Formy agresji wśród młodzieży

Ewa Łączna

Witold Jasiak

TUREK 2001

W bogatej literaturze dotyczącej problematyki agresji istnieje wiele jej definicji, obejmujących różne rodzaje zachowań człowieka. Podkreśla się, że agresja jest zjawiskiem niejednolitym, istnieją różne formy i rodzaje agresji, a jej przyczyny i źródła są różnorodne. Mimo dość długiej tradycji rozważań na temat natury agresji u człowieka, a także dużej liczby badań empirycznych związanych z tym zagadnieniem, nie utworzono jednej powszechnie akceptowanej teorii agresji.

1. Różne definicje i określenia agresji i agresywności

Ważną sprawą jest rozróżnienie agresji od agresywności tj. ustalenie czy mamy do czynienia z jednostką, u której występują pojedyncze akty agresji, czy też, z jednostką wykazującą stałą tendencję do zachowań agresywnych w różnych sytuacjach i wobec różnych osób.

A. Frączek jest jednym z tych autorów, którzy wyróżniają pojęcie agresji. W tym pojęciu wyróżnia: pojęcie agresywności i pojęcie czynności agresywnej.

1.1 AGRESYWNOŚĆ

Agresywność określa jako szczegółowy rodzaj własności przypisywanych ludziom. W tym wypadku agresja analizowana jest przez tego autora w kategoriach strukturalnych (chodzi o powtarzalność jej przejawów, poszukiwanie wewnętrznej, stałej aparatury odpowiedzialnej za obserwowane zachowanie, a także wskazanie na różnice indywidualne w formach demonstrowania agresji przez poszczególnych ludzi) [Frączek 1979]. Jeżeli bowiem w identycznej sytuacji eksperymentalnej mającej na celu wywołanie zachowania agresywnego postawimy dwie osoby, to u jednej z nich możemy oczekiwać agresji z większym, a u drugiej z mniejszym prawdopodobieństwem.

Tę własność określa się właśnie jako agresywność jednostki. Ma ona charakter ciągły i odpowiednio każdego osobnika można umieścić w dowolnym punkcie linii, której jednym końcem będzie zupełny brak agresywności, a drugim agresywność ,,pełna”—oznaczająca, że w każdej sytuacji osoba tak zakwalifikowana reaguje agresją. Można w tym momencie postawić sobie pytanie: dlaczego w tej samej sytuacji prowokującej do agresji niektórzy zareagują agresywnie, a niektórzy nie i czym się różnią od siebie te osoby?

Na to pytanie stara się odpowiedzieć między innymi M. Kosewski [,,Agresywni przestępcy” 1977r.] . Wskazuje on, że między innymi różnice indywidualne występujące u osób znajdujących się w tej samej sytuacji wynikają z faktu różnego spostrzegania i oceniania tej samej sytuacji przez nie.

,,Różnice w percepcji i interpretacji sytuacji polegać mogą na spostrzeganiu przez osoby agresywne pewnych sytuacji, na ocenie sytuacji jako frustrującej lub też niedostrzeganiu pewnych elementów sytuacji, które w innych uruchamiają mechanizm kontroli i powstrzymują zachowanie agresywne (oczekiwanie kary, lęk, niepokój)” [M.Kosewski 1977 str.118].

Buss [M.Kosewski 1977 str.118] natomiast o agresywności mówi jako” ,,pewnej skłonności do częstego reagowania agresją, określając agresywność jako utrwalony nawyk atakowania”. Zgodnie z jego stanowiskiem siłę nawyku atakowania (czyli stopień agresywności) wyznaczają cztery czynniki:

1. CZĘSTOTLIWOŚĆ UPRZEDNIEGO DZIAŁANIA NA JEDNOSTKĘ CZYNNIKÓW WYWOŁUJĄCYCH GNIEW I POPRZEDZAJĄCYCH AGRESJĘ zgodnie z przyjętym przez Bussa podziałem będą to: atak, frustracja oraz bodźce nieprzyjemne i drażniące.

2. WZMACNIANIE (NAGRADZANIE) REAKCJI AGRESYWNYCH wzmocnienia mogą być bardzo różne, utrwalające instrumentalną bądź emocjonalną wartość reakcji agresywnej czyli mechanizmy motywacyjne. Do jednej z bardziej efektywnych wzmocnień należy aprobata grupy, mającej szczególne znaczenie w grupach rówieśniczych u dorastających chłopców. M. Kosewski zwraca uwagę, że ten rodzaj wzmocnienia jest uznawany w literaturze za jeden z najważniejszych. Buss za wzmocnienie uważa zarówno spadek napięcia po agresji (nagroda ma wtedy charakter ,,wewnętrzny”), jak też eliminacja źródła frustracji lub osiągnięcie jakiejkolwiek nagrody (wzmocnienia ,,zewnętrznego”). Wytworzony nawykowo sposób reagowania zachowuje dużą odporność na wygaszanie, toteż osoby agresywne często reagują agresją, mimo że sytuacja tego nie wymaga.

3. WZMOCNIENIA SPOŁECZNE Normy postępowania podtrzymywane przez grupę, do której należy jednostka, mają olbrzymi wpływ na kształtowanie się nawyku agresywnego i działają zdaniem Bussa w następujący sposób:

• dostarczają wzorców zachowania agresywnego, które wyznaczone być mogą drogą imitacyjnego uczenia się;

• dostarczają częstych prowokacji do agresji (z reguły przez atak), ponieważ członkowie grupy uznają agresywne zachowania się za pożądane, często zachowują się agresywnie wobec siebie;

• aprobata agresji przez grupę stanowi ważną dla jednostki nagrodę i wzmacnia silnie reakcje agresywne.

4. WRODZONE PREDYSPOZYCJE BIOLOGICZNE Buss określa je jako temperament lecz nie jest skłonny przyznawać tym czynnikom większej roli w obserwowanych indywidualnych różnicach w agresywności pomiędzy ludźmi [M. Kosewski, 1977] .

Podsumowując tę charakterystykę pojęcia agresywności przytoczymy definicję D. Wójcika. Stwierdza ona: ,,Agresywność można więc określić jako stałą właściwość człowieka nabytą i utrwaloną w procesie jego rozwoju na podstawie uczenia społecznego, a polegającą na częstym, nieadekwatnym do bodźca reakcjach agresywnych o znacznym nasileniu, występujących w stosunku do szerokiego zakresu obiektów społecznych.. Ponadto występuje często nieumiejętność kontrolowania reakcji, a także odczuwanie i przejawianie postawy wrogości wobec otoczenia” [D.Wójcik, 1977,str10-11].

1.2 AGRESJA

Obok pojęcia agresywności drugim nierozerwalnie z nim związanym jest

pojęcie agresji definiowanej jako pojedynczy akt.

Przy definiowaniu agresji przyjmuje się różne kryteria. Agresja jest jedną z form aktywności ludzkiej. Tak jak wszystkie czynności ludzkie realizowane w kontaktach interpersonalnych jest charakteryzowane ze względu na trzy kryteria.

Pierwsze kryterium to: skutki, do jakich prowadzą czynności ludzkie, a wiec także agresja. Przy próbach definiowania agresji zwraca się więc uwagę na rezultat czynności; coś zostało utracone, zniszczone, ktoś doznaje bólu, cierpienia, a zatem ogólnie biorąc, skutki czynności agresywnej mają charakter destrukcyjny.

Drugie kryterium to: charakter motywacji leżącej u ich podstawy, intencji, którymi kieruje się sprawca. Kryterium to niekiedy rozbudowane jest jeszcze o procesy emocjonalne i nazywane jako emocjonalno-motywacyjne. Występowanie bowiem określonych emocji uważa się za istotny czynnik generujący agresję.

Trzecim kryterium definiującym czynności ludzkie, a więc także agresję jest wartościowanie moralne i społeczne. W tym kryterium akcent przesuwa się z własności samej czynności na jej znaczenie w ramach przyjętego systemu ocen moralnych.

Istnieją także definicje ,,mieszane” oparte na dwu kryteriach, uwzględniające np. zarówno intencję sprawcy, jak i konsekwencje jego działania. D.Wójcik podkreśla właśnie, że ,,przy określeniu tak złożonego zjawiska, jakim jest agresja, nie wydaje się słuszne koncentrowanie się głównie na jednym tylko aspekcie zachowania, jakim jest cel czy skutek działania” [D.Wójcik 1977,str.6]. Należy rozpatrywać agresję biorąc pod uwagę więcej kryteriów, a tym samym zwracając uwagę na więcej aspektów tego pojęcia.

Najczęściej podając typologię pojęcia agresji wyróżnia się agresję fizyczną, słowną i agresję pośrednią. Są to rodzaje agresji wyróżnione ze względu na jej formy przejawiania się. W zależności od sposobu rozumienia pojęcia agresji, mogą zawierać się wszystkie lub tylko niektóre z wymienionych form.

Znany badacz tego zjawiska A.Bandura charakteryzuje je następująco:

,,Agresja fizyczna—bezpośrednia napaść fizyczna w postaci bójki, uderzenia pięścią lub jakimś przedmiotem użytym jako broń, rzucanie przedmiotów w celu wyrządzenia komuś krzywdy. Zachowanie takie ma za zadanie sprawienie bólu czy przykrości, a więc szarpanie, wyrywanie przedmiotu innym, ciągnięcie (np. za uszy, włosy), szczypanie, duszenie, plucie, gryzienie przeciwnika, wszelkie ataki przy pomocy nóg, jak kopanie, podstawianie nogi, następowanie na coś lub kogoś. Do tej kategorii zachowań zaliczamy także zachowania destrukcyjne: psucie, darcie, brudzenie, tłuczenie” (St. Siek 1993).

,,Agresja werbalna—czyli wszelkie formy ataku wymagające interakcji twarzą w twarz, niemaskowania napaści lub wzywanie do buntu . A więc rzucanie pod adresem innej osoby wyzwisk i obelg, odmowa posłuszeństwa dorosłym czy przełożonym, dotkliwe wyrazy krytyki, jednak pod warunkiem, że zostały wypowiedziane do osoby przeciw której były skierowane. Poza tym, grożenie, straszenie, podawanie fałszywych informacji, wypowiedzi poniżających, przezywanie, wyśmiewanie”.

,,Agresja pośrednia—charakteryzuje się następującymi cechami: otwarte manifestowanie agresji werbalnej czyli zniesławienie, odmowa przysług, mająca na celu sfrustrowanie proszącego o nią (często stosowany sposób okazywania niechęci) i podburzanie innych do agresji. Do tej kategorii bardziej zalicza się czyny niż słowa: okazywanie komuś wzgardy, odejścia w celu okazania niechęci do towarzystwa danej osoby, oraz wszelkie przypadki agresji przeniesionej, skierowanej na obiekt nie będący człowiekiem np. trzaskanie drzwiami, ciskanie przedmiotami o ziemię”.

Podsumowując rozważania dotyczące pojęć agresji i agresywności, należy powiedzieć, iż ”..agresją nazywa się bądź szczególny rodzaj czynności realizowanych przez ludzi, bądź szczególny rodzaj własności przypisywanych ludziom” [A.Frączek 1979,str.12]. W pierwszym przypadku agresja rozpatrywana jest w kategoriach procesu, gdyż każda czynność ma swój początek, swoje źródło i pełni określoną funkcję. W drugim przypadku agresja rozpatrywana jest ”...w kategoriach strukturalnych i zwraca się uwagę na powtarzalność jej przejawów, poszukuje się wewnętrznej stałej aparatury odpowiedzialnej za obserwowane zachowanie, wskazuje na różnice indywidualne w formach demonstrowania agresji przez poszczególnych ludzi” [A.Frączek 1979,str.12]. Czynności agresywne można określić jako ”...czynności podejmowane i realizowane przez podmiot wobec innych ludzi (konkretnej osoby, grupy), tak zorganizowane, iż ich następstwem jest szkoda, utrata cenionych społecznie wartości, cierpienie i ból” [A.Frączek 1979,str.16]. Agresywność natomiast to pewna względnie stała cecha osobowości, wyrażająca się gotowością do reagowania agresją na jej sygnały wywoławcze i gotowością percepcji tych sygnałów. Sygnały wywoławcze agresji to bodźce wiązane przez jednostkę z czynnikami wywołującymi gniew (J.Stanik 1980).

Podsumowując należy także podkreślić, że ze względu na formę występowania zachowań agresyjnych można wyróżnić agresję fizyczną bezpośrednią, fizyczną pośrednią, słowną bezpośrednią, słowną pośrednią, a także ogólnie agresję pośrednią, ponadto agresję czynną i bierną, agresję behawioralną i symboliczną. W zależności od sposobu rozumienia pojęcia agresji mogą zawierać się wszystkie lub tylko niektóre z wymienionych tu form.

2. Koncepcja agresywności A.H. Bussa

1. Niektóre czynniki wyzwalające reakcje agresywności wg. Bussa.

Czynniki wyzwalające reakcje agresji wg. Bussa to:

• frustracja; silna, samowolna frustracja najczęściej prowadzi do agresji, występowanie lub nie reakcji agresywnej zależy od tolerowania frustracji, jeżeli frustracja jest spowodowana obiektywną koniecznością, wtedy skłonność do agresji jest mniejsza lub nie występuje wcale. Agresję na tle frustracji nazywa Buss, ,,gniewną agresją”. Wiąże się ona z doznanymi niepowodzeniami w działaniu

• działanie szkodliwych bodźców.

• atak; im silniejszy tym mocniej działa.

• działanie bodźców nękających np. świecenie silnego światła prosto w oczy, zmuszanie do wąchania bardzo nieprzyjemnych zapachów, zmuszanie do słuchania głośno nastawionego radia. Typowe społeczne bodźce nękające to np. czyjeś głośne jedzenie i picie, cmokanie, mlaskanie, żucie gumy (S.Siek 1993)

• nagroda; agresja wywołana przez ,,zewnętrzną nagrodę” to zachowanie agresywne zmierzające do usunięcia przeszkód utrudniających osiągnięcie jakiegoś pożądanego przedmiotu.

2.2. Krótka charakterystyka odmian agresywności wymienianych przez A.H.Bussa.

A.H.Buss wyróżnił siedem odmian agresywności i dodatkowo poczucie winy.

• Agresywność (napastliwość) fizyczna—oznacza używanie siły fizycznej przeciwko konkretnym osobom. Nie obejmuje działań agresywnych polegających na niszczeniu przedmiotów martwych.

• Agresywność (napastliwość) słowna—obejmuje wyrażanie negatywnych uczuć zarówno w formie wypowiedzi (kłócenie się, krzyczenie) jak i w jej treści (groźby, przekleństwa, nadmierny krytycyzm).

• Agresywność (napastliwość) pośrednia-obejmuje zarówno okrężną, skierowaną na określoną osobę, jak i agresję bezkierunkową. Agresja okrężna—plotki, złośliwe żarty. Agresja bezkierunkowa, taka jak ataki wściekłości, a wyrażająca się np. w tupaniu nogami, rzucaniu przedmiotami, wyładowaniem nie czyniącym nikomu wprost żadnej cielesnej krzywdy.

• Negatywizm—zachowanie opozycyjne, zwykle skierowane przeciw przyjętym autorytetom lub władzy. Obejmuje całą gamę form, od pasywnego sprzeciwu i odmowy współpracy, aż po otwarte wystąpienie przeciw zwierzchności lub utartym zwyczajom.

• Podejrzliwość—rzutowanie własnej wrogości na innych. Może przejawiać się tylko jako nieufność i ostrożność w stosunku do otoczenia bądź, przechodząc przez wszystkie pośrednie stopnie, doprowadzać do przekonania, że inni nam szkodzą lub planują wyrządzić jakąś krzywdę.

• Uraza—występuje pod postacią złości i gniewu na cały świat za rzeczywiste lub wyimaginowane krzywdy.

• Drażliwość, skłonność do irytacji—jest gotowością do agresywnego wybuchu w wyniku nawet najmniejszego podrażnienia. Obejmuje takie cechy jak: porywczość, szorstkość, grubiaństwo.

• Poczucie winy—wyraża się przekonaniem jednostki, że jest złą osobą, że czyni zło lub też wyraża się przeżywaniem wyrzutów sumienia.

3. Przejawy agresji w szkole.

Przyglądając się zachowaniom uczniów można stwierdzić, że problem agresji istnieje. Nie wszystkie odmiany agresywności i agresji są dostrzegalne w szkole w równym stopniu i nie wszystkie można zauważyć w czasie lekcji czy przerw. Zapewne wszystkie formy agresji to jest: fizyczna, werbalna, pośrednia mają miejsce na terenie szkoły lub są związane z środowiskiem szkolnym mimo że występują poza terenem szkoły. Nie można jednak mówić, że młodzież w 100% wykazuje zachowanie agresywne, bo przecież społeczność uczniowska wywodzi się z różnych środowisk społecznych. Można wymienić dwa uwarunkowania agresji u młodzieży:

• uwarunkowania biologiczne

• uwarunkowania rozwojowe

1. Uwarunkowania biologiczne

Czynnikami warunkującymi biologiczne występowanie agresji ogólnie i zaburzeń w zachowaniu się jednostki, mogą być:

1. Czynniki genetyczne.

Wpływ czynników genetycznych na zachowanie się człowieka nie jest jeszcze całkowicie zbadany. Wszystkie dowody na przekazywanie pewnych cech drogą dziedziczenia są dowodami pośrednimi i mimo, że wiele z nich dość wyraźnie ukazuje wpływ czynników genetycznych, nie wszystko da się wyjaśnić w ten sposób.

2. Cechy związane z funkcjonowaniem układu nerwowego.

Szereg procesów patologicznych zachodzących w mózgu może mieć zasadniczy wpływ na różne postacie patologii zachowania. Obszernego podsumowania badań neurologicznych nad agresją dokonał B.Kadd. na podstawie wielu swoich badań stwierdza on że w obecnym stanie wiedzy mozaika mózgowa jest tak skomplikowana, że trudno się wypowiadać definitywnie o lokalizacji centrów odpowiedzialnych za poszczególne rodzaje zachowania.

3. Fizjologiczne podłoże agresywnego zachowania się.

Wspomnieć należy także o próbach wykazania istnienia wrodzonego popędu agresywnego w oparciu o wskazanie na fizjologiczne komponenty reakcji agresywnej. Do zmian fizjologicznych, charakterystycznych dla reakcji agresywnych zalicza się: wzrost zawartości adrenaliny we krwi, szybkość cyrkulacji krwi, wzrost temperatury ciała, szybkość i głębokość oddechu, wzrost poziomu dotlenienia organizmu i produkcji krwinek czerwonych itp. [M.Kosewski 1977 str.39]. W oparciu o przesłanki podobieństwa w wyglądzie zewnętrznym i stanie fizjologicznym próbuje się formułować wnioski, że istnieje wrodzony popęd agresywny.

2. Uwarunkowania rozwojowe

Z okresem dorastania szczególny związek mają wszelkie zaburzenia w zachowaniu, agresja czy też nieprzystosowanie społeczne. Dorastanie jest bowiem okresem budzenia się nowych potrzeb psychicznych i społecznych, które nie zawsze łatwo jest zrealizować. Dla okresu dorastania wydają się mieć szczególna znaczenie następujące potrzeby : poznawcza, kontaktu emocjonalnego, sensu życia, autonomii, seksualna.

Młodzież w okresie dorastania dąży do zaspokojenia także potrzeby bycia dorosłym. Młody człowiek (dotyczy to szczególnie chłopców) na skutek przemian fizycznych czuje się dorosłym. Chce swą dorosłość przeżywać, chce być tak traktowany przez otoczenie a społeczeństwo wyznacza mu rolę bierną, infantylną. Innym elementem potrzeb tego okresu jest poszukiwanie potwierdzenia swojej dorosłości poprzez próbę swych sił i możliwości. Walka stwarza możliwość wypróbowania siebie samego, dojrzałego fizycznie i mającego pewne elementy dojrzałości psychicznej. By prowadzić walkę trzeba mieć jednak wroga i jego poszukuje się w tym okresie. Walka umożliwia także przeżywanie innych poszukiwanych emocji, głównie silnych wrażeń, przygody, czegoś niezwykłego i wyjątkowego

W okresie dorastania szczególnie uwypukla się potrzeba łączenia w grupy rówieśnicze. Grupa rówieśnicza staje się środowiskiem, w którym najlepiej można opanować rolę własnej płci, można realizować potrzebę walki, przeżywanie silnych emocji.

W okresie dorastania dla młodych trudnym jest pełnienie społecznie wyznaczonej roli. Dobre wywiązywanie się z roli ucznia musi zmuszać do rezygnacji z realizacji wielu własnych potrzeb. Młodzi są niecierpliwi i niezwykle konkretni w swych ocenach. Uczeń jest nastawiony na daleką przyszłość i dlatego ranga sukcesu szkolnego dla niektórych jest sprawą wątpliwą. Miernikiem jest jedynie ocena szkolna, której wartość nie zawsze jest obiektywna. Przydatność nauki szkolnej w określonych warunkach i według obowiązującego programu oraz jego realizacji jest w opinii młodych zazwyczaj wątpliwa, służy ona tylko zdobywaniu kolejnych etapów edukacji i przez to jest niezbędna. Nauka szkolna jest więc grą , mistyfikacją, a przecież dojrzewanie to proces poszukiwania realnych sytuacji. Także nauczyciel jest poddawany wnikliwej i sceptycznej ocenie. Utrzymanie autorytetu przez nauczyciela jest w tych warunkach trudne

Powszechnie obserwowanym zjawiskiem u dorastającej młodzieży jest przekora, zjawisko to występuje w procesie kształtowania się woli i przejawia się jako krnąbrność, nieposłuszeństwo. ,,Całe zachowanie młodego człowieka nabiera cech arogancji, bezczelności i przesadnej pewności siebie. Nieopanowany sposób bycia prowadzi do częstych konfliktów z otoczeniem. Negatywny stosunek wobec otoczenia przechodzi niekiedy w negatywną postawę wobec całego społeczeństwa, cywilizacji oraz wszelkich obowiązujących norm i przepisów. Wyraża się jako bierny opór w stosunku do wszelkich wymagań lub jawny bunt, kończący się niekiedy ucieczką z domu” [M.Żebrowska 1986 str.723].

Problematyka wieku dorastania jest niezwykle złożona. Również wyjaśnienie trudności okresu dorastania nie jest łatwe ze względu na obszerność i skomplikowany charakter procesu rozwojowego dorastania i wielorakich jego uwarunkowań. Omawiając okres dorastania staraliśmy się zwrócić uwagę jedynie na niektóre charakterystyczne zjawiska czy zagadnienia mogące mieć wpływ na wystąpienie różnych form agresji.

BIBLIOGRAFIA

1.Frączek A., ( 1986 ). Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji

interpersonalną. Wrocław. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

2.Frączek A., ( 1979 ). Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności

agresywnych.Wrocław. Ossolineum.

3. Kosewski M., ( 1977 ).Agresywni przestępcy. Warszawa. Wiedza

Powszechna.

4. Wójcik D., ( 1977 ). Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży

przestępczej i nieprzestępczej. Wrocław. Ossolineum.

5. Siek S., (1993 ). Wybrane metody badania osobowości

. Warszawa.Wydawnictwa Akademii Teologii Katolickiej.

6. Żebrowska M., (1986 ). Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży.

Warszawa PWN.

7. Skorny Z., (1968 ). Psychologiczne koncepcje agresji.

8. Barbara Zatorska- Gorzelanna., (2000 ) Między sukcesem a kijem

baseballowym. Dyrektor Szkoły nr 5/2000.

9

---