Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
PRACA SEMESTRALNA
Temat: PRAWO KARNE
POJĘCIE PRZESTĘPSTWA
Magdalena Wepa
Grupa 5N
PRAWO KARNE - POJĘCIE PRZESTĘPSTWA
Definicja przestępstwa.
Przestępstwo to czyn dokonany przez człowieka, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, czyn społecznie szkodliwy, określony, zawiniony i zagrożony karą.
Pojęcie czynu, jego zakres i funkcje.
,,Polskie prawo karne jest prawem karnym czynu, tak wiec tylko czyn może być podstawą odpowiedzialności, a jego brak wyklucza konieczność zastanawiania się nad innymi warunkami podnoszenia odpowiedzialności karnej” - określa polskie prawo karne M. Cieślak w książce ,,Polskie prawo karne - zarys systemowego ujęcia”. Czyn jest zdarzeniem, którego wewnętrznym jądrem jest zewnętrzne zachowanie się człowieka (same myśli i zamiary nie uzasadniają odpowiedzialności karnej). Prawo karne zajmuje się tylko odpowiedzialnością człowieka. Tylko człowiek czyni, nie zwierzęta. Prawo karne tak samo nie zajmuje się karaniem osób oprawnych. Zdarzenie tylko wtedy może być niezbędnym jądrem czynu, jeśli znajduje się w zasięgu woli tego człowieka.
Warunku tego nie spełniają:
przymus nieodporny, absolutny (vis absoluta), który jest fizycznym oddziaływaniem na sprawcę, w skutek którego zachowanie jego jest całkowicie zdeterminowane tym przymusem i nie zależy od woli sprawcy (np. ktoś potrącił człowieka i ten pobił szybę w sklepie).
Przymus względny (vis compulsiva), gdy zachodzi wpływ na decyzję woli przymuszanego, ale jego wola nie jest przekreślona (np. poprzez tortury człowiek składa fałszywe oświadczenie).
Odruch bezwarunkowy, np. konwulsje, gwałtowne reakcje na ból. W sytuacji gdy odruchem tym wyrządzamy szkodę.
Wyłączenie świadomości, np. w czasie snu fizjologicznego lub w czasie hipnozy. Wyłączenie świadomości również nie stanowi czynu.
W pewnych wypadkach jednak, uznaję się za czyn spowodowanie skutków w stanie snu na tej podstawie, że się wcześniej, na jawie, nie zapobiegło tym skutkom albo gdy się nie przeciwdziałało zaśnięciu, np. w ruchu drogowym.
Mówiąc o zachowaniu się, która nie jest czynem ze względu na brak jego powiązania z wola podmiotu zachowania się, trzeba jednak mieć na uwadze, że powiązanie nie musi zachodzić zawsze w chwili samego zachowania się. W takich wypadkach czyn obejmuje zachowanie się uzupełnione związanym z nim elementem świadomości i woli, który zachodził w przeszłości. Mamy więc zjawisko rozciągnięcia czynu wstecz na zjawiska psychiczne, które zaszły zanim zaczęło się zachowanie zewnętrzne. Na przykład: przyjęcie odpowiedzialności za czyn popełniany w stanie niepoczytalności wywołanej odurzeniem alkoholem, kiedy to cofamy się wstecz, do momentu dobrowolnego upijania się.
Zewnętrzne zachowanie się człowieka dzielimy na aktywne (działanie) oraz pasywne (zaniechanie).
Społeczna szkodliwość czynu. Czyn społecznie niebezpieczny a czyn nieetyczny.
Społeczne niebezpieczeństwo czynu, to oznaczenie stopnia ciężkości przestępstwa, w szczególności dla ograniczenia zakresu czynów karalnych. Tak wiec czyn formalnie podpadający pod określenie przestępstwa w ustawie, nie będący wcale społecznie niebezpieczny, albo będący społecznie niebezpieczny tylko w znikomym stopniu, nie jest przestępstwem. Jeżeli stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu nie jest znaczny, istnieje możliwość warunkowego umorzenia postępowania.
Wielu czynów pod względem moralnym wysoce nagannych, prawo nie zakazuje pod groźbą kary wcale albo zakazuje tylko wówczas, gdy są popełnione w określonych warunkach. Kłamstwo nie jest przestępstwem, chyba że występuje jako fałszywe zeznanie albo oszustwo. Ogólnie biorąc, normy moralności stawiają przed człowiekiem wymagania znacznie większe niż normy prawne, te ostanie zaś dotyczą szerszego zakresu czynów od norm moralnych. To też nie jest trafne określenie prawa karnego jako minimum moralności. Człowiek ściśle przestrzegający prawa karnego może być mimo to człowiekiem niemoralnym
Przestępstwo jako czyn bezprawny.
Wyróżniamy dwa rodzaje bezprawności. Bezprawność ogólna, jest to sprzeczność zachowania z przepisami jakiejkolwiek gałęzi prawa. Bezprawność kryminalna, to sprzeczność zachowania z przepisami prawa karnego, a mówiąc dokładniej, z zakazami karnymi. Czyn bezprawny, to czyn sprzeczny z określoną normą prawną. W. Wolter tak określa bezprawność czynu: ,,Czyn, aby był przestępstwem, musi być przedmiotowo bezprawny, czyli sprzeczny z obiektywnym porządkiem prawnym. Ta sprzeczność musi być wynikiem tego, że urzeczywistnienie czynu musi być w niezgodzie z wyrażonym w ustawie karnej zakazem czy nakazem, przy braku okoliczności która wyjątkowo odbiera danemu czynowi charakter czynu niedozwolonego”.
Czynom brak cechy bezprawności, gdy odpowiadają kontratypom określonym przez prawo (ustawodawca ustala je dlatego, że jego zdaniem brak w nich społecznego niebezpieczeństwa, np. w czynach obrony koniecznej). Z chwilą wprowadzenia kontratypu (np. obrony koniecznej) do kodeksu, wszystkie czyny jemu odpowiadające tracą cechę bezprawności karnej i przestają być czynami karanymi. Brak im cechy społecznego niebezpieczeństwa na skutek indywidualnych okoliczności danego przypadku.
Znamiona przestępstwa.
Ustawowe znamiona, to cechy zdarzenia, które muszą być udowodnione w postępowaniu karnym, aby można było stwierdzić, że ktoś dopuścił się przestępstwa. Cechy te dotyczyć mogą zachowania się zewnętrznego sprawcy, skutku i okoliczności tego zachowania się, osoby sprawcy oraz jego stosunku psychicznego do zdarzenia. Ustawowe znamiona stanowią zarys typu przestępstwa. Od ustawowych znamion przestępstwa należy odróżnić inne cechy lub okoliczności czynu, a nadto i właściwości sprawcy, które są najczęściej dla prawa i postępowania karnego bardzo doniosłe, niemniej jednak znamionami przestępstwa nie są. Na przykład art. 203 określa takie znamiona przestępstwa: sprawca a) zabrał b) cudze c) mienie d) ruchome e) w celu przywłaszczenia. Jeśli któreś z tych okoliczności (znamion) nie nastąpiło, wówczas sprawca nie dokonał przestępstwa określonego w art. 203.
Ustawodawca, określając typ przestępny, ma na względzie dobro, któremu czyn danego typu wyrządza szkodę albo które naraża na niebezpieczeństwo. Dobro takie nazywamy przedmiotem ochrony karnej. Dobrami chronionymi są np. mienie społeczne i indywidualne, życie i zdrowie ludzkie, wolność sumienia i wyznania.
W typie przestępstwa podstawowe znaczenie ma zachowanie się zewnętrzne, często również skutek tego zachowania się oraz niekiedy jego okoliczności. Znamiona określające przestępstwo pod tym kątem widzenia, nazywamy znamionami strony przedmiotowej. Ustalanie strony przedmiotowej przestępstwa wyjaśnia szereg istotnych elementów nie tylko charakterystycznych dla tego typu przestępstwa, lecz rzucających dalsze światło, na przykład na metody działania sprawcy, stopień brutalności jego zachowania, rodzaj użytych narzędzi. Strona przedmiotowa przestępstwa pełni funkcję przewodnią w oznaczeniu, na czym przestępstwo polega. Na przykład dla zabójstwa charakterystyczne jest tylko umyślne zabicie człowieka. Stroną przedmiotową są wszystkie okoliczności towarzyszące. Ustalając stronę przedmiotowa bada się więc 1) czas dokonania zabójstwa 2) miejsce 3) narzędzia, jakimi zostało dokonane 4) czy śmierć nastąpiła natychmiast itd. Do strony przedmiotowej należy także ustalenie skutków czynu sprawcy. Z czynem przestępczym mamy do czynienia nie tylko wtedy, gdy nastąpił jakiś obiektywny skutek w świecie zewnętrznym. Powstanie skutku jest charakterystyczne tylko dla tzw. przestępstw skutkowych. Jednak istnieją także przestępstwa, dla których zaistnienia wystarczy jedynie zachowanie sprawcy, bez konieczności nastąpienia jakiegoś skutku, np. płatna protekcja.
Centralne miejsce wśród znamion strony przedmiotowej przypada znamieniu czasownikowemu (np. ,,zabija”, ,,zabiera:, ,,oszukuje”, ,,niszczy”). Niekiedy jednak większą określoność czynu osiąga się przez znamiona sposobu działania (,,przemocą”, ,,groźbą bezprawną”, ,,groźbą zamachu”, ,,podstępem”) albo przez określoność środków działania (,,używając druku”, ,,posługując się bronią”). W wielu typach przestępstw czyn polega na oddziaływaniu na osobę lub rzecz (np. zabójstwo lub zniszczenie mienia). W takich typach przestępstw rozpoznajemy znamiona przedmiotu czynności wykonawczej (tu: ciało człowieka i mienie). Liczne typy przestępstw zawierają znamiona dotyczące nie tylko samego zachowania się sprawcy, lecz również zmiany, choćby przejściowej, którą to zachowanie się wywołuje. Zmiana ta dotyczyć może osób, rzeczy lub stosunków ludzkich (np. śmierć człowieka, kalectwo, poniżenie godności osobistej, zniszczenie rzeczy itd.). Zmianę tę nazywamy skutkiem. Znamiona okoliczności czynu dzielimy na:
znamiona czasu
znamiona miejsca
znamiona sytuacji.
Wszystko dzieje się w czasie, niekiedy jednak ustawa szczególnie oznacza czas, w którym jakieś przestępstwo może być popełnione. W takich wypadkach okoliczność czasu w intencji ustawy decyduje o społecznym niebezpieczeństwie czynu tak dalece, że wchodzi do znamion przestępstwa. Miejsce może być tak samo oznaczone bardzo szeroko (,,za granicą”) lub węziej (,,w miejscu zajęć”). Przez znamiona sytuacji rozumie się takie znamiona okoliczności, które nie wiążą się nieodzownie z określonym miejscem ani z czasem popełnienia czynu, lecz z towarzyszącymi mu zjawiskami, np. z postępowaniem innej osoby (np. obecność innego człowieka w chwili popełnienia przestępstwa lub gdy czyn pozostaje popełniony publicznie).
Znamiona charakteryzujące stosunek psychiczny sprawcy do zachowania się zewnętrznego, skutku i okoliczności, nazywamy znamionami strony podmiotowej przestępstwa. Jedną z podstawowych zasad prawa karnego jest uznanie winy za konieczny element każdego przestępstwa, gdyż przestępstwo nie może istnieć bez winy. Kodeks karny posługuje się również terminem ,,czyn zabroniony”, dla określenia czynów posiadających znamiona przestępstw określonych w ustawie, które jednak ze względu na brak winy sprawcy nie stanowią przestępstw. Określenie, czym jest wina, wywołuje wiele kontrowersji.
Według teorii psychologicznej, wina jest to psychiczny stosunek sprawcy do czynu. Wina jest wiec pewną zachodząca w psychice sprawcy rzeczywistością, będącą przesłanką potępienia sprawcy. Zwolennikiem takiego psychologicznego ujęcia winy był Makarewicz, dla którego cała sprawa winy sprowadza się do istnienia stosunku psychicznego sprawcy do czynu. Teorie normatywne zaś przesuwają akcent na czynnik oceny, na osobista zarzucalność czynu. A zatem do przyjęcia np. winy umyślnej nie wystarcza, że poczytalny, dojrzały sprawca chciał popełnić czyn zabroniony, trzeba dodatkowo stwierdzić, że od sprawcy można było w danej sytuacji wymagać innego postępowania. Tak wiec zamiar bezpośredni konstytuuje winę dopiero wtedy, gdy jest zarzucalny (Wolter).
Znamiona określające warunki którym powinien odpowiadać człowiek, aby mógł być uznany za podmiot przestępstwa, nazywamy znamionami podmiotu przestępstwa. Podmiotem przestępstwa może być tylko człowiek. Nie każdy jednak człowiek ponosi odpowiedzialność karną za popełnienie przestępstwa. Odpowiedzialność karną ponoszą tylko osoby po ukończeniu 17 roku życia. W szczególnych wypadkach odpowiedzialność karną ponosić mogą również osoby po ukończeniu 15 lat.
Rodzaje i formy winy.
Zjawiska psychiczne, istotne przy kwalifikacji prawnej czynu jako określonego przestępstwa składają się na jego stronę podmiotową. Prawo określa te zjawiska w formie schematów, które muszą nastąpić, aby czyn mógł być uznany za to lub za inne przestępstwo. Zjawiska psychiczne układające się w takie schematy nazywano formami winy.
Rozróżniamy formy winy:
umyślnej (zamiar bezpośredni i zamiar ewentualny)
nieumyślnej (lekkomyślność i niedbalstwo)
formę winy mieszaną.
Winę umyślną cechuje zamiar popełnienia czynu zabronionego (art. 9 §1), tzn. świadomość rzeczywistości składającej się na stronę przedmiotową przestępstwa i określony stosunek woli.
Zamiar bezpośredni (dolus directus) cechuje chęć realizacji rzeczywistości objętej stroną przedmiotową przestępstwa. Chęć może polegać na 1) celowym dążeniu do osiągnięcia pożądanego stanu rzeczy 2) chęć może dotyczyć następstwa działania, podjętego w innym celu, chociażby sprawca następstwa wcale nie pragnął, pod warunkiem jednak, że sprawca uświadamia sobie nieuchronność takiego następstwa działania (np. kradzież części maszyny - sprawca wie, że zostanie zatrzymana produkcja) 3) wreszcie chęć może dotyczyć środka realizacji działania.
Zamiar ewentualny ( dolus eventualis) cechuje się świadomością możliwości realizacji rzeczywistości objętej stroną przedmiotową oraz godzeniem się na tę realizację.
Makarewicz zaprezentował stanowisko, że zamiar ewentualny cechuje ,,wola warunkowa” na wypadek, jeżeliby zaszła zmiana w świecie zewnętrznym nie ta lub nie tylko ta, do której zmierza sprawca, albo jeżeliby zostały zrealizowane znamiona strony przedmiotowej przestępstwa innego niż to, które sprawca miał na celu. Zawsze jednak - wg Makarewicza - sprawca chce. Stanowisko to spotkało się z krytyką zarzucającą mu brak logiki. Wola ,,warunkowa”, chęć na wypadek, gdyby nie doszło do skutku, jeżeli tę chęć odnosimy do momentu działania, okaże się brakiem chęci na wypadek, gdyby do skutku nie doszło. A przecież nie można jednocześnie czegoś chcieć i nie chcieć.
Poza wymienionymi powyżej, spotyka się również inne formy winy umyślnej w doktrynie, orzecznictwie i w innych ustawodawstwach, które wg kodeksu karnego zawierają się bądź w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym, bądź nie są uznane przez ustawodawstwo polskie. Do form takich należą:
dolus premeditatus, to zamiar przestępny nacechowany tym, że zostaje podjęty po dojrzałym namyśle co do zamierzonego celu i sposobu działania,
dolus repentinus cechuje się natomiast nagłością podjętego postanowienia,
dolus generalis (zamiar ogólny) zachodzi wtedy, gdy sprawca dąży do osiągnięcia skutku oznaczonego tylko ogólnie, gdy tymczasem zgodnie z ustawą od stopnia spowodowanego skutku zależy kwalifikacja prawna czynu. (Np. w przypadku umyślnego uszkodzenia ciała). Zamiar ogólny nie ma oparcia w przepisach kodeksu karnego.
Wina nieumyślna polega na niestarannym lub nieostrożnym stosunku do otoczenia. Ten brak staranności i ostrożności prawo karne ujmuje w dwóch formach stosunku psychicznego sprawcy do czynu, w formie lekkomyślności i niedbalstwa.
Lekkomyślność (luxuria) nazywamy winą nieumyślną świadomą, jako że sprawca przewiduje możliwości popełnienia czynu przestępnego, w szczególności spowodowanie skutku. Sprawca wprawdzie nie chciał popełnić czynu zabronionego i nie godził się na jego popełnienie (wina umyślna) lecz przeciwnie, liczył, że może uda się uniknąć popełnienia czynu zabronionego, ale w swoim rachunku nie zachował niezbędnej ostrożności lub dokładności.
Niedbalstwo nazywamy winą nieumyślną nieświadomą. Sprawca nie ma świadomości możliwości popełnienia czynu zabronionego, jednakże znajduje się w sytuacji, w której powinien i może przewidzieć następstwa swojego zachowanie się, a zatem powinien i może postąpić inaczej.
Lekkomyślność jesteśmy skłonni uważać za cięższą formę winy nieumyślnej od niedbalstwa, a to ze względu na występującą w lekkomyślności świadomość. W istocie rzeczy jednak za formułą oznaczającą lekkomyślność może się kryć cała skala ,,bezpodstawności” przypuszczenia sprawcy, że uniknie czynu zabronionego (poczynając od liczenia na los szczęścia, kończąc na przecenieniu własnych sił i umiejętności, że się w krytycznym momencie zapobiegnie popełnieniu czynu zabronionego).
Jeżeli w znamionach strony podmiotowej przestępstwa występuje połączenie elementów umyślności i nieumyślności, wypadek taki nazywamy winą mieszaną lub kombinowaną (culpa dolo ex orta). Zachodzić to może w przestępstwach typu kwalifikowanego, kiedy znamiona typu podstawowego są objęte umyślnością, natomiast dodatkowe znamiona, ze względu na które typ jest kwalifikowany, objęte są lekkomyślnością lub niedbalstwem. Wina mieszana w świetle kodeksu karnego może zachodzić tylko w wypadku umyślnego występku kwalifikowanego przez określone następstwo. Np. sprawca dopuszcza się umyślnie ciężkiego uszkodzenia ciała, następstwem jest jednak śmierć pokrzywdzonego, której sprawca nie obejmował swym zamiarem. Sprawca nie odpowiada za zabójstwo, ani za samo nieumyślne spowodowanie śmierci, lecz za umyślne ciężkie uszkodzenie ciała kwalifikowane przez nieumyślnie spowodowane następstwo. Przestępstwo umyślne kwalifikowane przez następstwo nie przestaje być przestępstwem umyślnym, mimo ze następstwo jest objęte nieumyślnością.
Wina mieszana w świetle kodeksu karnego występuje tylko w występkach, natomiast zbrodnie charakteryzują się pełna umyślnością.
Zasadnicze formy winy można przedstawić w następujący sposób:
|
Wina umyślna |
Wina nieumyślna |
Brak winy |
||
|
Zamiar bezpośredni |
Zamiar ewentualny |
Lekkomyślność |
Niedbalstwo |
Przypadek |
Czy sprawca obejmował swoja świadomością czyn i jego skutki? |
tak |
tak |
tak |
nie |
nie |
Jaki był stosunek sprawcy do czynu i jego skutków |
chciał |
nie chciał, ale godził się |
nie chciał i nie godził się, ale bezpodstawnie przypuszczał, że uniknie |
nie chciał i nie godził się, ale powinien i mógł przewidzieć |
nie chciał i nie godził się i nie mógł przewidzieć |
Istnieją następujące wypadki braku winy: niepoczytalność, poczytalność ograniczona, błąd.
Znane są rożne metody określenia niepoczytalności w ustawie. Metoda psychologiczna, określa niepoczytalność przez podanie wad psychiki człowieka niepoczytalnego (np. ,,niepoczytalnym jest ten, komu brak zdolności rozumienia tego, co czyni, lub możności kierowania swym postępowaniem”). Metoda psychiatryczna określa niepoczytalność przez podanie genezy tego stanu (np. ,,niepoczytalnym jest ten, kto cierpi na chorobę psychiatryczną”).
Artykuł 31 §1 brzmi: ,,Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem”.
Jak wynika z brzmienia tego artykułu, kodeks karny opiera określenie niepoczytalności na elementach zarówno psychiatrycznych, jak i psychologicznych.
Czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności, nie jest na skutek braku winy jego sprawcy przestępstwem ale jest czynem bezprawnym i społecznie niebezpiecznym. Z tego wynikają dwa wnioski:
broniący się od zamachu osoby niepoczytalnej może się powoływać na stan obrony koniecznej, gdyż zamach był bezprawny,
za swój czyn bezprawny osoba niepoczytalna może ponieść konsekwencje prawne w postaci zastosowania wobec niej przymusowego środka zabezpieczającego, polegającego na umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym lub w innym odpowiednim zakładzie, jak również ciąży na niej odpowiedzialność cywilna za szkody które wywołała swoim czynem.
Poczytalność ograniczona, nie znosi odpowiedzialności karnej, lecz tylko daje sądowi prawo zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary. Kodeks formułuje poczytalność ograniczoną w art.31 §2: ,,jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary”.
Błędem nazywamy rozbieżność między świadomością sprawcy o rzeczywistości a rzeczywistością.
Błąd co do znamion ustawowych, to mylna świadomość sprawcy o okolicznościach dotyczących ustawowych znamion czynu. (np. strzelający na strzelnicy nie wie, że na linii strzału znajduje się włóczęga lub myśliwy wie, że w krzakach znajduje się jakaś żywa istota, lecz mylnie uważa ją za kozła, gdy tymczasem jest to naganiacz).
Błąd istotny jest to błąd sprawcy, który ma wpływ na jego odpowiedzialność karną, musi dotyczyć okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego. (np. umyślne przestępstwo zabójstwo będzie zachodzić wtedy, gdy sprawca uświadamia sobie wszystkie znamiona ustawowe tego przestępstwa, a wiec że: 1) zabija 2) człowieka. Błąd będzie istotny, jeśli będzie dotyczyć którejkolwiek z tych okoliczności, a wiec gdy sprawca mylnie przyjmować będzie że: 1) nie zabija 2) nie człowieka, np. pielęgniarka zamiast aspiryny nieumyślnie podaje pacjentowi strychninę.
Sprawca, będący w błędzie, działa w dobrej wierze wtedy, gdy wyobraża sobie że czyn, który popełnia nie jest przestępstwem.
Sprawca, będący w błędzie, działa w złej wierze, gdy zdaje sobie sprawę, że czyn który popełnia jest przestępstwem.
Błąd niezawiniony zachodzi wtedy, gdy nie możemy sprawcy wg sprawdzianów ustawy postawić zarzutu za to, że działał on w błędzie. Jest tak wtedy, gdy sprawca nie mógł przewidzieć, że rzeczywistość nie zgadza się z jego świadomością o tej rzeczywistości lub gdy jego przekonanie, że nie jest w błędzie, było całkowicie uzasadnione w chwili czynu, choć potem okazało się mylne (np. nie opowiada za zabójstwo włóczęgi ten, kto zabił go strzałem ćwiczebnym oddanym na zabezpieczonej strzelnicy nie wiedząc, że na linii strzału znajduje się człowiek).
Błąd zawiniony zachodzi wtedy, gdy sprawca mógł w chwili czynu uświadomić sobie swój błąd lub gdy sąd sprawcy w chwili czynu, że się nie myli był bezpodstawny. Błąd zawiniony nie uchyla odpowiedzialności sprawcy. (Myśliwy który zabija naganiacza, sądząc że strzela do kozła, nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za zabójstwo człowieka, gdyż nie można mu przypisać winy umyślnej, natomiast może odpowiadać za nieumyślne pozbawienie życia człowieka, jeżeli zostanie ustalone, że mógł przewidzieć znajdowanie się człowieka na linii strzału).
Błąd co do prawa zachodzi, gdy sprawca mylnie ocenia prawne znaczenie swojego czynu. Może występować w dwóch formach:
ignorantia iuris (nieznajomość prawa), gdy sprawca mylnie nie uważa swojego czynu za przestępstwo, dlatego że nie wie o istnieniu odpowiedniego przepisu karnego, bądź dlatego że błędnie ten przepis rozumie,
delictum putativum (przestępstwo urojone), gdy sprawca mylnie uważa, że istnieją przepisy wg których jego czyn jest przestępstwem.
Błąd prawny z reguły nie zwalnia od odpowiedzialności karnej, chyba że sprawca nie mógł tego błędu uniknąć, gdyż wtedy nie odpowiada (np. gdy sprawca znajdował się w zamknięciu i nie miał fizycznej możliwości zapoznania się z nowymi przepisami karnymi). Natomiast w wypadku przestępstwa umyślnego sąd może zastosować do sprawcy działającego w błędzie prawnym nadzwyczajne złagodzenie kary.
Rodzaje i podział przestępstw.
Podział przestępstw ze względu na: |
Rodzaje przestępstw |
podmiot przestępstwa |
przestępstwa indywidualne przestępstwa powszechne |
sposób realizacji |
przestępstwa z działania przestępstwa z zaniechania |
skutek |
przestępstwa skutkowe (materialne) przestępstwa formalne |
formę winy |
przestępstwa umyślne przestępstwa nieumyślne |
stopień realizacji |
przygotowanie usiłowanie dokonanie |
formę uczestnictwa |
sprawstwo współsprawstwo podżeganie pomocnictwo prowokacja |
ilość przestępstw |
przestępstwo pojedyncze realny zbieg przestępstw przestępstwo ciągłe pozorny zbieg przestępstw recydywa kumulatywny zbieg przepisów ustawy |
rodzaj skutku |
przestępstwa trwałe przestępstwa skutkowe |
wysokość sankcji |
zbrodnie występki wykroczenia |
stopniowanie sankcji |
przestępstwa podstawowe przestępstwa kwalifikowane przestępstwa uprzywilejowane |
formę oskarżenia |
przestępstwa publicznoskargowe przestępstwa prywatnoskargowe |
Niektóre rodzaje przestępstw:
Przestępstwo trwałe zachodzi wtedy, gdy skutek przestępny musi trwać przez pewien czas, przy czym to trwanie może być przerwane przez samego sprawcę (np. przestępstwo pozbawienia wolności, wojskowe przestępstwo dezercji). Odróżnienie tego typu przestępstw ma znaczenie w odniesieniu do przedawnienia. Bieg przedawnienia liczy się bowiem od chwili ustania stanu przestępnego.
Zbrodnia (crimes), to czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą.
Występek (delits) to czyn zagrożony karą przekraczająca miesiąc pozbawienia wolności, karą ograniczenia wolności lub grzywną powyżej 30 stawek dziennych.
Wykroczenie (contraventions) to czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu w wymiarze od 5 do 30 dni, ograniczenia wolności w wymiarze 1-go miesiąca, grzywny w wysokości od 20 zł do 5000 zł lub nagany.
Przestępstwo podstawowe (zasadnicze) to dane przestępstwo zawierające określające znamiona.
Przestępstwo kwalifikowane jest typem przestępstwa, do którego należą znamiona zarówno danego przestępstwa podstawowego, jak i inne. Jest to przestępstwo o surowszej sankcji, ,,odmiana przestępstwa podstawowego o wyższym stopniu społecznego niebezpieczeństwa”.
Przestępstwo uprzywilejowane, to typ przestępstwa, do którego oprócz znamion przestępstwa podstawowego należą inne znamiona, czyniące je mniej niebezpiecznymi społecznie. Są to wiec przestępstwa o łagodniejszej sankcji od przestępstwa podstawowego.
Na przykład:
typ podstawowy - przestępstwo znęcania się,
typ kwalifikowany - przestępstwo znęcania się w związku z czym ofiara targnęła się na własne życie. Przestępstwo to objęte jest karą surowszą od przestępstwa podstawowego.
Typ uprzywilejowany - przestępstwo znęcania się, pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami. Przestępstwo to podlega karze łagodniejszej.
Przestępstwa publicznoskargowe, to przestępstwa ścigane przez oskarżyciela publicznego. Dzielą się na przestępstwa ścigane z urzędu (obowiązek oskarżyciela publicznego oraz policji) oraz przestępstwa ścigane na wniosek (oskarżenie publiczne jest uzależnione od wniosku pokrzywdzonego lub od wniosku innego organu).
Przestępstwa prywatnoskargowe, to przestępstwa ścigane przez oskarżyciela prywatnego, wymagają do ich ukarania wniesienia oskarżenia przez pokrzywdzonego.
Przestępstwo ciągłe to przestępstwo, które składa się z dwu lub więcej czynów, z których każdy stanowi przestępstwo, a które traktujemy łącznie jako jedno przestępstwo. Przestępstwo ciągłe obejmuje całą jednorodną działalność przestępną sprawcy. Potraktowanie łącznie dwu lub więcej przestępstw jako jednego przestępstwa ma swoje uzasadnienie materialnoprawne i procesowe. Przestępstwo ciągłe pozwala prawidłowo ocenić całą działalność przestępną sprawcy i wyrazić jej społeczne niebezpieczeństwo. Nie musi się ustalać, w akcie oskarżenia i wyroku, danych dotyczących każdego fragmentu przestępnej działalności, co niekiedy napotykałoby znaczne trudności. Skazując za przestępstwo ciągłe, sąd może orzec karę w granicach szerszych, niż jest to przewidziane za przestępstwo jednoczynowe. Może mianowicie przekroczyć górną granicę sankcji, nie więcej jednak niż o jej połowę.
Przypadek.
Przypadek to działanie lub zaniechanie, o znamionach określonych w ustawie karnej, jeśli po stronie sprawcy brak elementu winy.
Przypadek zachodzi wtedy, gdy sprawca nie tylko nie uświadamia sobie, ze zachowaniem swym może popełnić czyn zabroniony, ale jednocześnie nie może sobie tego uświadomić. Sprawca przypadku jest w błędzie niezawinionym co do rzeczywistej sytuacji, w jakiej odbywa się jego postępowanie.
Przypadek nie jest przestępstwem (nullum crimen sine casu), np. kierowca prowadząc pojazd mechaniczny technicznie sprawny, na skutek przebicia opony wpada na przechodnia. Kierowca nie ponosi odpowiedzialności karnej, ponieważ w jego zachowaniu brak elementu winy.
Bibliografia:
Andrejew Igor, Polskie prawo karne w zarysie, PWN, Warszawa 1978
Kodeks karny, Lublin 2004
Lewandowski Jerzy, Encyklopedia prawa w zarysie, SGH, Warszawa 1995
Świda Witold, Prawo karne, PWN, Warszawa 1978
Internet:
11