełniła obowiązki bezpłatnie

• instancja odwoławcza - zjazdy sędziów pokoju

SĄDY OKRĘGOWE

• podzielone na wydziały cywilne i karne

• w sprawach karnych o zbrodnie i występki zagrożone karą dodatkową w postaci utraty lub ograniczenia praw stanu brali udział przysięgli

• od wyroków wydanych z udziałem przysięgłych nie przysługiwała apelacja, senat w takiej sytuacji mógł dokonać kasacji wyroku i zarządzić ponowne przeprowadzenie rozprawy w sądzie I instancji

IZBY SĄDOWE

instancja apelacyjna

podzielone na wydziały cywilne i karne

ws o przestępstwa przeciwko państwu lub o przestępstwa służbowe sądziły jako sąd I instancji, a ws, za które groziła kara pozbawienia praw stanu obok 5 sędziów zawodowych zasiadali 4 przedstawiciele stanu, z które wywodził się podsądny

SENAT:

• w I instancji niektóre przestępstwa politycznej

• w II instancji - apelacje od orzeczenia izby sądowej, wydanego w I instancji

• gł. sąd kasacyjny dla wyroków zjazdów sędziów pokoju, sądów okręgowych i izb sądowych

• 1866 - utworzenie „oddziału ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego” - organ do ścigania przestępstw politycznych („OCHRANA”)

4. PANOWANIE ALEKSANDARA III (1881 - 1894)

Zaostrzenie kursu w polityce wewnętrznej, represje i kontrreformy. Zapowiedzią takich rządów był manifest z kwietnia 1881 r. o nienaruszalności samowładztwa i rządach pełnionych „z bożej łaski”. Polityka A III charakteryzowała się dalece posuniętym nacjonalizmem.

PRZEJAWY REAKCYJNYCH RZĄDÓW:

• zorganizowanie niemal doskonałego systemu donosicielstwa w oparciu o „ochranę”. Dla realizacji wynikających stąd zadań zatrudniano tajnych, opłacanych pracowników

• rozszerzono działalność cenzury

• ograniczono dostęp do szkół dzieciom pochodzącym z rodzin niższych stanów, nad szkołami wyższymi zaś roztoczono nadzór kuratorów - ustawa z 23.08. 1884

• mniejszości narodowe poddano oficjalnie rusyfikacji

• umocniono pozycję Cerkwi

• 1881 - uchwała o środkach ochrony porządku państwowego i ładu społecznego, która rozszerzyła uprawnienia policji i władz adm. w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego.

• 1889 - wprowadzono nadzór nad organami administracji wiejskie. Sprawowali go naczelnicy ziemscy, powiatowe zjazdy naczelników oraz urzędy gubernialne. Naczelnicy wywodzili się ze szlachty i posiadali szeroki uprawnienia administracyjne. Otrzymali także uprawnienia sądowe - mieli prawo karania chłopów bez możliwości odwołania. Sprawowali też sądownictwo ws cywilnych i karnych, które do tej pory należały do kompetencji sądów pokoju → złamanie zasady rozdziału sądownictwa od administracji oraz odstąpienie od zasady niezawisłości sądów

• często powoływano sądy doraźne, w których nie była stosowana zasada instancyjności

• 1890 - zmiany w strukturze ziemstw i funkcjonowaniu organów ziemstw:

• wybory oparte na strukturze stanowej

• wysoki cenzus majątkowy dla wyborców z jednoczesnym ograniczeniem prawa wyborczego przysługującego chłopom

• do składu zgromadzeń mogły odtąd wejść osoby piastujące niektóre urzędy

• 1892 - ograniczono prawa wyborcze do organów samorządu miejskiego. Przysługiwały teraz właścicielom posiadającym nieruchomości lub przedsiębiorstwa na terenie miasta + ograniczono kompetencje samorządu i zwiększono nadzór ze strony państwa

5. PANOWANIE MIKOŁAJA II (1894-1917)

• do 1906 kontynuuje styl rządzenia ojca

• dążył do opanowania Korei i Mandżurii co doprowadziło do wojny z Japonią

• kryzys związany z wojną, jej niepopularność w opinii społecznej stały się przyczyną KRWAWEJ NIEDZIELI - 22.01.1905, która zapoczątkowała trwającą do 1907r. Rewolucję

Wystąpienia te zmusiły cara do ustępstw.

• 08. 1905 - powołanie DUMY PAŃSTWOWEJ - org. Przedstawicielski o char. Doradczym

• miała opiniować projekty ustaw przedstawione przez rząd

• 5 lat, wybory w systemie kurialnym:

1. kuria wielkich właścicieli ziemskich

2. kuria mieszczan

3. kuria chłopów

• ograniczeniem był cenzus majątkowy, który zapewnił przewagę w Dumie wielkim właścicielom ziemskim

• od nazwiska jej projektodawcy, MSW- A.BUŁYGINA nazywana była DUMĄ BUŁYGINOWSKĄ

• 17.10.1905 - MANIFEST PAŻDZIERNIKOWY:

1. nietykalność osobista obywateli

2. rozszerzenie praw wyborczych

3. wolność słowa, prawa do stowarzyszeń i zgromadzeń

4. nadanie Dumie Państwowej char. Organu ustawodawczego i kontrolnego w stosunku do rządu

Manifest umożliwił tworzenie legalnych partii pod warunkiem, że program ich będzie mieścił się w ramach możliwych do zaakceptowania przez władzę.

• Komitet Ministrów Zastąpiono Radą Ministrów (I organ rządowy), I premierem został S. Witte.

• 12.1906 - ogłoszono nową ordynację wyborczą do Dumy.

• Dodano 4 kurię - robotników (wybory w niej były 3stopniowe)

• prawa wyborcze uzyskali mężczyźni, którzy ukończyli 25 lat + cenzus osiadłości

• I DUMA - 524 deputowanych - wielu chłopów się znalazło; obradowała od 27.04 do 8.07 1906r.

• kompetencje dumy:

1. ustawodawstwo (w tym inicjatywa)

2. uchwalanie budżetu

3. nieliczne sprawy finansowo -majątkowe

• manifest z 20.02.1906 - przekształcenie Rady Państwa w izbę wyższą, podobnie jak duma miała mieć kompetencje ustawodawcze → złamanie manifestu październikowego, gdyż duma miała być organem przedstawicielskim

• RADA PAŃSTWA:

• 196 członków

• połowę łącznie z przewodniczącym mianował car

• reszta z wyborów

• 9 lat, co 3 lata 1/3 składu wymieniana

• obydwie izby zwoływał car

• w dziedzinie ustawodawstwa izby były równorzędne

• ustawa z 23.04.1906 - pewne modyfikacje:

między posiedzeniami Dumy, gdyby wymagały tego nadzwyczajne okoliczności RM mogła przedstawić projekt ustawy bezpośrednio carowi, ale projekt ten nie mógł dotyczyć zmian w ustroju państwowym i w prawie wyborczym. Warunkiem sine qua non było przedstawienie ustawy Dumie w terminie 2 miesiące od zebrania się tego organu. Jednocześnie Duma została pozbawiona inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustroju państwa (posiadał ją tylko car)

• w lipcu premierem rządu został P. Stołypin

• rozporządzenie z 1906r. - utworzenie SĄDÓW WOJENNO_ POLOWYCH

• w miejscach, gdzie ogłoszono stan wojenny lub stan nadzwyczajnej ochrony

• 5 oficerów, a nawet czasami oddział wojskowy

• nieograniczone kompetencje

• podlegały mu osoby cywilne podejrzane o udział w wystąpieniach rewolucyjnych

• CO DO ZASADY nie przeprowadzano śledztwa

• zero prokuratora, zero obrońcy

• najczęściej kara śmierci

• wyrok zapadał w ciągu 48h, prawomocny i podlegał wykonaniu

• działały do końca 04.07r.

• 20.02. - 20.06 1907 - II DUMA, powodem jej rozwiązania był ponowny brak akceptacji dla polityki prowadzonej przez rząd

• w okresie rewolucji ustrój Rosji uzyskał kształt monarchii ograniczonej. Samodzierżawie ograniczono jedynie współuczestnictwem Dumy i Rady Państwa w ustawodawstwie

Car:

- inicjatywa ustawodawcza

- sankcja ustawodawcza

- prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w czasie między posiedzeniami organu przedstawicielskiego

- władzę realizował za pośrednictwem RM, zaś rząd był odpowiedzialny przed carem

• po rozwiązaniu II Dumy car ogłosił nową ordynację wyborczą; Duma miała być „rosyjskim duchem”

• III Duma liczyła 442 deputowanych, przetrwała cała kadencję 1.11.1907 - 15.11.1912

• praktyką stało się, że w razie sprzeciwu Dumy wobec polityki rządu ten ostatni ogłaszał ustawy w trybie nadzwyczajnym z pominięciem Dumy

• nasilenie dążeń do przeprowadzenia w państwie liberalnym reform doprowadziły do utworzenia tzw. BLOKU POSTĘPOWEGO (część deputowanych Dumy + niektórzy członkowie Rady Państwa)

• powołanie rządu, który cieszyłby się zaufaniem społeczeństwa

• amnestia dla skazanych za przestępstwa polityczne i religijne

• zniesienie praw ograniczających uprawnienia chłopów oraz mniejszości narodowych

odp. Cara - zmiany personalne w dotychczasowym składzie rządu

• luty 1917 - rewolucja

• utworzono Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej

• 2.03. 1917 powołał Rząd Tymczasowy - 9 min, na czele ks. J Lwow (MSW)

• deklaracja z 3.03

1. amnestia dla przestępców politycznych i religijnych

2. wolność słowa, druku, zebrań, strajków, rozciągnięcie tych swobód na wojskowych

3. zniesienie ograniczeń stanowych, wyznaniowych i narodowościowych

4. zastąpienie policji milicją narodową z wybieralnym dowództwem

5. rozpoczęcie przygotowań do zwołania na zasadach powszechnego, równego, bezpośredniego i tajnego głosowania zgromadzenia ustawodawczego, którego zadaniem miało być uchwalenie konstytucji

• utworzono Tymczasowy Komitet Rady Delegatów Robotniczych (bolszewicy)

• rozkaz z 1.03.1917 r → nakaz wyboru komitetów wojskowych, które miały zapewnić bolszewikom wpływy w wojsku

• 2/3.03. 1917 - Mikołaj II w imieniu swoim i swojego syna Aleksandra podpisał akt abdykacji. Formalnie abdykował na rzecz brata Michała Aleksandrowicza, ale ten nie przyjął tronu i wezwał naród do posłuszeństwa Rządowi Tymczasowemu.

ROSJA OD 1917 DO 1939 R.

Po upadku caratu - OKRES DWUWŁADZY- swoisty podział władzy pomiędzy 2 ośrodki:

Rząd Tymczasowy - wyłoniony z Dumy

Radę Pietrogrodzką - organ reprezentujący rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich.

Trwał do lipca 1917, kiedy to Centralny Komitet Wykonawczy Rad udzielił poparcia rządowi.

Decyzje Rządu Tymcz. Na rzecz rządów demokratycznych:

1. zniesienie sądów wojennych

2. upaństwowienie posiadłości należących do rodziny carskiej

3. zawieszenie działalności naczelników ziemskich w terenie

4. utworzenie Komitetu Prawnego - miał przygotować projekt konstytucji

RT nie miał silnej pozycji w państwie. Nie posiadał też sprecyzowanego programu.

• 1917 - zmiana na stanowisku premiera, zostaje nim A. Kiereński. Lenin w tym czasie uskutecznia hasło „cała władza w ręce rad”

• 13.09 1917 - proklamowanie republiki

• powołano 5osobowy dyrektoriat, na czele z przewodniczącym wyłonionym z Rządu Tymcz.

• X. 1917 - utworzenie Wszechrosyjskiej Rady Demokratycznej - namiastka parlamentu → przemianowana na Tymczasową Radę Republiki Rosyjskiej (tzw. PRZEDPARLAMNET - złożony z 555 os, reprezentantów wielu partii politycznych, z wyjątkiem bolszewików)

• 6.10. (aaa 5ego mam urodziny :D) 1917 - Rząd Tymczasowy rozwiązał Dumę, a obrady rozpoczęła Tymczasowa Rada Republiki

• 12.10 - uchwała o zorganizowaniu Centralnego Komitetu Wojskowo - Rewolucyjnego - miał być bojowym sztabem rewolucji. W zakładach pracy & terenie powstawały lokalne rady.

ROSJA RADZIECKA - 1917 - 1922

• 25.X(a 27 mam imieniny ;P) 1917 - powstanie socjalistycznego państwa radzieckiego, tzw. państwa dyktatury proletariatu

• Obrady II Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad:

1. DEKRET O POKOJU - wezwanie do państw walczących w I w. światowej aby zawiesiły działania wojenne i przystąpiły do rokowań pokojowych

2. DEKRET O ZIEMI + tzw. nakaz w sprawie ziemi, który był tymczasową ustawą regulującą kwestie agrarne. Ziemia obszarników przeszła do dyspozycji gminnych komitetów rolnych i rad powiatowych.

3. AKT o przejęciu władzy przez rady.

Nowe organy władzy:

1. Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy - 101 członków

2. Rada Komisarzy Ludowych = rząd. Od 1918 Rada Komisarzy Ludowych Federacji Socjalistycznej Republiki Ludowej. Na czele LENIN. Wewnątrz komisariaty wg kryterium rzeczowego. Na czele komisarze ludowi. Org. Zwierzchni - ZJAZD, mógł usunąć komisarza ze stanowiska.

11.1917 - DEKLARACJA PRAW NARODÓW ROSJI -zasady dot. polityki wobec narodowości zamieszkujących terytorium państwa:

1. równość i suwerenność narodów

2. prawo do samookreślenia

3. uchylenie dotychczasowych przywilejów i ograniczeń prawnych

4. swobodny rozwój mniejszości narodowych i grup etnicznych

12.1917 - utworzono OGÓLNOROSYJSKĄ KOMISJĘ DO WALKI Z KONTRREWOLUCJĄ I SABOTAŻEM:

- likwidacja wszelkich przejawów i prób kontrrewolucji i sabotażu

- przekazywanie sprawców trybunałowi rewolucyjnemu

- kary jakie mogła stosować komisja: konfiskata majątku, pozbawienie kartek na żywność, publiczne ogłaszanie spisów wrogów ludu

25.01.1918 - DEKLARACJA PRAW LUDU PRACUJĄCEGO I WYZYSKIWANEGO (III zjazd rad)

1. zniesienie podziały społeczeństwa na klasy

2. cała władza w ręce rad

3. w calu zapewnienie faktycznego władzy ludziom pracy wprowadzona zostanie kontrola robotnicza

4. „wyzyskiwacze” zostają odsunięci od organów władzy

5. ludność uzyskuje prawa obywatelskie, łącznie z prawem do nauki

6. powszechny obowiązek pracy („kto nie pracuje niech nie je”)

7. ludzie pracy zostaną uzbrojeni

8. „zaszczytne prawo obrony rewolucji z orężem w ręku nadaje się tylko pracującym”

10.07.1918 - KONSTYTUCJA RSRR

• część I → Deklaracja Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego

• część II → ustrój

Wszechrosyjski Zjazd Rad:

• 1 deputowany na 125 tys. wyborców wiejskich i 1 na 25 tys. wyborców miejskich

• obrady 2 razy do roku

• odpowiednikiem w terenie - zjazdy obwodowe, gubernialne, powiatowe, gminne.

Centralny Komitet Wykonawczy:

• ok. 200 os

• sprawował władzę pomiędzy posiedzeniami zjazdu

• odpowiedzialny przed Zjazdem

• zwoływał posiedzenie Zjazdu

Rada Komisarzy Ludowych:

• 18 komisarzy

• kompetencje zarządzające

• kompetencje ustawodawcze:

• dekrety

• rozporządzenie

musiały być zatwierdzane przez CKW

• odpowiedzialna przed zjazdem, a w miedzy posiedzeniami przed CKW

• w terenie - komitety wykonawcze

Cechy ustroju RR:

• nierówność praw wyborczych - dysproporcja między wsią a miastem (niekorzystna syt. wsi)

• prawa wyborcze uzyskał każdy kto ukończył 18 lat z wyjątkiem osób żyjących z wyzysku, policjantów i duchownych

• nadrzędność organów przedstawicielskich

• brak zasady podziału władzy, brak nawet rozgraniczenia między kompetencjami poszczególnych organów

• podstawą ustroju - hierarchiczny system rad delegatów, wybieranych pierwotnie co 3 msc, a od 1927 co 2 lata.

30.12.1922 - DEKLARACJA O UTWORZENIU ZSRR (zasady opracowała komisja działająca pod przewodnictwem J. Stalina)

• świat podzielony jest na dwa obozy:

1. kapitalistyczny - „nienawiść narodów, nierówność, niewolnictwo kolonialne i szowinizm, ucisk narodowy, kapitalistyczne bestialstwo i wojny”

2. socjalistyczny - „zaufanie wzajemne i pokój, wolność narodów i równość, pokojowe współżycie i braterska współpraca narodów”

• należy stworzyć jedno państwo związkowe, które byłoby „ostoją przeciwko kapitalizmowi”

• federacja miała stanowić dobrowolny związek równouprawnionych narodów z prawem swobodnego wystąpienia z niej ( W skład federacji weszły:




• Armenia

• Białoruś

• Ukraina

• Gruzja

• Kazachstan

• Kirgizja

• Tadżykistan

• Turkmenia

• Uzbekistan

ZSSR w 1922 - 1939

KONSTYTUCJA ZSRR z 31.01.1924

• Deklaracja i umowa o utworzeniu ZSRR

• we wstępie stwierdza, że członkowie związku są państwami suwerennymi oraz mają możliwość wystąpienia z federacji

o r g a n y:

1. ZJAZD RAD - najwyższa władza

2. CENTRALNY KOMITET WYKONAWCZY:

• Rada Związku i Rada Narodowości - org. Ustawodawcze

• Rada Komisarzy Ludowych - org. Wykonawczy i zarządzający

Na wzór konst. Związkowej zostały uchwalone konstytucje poszczególnych republik.

KONSTYTUCJA STALINOWSKA z 5.12.1936:

• federacja składała się z 4ech rodzajów organizmów państwowych:

• republiki związkowe

• republiki autonomiczne

• obwody autonomiczne

• okręgi narodowościowe

Każdy posiadał odpowiednio do statusu posiadał reprezentację w organach przedstawicielskich federacji.

• Współżycie różnych narodowości w ramach federacji na zasadzie równouprawnienia i dobrowolności

• art. 17 :D - swobodne opuszczenie Związku tylko w odniesieniu do republik związkowych (de facto niemożliwe)

• art.14 - ograniczenie suwerenności republik związkowych w sprawach:

1. stosunków międzynarodowych

2. obronności

3. handlu zagranicznego

4. ochrony bezpieczeństwa państwa

5. planów gospodarczych

6. budżetu

7. zasad użytkowania ziemi

8. zasad dot. oświaty

9. ustawodawstwa sądowego.

→ ograniczona samodzielność członów federacji - CECHA SPECYFICZNA FEDERALIZMU RADZIECKIEGO.

• Ustrój federacji opary był na zasadach centralizmu i podziału organów na organy władzy i organy administracji państwowej.

O r g a n y . . .

RADA NAJWYŻSZA:

• naczelny organ

• złożona z Rady Związku i Rady Narodowości

• wybory raz na 4 lata, powszechne, równe, tajne, bezpośrednie

• 1 delegat na 300 tys. obywateli uprawnionych do głosowania - RZ

• 25 delegatów z każdej republiki związkowej,11 z republik autonomicznych,

5 z obwodów autonomicznych,1 z okręgów narodowościowych - RN

• obradowała 2 razy w roku

• obie izby równe

• do uchwalenia ustawy potrzebna była zgodna uchwała obu izb, gdy brak zgodności i brak możliwości usunięcia różnicy stanowisk środkami konstytucyjnymi, to Prezydium Rady Najwyższej mogło rozwiązać izby!

• Kompetencje:

1. stanowienie prawa

2. sprawy ustrojowe

3. wybór najwyższych organów federacji

4. wybór sędziów SN i Generalnego Prokuratora federacji.

PREZYDIUM RADY NAJWYŻSZEJ:

• podlegało i przed Rada Najwyższą odpowiadało

• kolegialna głowa państwa

• przewodniczący + 16 zastępców! + 15 członków + sekretarz

kompetencje:

1. funkcje parlamentu między sesjami RN → mogło wydawać dekrety z mocą ustawy, ale jeśli dot. zmiany w ustawie lub usunięcia ministra to musiały być zatwierdzone przez RN

2. zwoływanie RN

3. wykładania ustaw

4. ogłaszanie i przeprowadzanie wyborów

5. wykonywania funkcji głowy państwa:

• przyjmowanie przedstawicieli obcych państw

• wysyłanie własnych przedstawicieli

• mianowanie naczelnego dowództwa wojskowego

• wprowadzanie stanu wojennego

• nominacje

• prawo łaski

wiele z tych funkcji wykonywał przewodniczący Prezydium.

RADA MINISTRÓW:

• centralny organ administracji

• przewodniczący + kilkudziesięciu ministrów (bardzo liczni ds. gospodarki)

• powoływana przed RN, a pomiędzy sesjami przez Prezydium RN

KOLEGIA

• funkcjonowały obok ministerstw

• ciała doradcze

• nie mogły podejmować decyzji

Odpowiednio do ustroju organów federalnych dostosowano ustrój republik:

• rady najwyższe republik związkowych

• prezydia rad najwyższych

• rady ministrów

Adm. centralna a także lokalna podlegały kierownictwu partii komunistycznej. Kierownictwo partyjne pomijało organy przedstawicielskie → powstawał stosunek bezpośredniej zależności organów administracyjnych od organów partyjnych. Organy konstytucyjne miały char. Formalny, fasadowy.

KOMISJA PLANOWANIA

• powstała w 1921

• w stosunku do jednostek gospodarczych i org. Administracyjnych działał w sposób imperatywny (ustalała plany i nadzorowała ich wykonanie)

APARAT BEZPIECZEŃSTWA:

1. Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czeka) - koniec 1917r. I szefem był F. Dzierżyński. Po ogłoszeniu „czerwonego terroru” uzyskała nieograniczone kompetencje z dziedziny sądownictwa, łącznie z prawem dokonywania egzekucji. → dało początek tradycji kompetencji sądowej organów resortu spraw wewnętrznych.

2. 1922 Czeka → GPU (Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny)

3. 1934 GPU → NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych)

Mogły stosować terror. Przyczyny:

• ogromne trudności gospodarcze

• sytuacja polityczna - ZSRR otoczony był państwami o odmiennym ustroju, stąd powstawała psychoza „oblężone obozu”

• założenia doktrynalne - 1918 wprowadzono komunizm wojenny

• osobowość J. Stalina

Dla zapewnienie państwu bezpieczeństwa i taniej siły roboczej powstawały OBOZY PRACY.

Dla osiągnięcia celów politycznych, gospodarczych, społecznych - PRAWO KARNE i NOWE SĄDY (1917)

• Ludowe lokalne sądy cywilne i kryminalne

• dekret z 1917 sędzi ma obowiązek „kierować się rewolucyjnym sumieniem” zamiast zasadami procesowymi

• sędziowie wybierani co 3 msc, nie znali prawa i nie zdążyli go poznać

Karanie bez sądu - zapobieganie i profilaktyka społeczna

1918 - I obóz pracy dla „neoewolucjonistycznej burżuazji”

1919 - dekret o przymusowych obozach pracy = miały być „szkołą pracy” i ośrodkami „reedukacji przez pracę”

1923 - utworzono modelowy obóz pracy na Wyspach Sowieckich na M. Białym

Nadzór na obozami GPU, a potem NKWD.

---