II OKRES PRZEJŚCIOWY XIII-XVII dyn

najazd Hyksosów XV-XVI dynastia.

ekspansja Kermy(S) do obszaru I katarakty

XVII dyn lokalna dynastia książęca, wystąpienie przeciwko Hyksosom

XIII dyn

ok. 60 królów; niewiele informacji

ród wywodzący się od potomków Amenemesa IV

początek upadku autorytetu władzy centralnej, niewielka ilość zabytków

imiona teoforyczne Sobek(krokodyl)Sobekhotep

wschodnia Delta atakowana przez plemiona koczowników

rezydencja nadal w Icztaui, ale władcy przenoszą się do górnego Egiptu XIV dyn siedziba w Xois(niewiele informacji czasem tylko imiona)

XV dyn

stolica w Awaris

dynastia Wielkich Hyksosów(6 władców- 108 lat)

władza ogranicza się do obszaru Delty

Hyksosi Wschodnia Delta, Ziemia Goszen;

grupa plemion semickich przybyłych w poszukiwaniu pastwisk

~Beni Hassan grobowiec Chnumhotepa opis i wygląd karawany semickiej

Plemina Kanaanejske z domieszką elementów husyckich

przystosowali do swoich potrzeb skarabeusze

dostosowanie elementów życia religijnego

przejęcie egipskiej tytulatury

Elementy własne:

koło

wóz bojowy

koń

~zmiana taktyki armii egipskiej

~nowy system umocnień duże prostokątne założenia; rodzaj wałów z jednym wejściem

łuk kompozytowy

taran

Pierwszy władca: SALITIS 1630-1615(wg Manethona)

stolica w Memfis, później w Awaris

inni władcy: Szesi, Jakobher, Chian, Popi, Chamudi ostatni władca(„Moim opiekunem jest moje obfitość”); decydujące walki między plemionami górnoegipskimi a hyksosami; 12 rok panowania Chamudiego Egipcjanie zdobywają Awaris

XVI dyn

rodzaj książąt wasalnych; panują równolegle

KAMOSE ostatni władca XVII dyn.

15 królów

założyciel Antef współcześnie z Salitisem;

Dra Abu'l-Naga nekropola od Kamosego

panowanie od Asjut po II kataraktę zdecydowana rozprawa z Hyksosami

I i II stela Kamosego przebieg wojen przeciwko Popiemu

NOWE PAŃSTWO 1530 1070

okres imperium przestrzennego XVIII dyn Tutmozydzi / XIX i XX dyn Ramessydzi

XXI i XXII III okres przejściowy dynastie obcego pochodzenia

Teby religijną stolicą Egiptu rozkwit nekropoli tebańskiej

język nowoegipski podniesiony do rangi języka urzędowego ok 1340r. za Echnatona od XXVI dyn zapisywany pismem demotycznym

Księga Umarłych zwoje w sarkofagach

Księgi Podziemia(Amduat, Bram) na ścianach grobowców

literatura piękna, beletrystyka, liryka miłosna(T. Andrzejewski: „Opowiadania egipskie”, „Pieśni rozweselające serce”, „Dusze boga Re”)

AHMOSIS(Ahmose)

zm. W wieku ok. 35 l

brat Kamosego

batalie z Hyksosami ostateczne wyparcie ich z Delty

3 kampanie na południu; ustalił granice na wysokości Toszke

stworzył urząd „Syna królewskiego z Kuszu” z siedzibą w Anibie(Myiam)

Ahmesnefertari boską małżonką Amona za XXVI dyn córki władców kontrola nad Tebami

Teby stolicą Egiptu / Amon bogiem naczelnym

grobowce w Dolinie Królów(Teby Zachodnie)

AMENHOTEP I (AmenofisI)

wyprawa wojenna do Nubii

nieznany grobowiec mumia w skrytce

zm w wieku ok. 50 l

Amenhotep I i Ahmesnefertari bóstwa opiekuńcze nekropoli tebańskiej

Egipt do 4 katarakty rozbicie królestwa Kermy; zdecydowana przewaga po czasy ramessydzkie

Kanaan, Płn Syria

dyplomacja małżeństwa dynastyczne

TOTMES I

zapoczątkował nową linię genealogiczną

syn Seminseneba boczna gałąź dynastii

prawa do tronu poprzez małżeństwo z córką poprzedniego władcy córka Hatszepsut(synowie Amenemose i Medimes dziwnym zbiegiem okoliczności umarli przedwcześnie)

wyprawa do Płn Syrii --. Nad Eufratem w Karkemisz stela zwycięstwa nad Mitannijczykami

nowa koncepcja pochówków królewskich oddzielenie grobu od świątynii świątynie grobowe bliżej Nilu

XVIII dyn kanon postaci ludzkiej

aspektowa

kanon świątyń świątynia Chonsu w Karnaku

• pylony(wejście na dziedziniec na osi)

• dziedziniec otoczony portykiem

• aleja sfinksów

• po dziedzińcu sala hipostylowa

• pomieszczenie na barkę solarną

~odstępstwa: powiększenie Sali hypostylowej, ich liczby, liczby pylonów i dziedzińców

~Amenhotep syn Hapu(za Amenhotepa III)

HATSZEPSUT

Deir El Bahari portyk Puntu(wizerunek królowej)

posągi kubiczne Senenmut z Nefrure

Księga Umarłych

kursywa hieroglificzna(charakter uproszczony)

~sąd Ozyrysa Tot skryba zapisujący przebieg; Maatjako element wagi

~spowiedź negatywna rozdz.125 nazwa nadana w 1842 prze Lepsiusa

~oryginalna nazwa egipska:”zaklęcie by wychodzić podczas dnia”

~żaden ze znanych papirusów nie jest identyczny

~ok. 190 rozdziałów

~2 redakcje Saicka(XXVI dyn)

Memficka(XVIII i XIX dyn)

~fragmenty umieszczone na ścianach grobowców, sarkofagach i skarabeuszach(sercowych rozdz. 30B)

~fragm rozdz. 6 księgi umarłych kierowany do uszebti(tekst wyryty,namalowany lub odciśnięty w formie z miejscem pozostawionym na imię zmarłego) uszebti na każdy dzień roku; podzieleni na brygady

Nauki, Pouczenia

kształt klasyczny

oddziaływania na Stary Testament(Ks Przysłów)

np. Nauki Amenemopeta

Liryka miłosna

XIX dyn Papirus Harrisa(500)

eg. Howet

kochankowie nazywani są bratem i siostrą

kolofon opis po utworze(autograf kopisty lub autora)

Pieśń Harfiarza

umieszczana na ścianach grobowców(np. grobowiec Nachta)

~usprawiedliwiony głosem= świętej pamięci

AMENHOTEP III

objął tron w wieku 10-12 lat

konflikt z Mitanni ostateczne zażegnanie konfliktów

wielka małżonka Teje

działalność budowlana od Delty po 3 kataraktę(kierował tym Amenhotep syn Hapu)

Świątynia grobowa w Tebach Zachodnich kolosy Memnona

zmarł po 38 latach panowania

grobowiec w Dolinie Zachodniej

Świątynia grobowa władcy = Siedziba Milionów Lat

3 pylony, dziedzińce, aleja sfinksów, sala hipostylowa, właściwa świątynia władcy; ogromna ilość posągów Sachmet; 7m stele związane z obchodami święta sed; cz. Budynków z cegły.

skarabeusze kommemoratywne Amenhotepa III(grupy tematyczne od A doE)

AMENHOTEP IV

właściwy następca Tutmozis zmarł przedwcześnie

koregencja z Amenhotepem III(ok. 12 l)

materiały z archiwum Amarneńskiego komplikacja sytuacji w Azji

Henoteizm Echnatona

reforma między 4 a 9 rokiem panowania

wybitny poeta Hymn do Atona

3 rok panowania początek budowy świątyni Atona w Karnaku

5rp. zmiana imienia na Echnaton(Emanacja Atona)

6rp. przeniesienie rezydencji do Achetaton

5-9 rp. rewolucja amarneńska najbardziej istotne zmiany

nowy kanon Echnatona

rodzajowość w przedstawieniu

sposób przedstawiania Atona zmiana wyglądu świątyni

Neferetiti(Nafteta) 6 córek kryterium chronologiczne w ikonografii

~od 13 rp. Znikają wzmianki o niej

~Kijarównież brak męskiego potomka

z innych związków Semenchkare i Tutanchamon

ostatnie lata słabo rozpoznane

16 rp. zagrozenie ze strony plemion azjatyckich; hetyci pokonują Egipcjan w starciach

umiera w 17 roku panowania; pochowany w Achetaton

teorie o różnych czasem najdzikszych schorzeniach tłumaczących mutacje w anatomii

~celowa deformacja czaszki?

~hermafrodytyzm ojciec i matka swojego narodu

~hydrokefalia wodogłowie

nie znana dokładna data urodzin ani wykształcenie Memfis przeszkolenie wojskowe(militarna stolica Egiptu)

wychowany i wykształcony przez kapłanów Heliopolis

sprzed przejęcia władzy znany tylko odcisk pieczęci z napisem: Domena prawdziwego syna królewskiego Amenofisa

niejasne początki panowania; przedtem ożenił się z Neferetiti niejasne pochodzenie:

• mitannijska księżniczka Taduchepa - tłumaczenie imienia - w obu przypadkach : „piękna, która przybyła”

• pochodzenie egipskie znane imię siostry : Mutbeneret

• z imienia znana piastunka: Tia /małżonka Eje (jeżeli dziecko byłoby pochodzenia nieegipskiego nie mogłoby mieć egipskiej mamki)

• Boski ojciec Aja prawdopodobnie ojciec biologiczny; tytuły podobne do tytułów teścia królewskiego

Tiamacocha i mamka;

Koronacja

w Tebach, tam gdzie spędził pierwsze lata swojego panowania

imiona podobne do imion ojca, dość konwencjonalne w 6 rp rozstaje się ze starą tytulaturą i przyjmuje nowe imiona;

początkowo sprawował władzę tradycyjnie(Karnak, Soleb); urzędnicy ojca zachowali stanowiska; po reformie część pozostaje, zmienia imiona, wyznaje Atona;

Świątynia Atona w Karnaku

na E od Amona

3 lub 4 rp. W budowli pojawiają się nowe rozwiązania artystyczne

KOLOSY ECHNATONAsala kolumnowa świątyni; sztuka wyrazem propagandy religijnej ukazanie boskiej natury władcy

• Amon wyparty przez Atona, któremu nadano nowe walory

• Re-Horahte-Amon przedstawienie słońca promiennego

• Aton jako wszechstwórca posiada atrybuty władzy tytulatura; święta sed

• Ideologia władzy świeckiej przeniesiona w sferę sacrum

Teby Zachodnie: Grobowiec Ramose

• część grobowca ozdobiona w stylu klasycznym

• ściana płn-zach w nowym stylu Amenhotep IV i Neferetiti w oknie zjawień w świątyni Atona w Karnaku

początkowo Aton na czele panteonu, ale inne bóstwa nie były prześladowane

Sokar Ozyrys i inne bóstwa świata umarłych porzucone od razu

gdy doszło do przewrotu w Tebach nie było Mai - arcykapłana Amona - król mianował go naczelnikiem ekspedycji na Pustynię Wschodnią

zmiany o charakterze gwałtownym 4/5 rp

zmiany gospodarcze Amon w Karnaku jako przedsiębiorstwo - zerwanie z dotychczasową siłą przewodnią

nowe stanowiska: ludzie prości, cudzoziemcy, sfery wojskowe

• Merire arcykapłan Atona(wcześniej wojskowy)

• Pentu naczelny lekarz(obcokrajowiec)

• Parennefernaczelnik proroków wszystkich bogów

przydział zboża dla świątyń

• Tutu Syryjczyk; szambelan, naczelny budowniczy króla, „najwyższe usta całego kraju”; minister finansów;

Przeniesienie stolicy do Achetaton

• ustanowienie własnych urzędów kapłańskich: Tutu(1 prorok Atona), Panhesi(2 prorok Atona, „dozorca wołów Atona”,człowiek z gminu)

• Maya dostojnik wojskowy; nosiciel wachlarza po prawicy króla, pisarz rekrutów jeden z najwyższych stopni wojskowych w ówczesnej armii;

• Wezyr oddzielnie dla Górnego i Dolnego Egiptu(Nacht-Paaton Górny Egipt; Aperel typowo semickie; Dolny Egipt)

• Z czasów Amenofisa III Ipi bratanek Ramose; naczelny zarządca Memfis ob. Naczelnik pałacu w Achetaton;

• Aje boski ojciec i królewski sekretarz;”rozkazujący wozami bojowymi”

Grobowce amarneńskie bogato polichromowane; informacje na ścianach grobów; niektórzy dostojnicy posiadali po dwa groby(Teby, Achetaton)

6 rp. przeniesienie stolicy z Teb do Achetaton

równina w połowie drogi między Kairem A Luksorem

brak tradycji osadniczej(na tzw. Surowym korzeniu)

sprawy wojskowe nadal Memfis

granice miasta ustalono z góry wykonując w ścianach skalnych 12 stel granicznych

w okresie ramessydzkim miasto zostało zlikwidowane wykorzystane jako kamieniołom

~Tuna El Gebel wtórnie użyte bloki

~eksploracje: Niemieckie Towarzystwo Orientalistyczne; Brytyjczycy - do dziś Egypt Exploration Society

Wielka światynia Atona

*archiwum państwowe listy amarneńskie

* w różnych punktach miasta kapliczki: światynie słonecznego cienia; reliefy wyposażenie kapliczek

6 a 12 rp ustabilizowanie się zasad teologicznych; Aton nie jest już bóstwem przewodnim faza eliminowania innych bóstw dążenie do monoteizmu; Aton bogiem bez równych sobie

Hymn do słońcapierwsza religia monoteistyczna(?) najważniejsze elementy teologiczne doktryny; znany z grobowca Eje(zachowanych 13 wersów)

istota Atona objawia się wyłącznie królowi; jedyny zna całą doktrynę i jedyny może przekazywać ją dalej. Jest prorokiem Atona.

poddani egipscy ozdabiali domostwa ołtarzykami z wizerunkiem pary królewskiej

w reliefach amarneńskich sylwetki najbardziej w hist. szt. egipskiej pochylone w pokłonie

9 rp. zmiany w imieniu Atona: usunięto z tytulatury Horahtei wzmiankę o Szu; ostatecznie zaniechano przedstawiania Atona jako bóstwa solarnego (sokół)

postanowiono całkowicie zatrzeć pamięć o dawnych bogach graficzne zacieranie imion i wizerunków; samo słowo „bogowie” było usuwane; usuwanie również wizerunków zwierząt przedstawiających Amona np. gęsi

Administracja

• zmiany nie były szkodliwe dla całego systemu;

• aktywność władcy nie ograniczała się do Amarny świątynie powstawały zarówno na północy jak i na południu wtórnie wykorzystywane jako kamieniołom

Tutanchamon edykt mówiący o chaosie gospodarczym w czasie panowania Echnatona mało wiarygodny cel propagandowy

Polityka zagraniczna

*władca poświęcający się sprawom religijnym

* pacyfizm zgodny raczej z mentalnością władcy

*wojskowi i kręgi wojskowe odgrywały w Achetaton niezwykle ważną rolę

* w grobach amarneńskich bardzo częste wizerunki żołnierzy

sprawy zagraniczne Tutu kontakty z Azją Przednią(materiały z archiwum amarneńskiego)

tabliczki amarneńskie 379, pismo klinowe, język babiloński; kilkadziesiąt odzyskanych z rabunków; korespondencja władców Mittanni, Asur i Babilonu i miast państw z Syrii i Palestyny;

Suppiluliuma(Hetyci) pragną podporządkować sobie państwo Mittanni sprzymierzone z Egiptem.

Palestyna i Syria Hetyci przestrzegają linii wyznaczonych wpływów.

12 rp. przybycie wielu poselstw zagranicznych; składanie trybutu

od 12 rp brak oficjalnych dat; informacje(też nieliczne dotyczą kręgu rodzinnego)

pojawienie się i wzrost znaczenia Kiji

13 rp śmierć MAketaton (2 w kolejności córka Amenhotepa)

? Tutanhamon synem Maketaton i Echnatona

po 13 rp nie występuje imię Nfertiti

1. królowa umiera

2. popada w niełaskę

3. umiera Echnaton, małżonka żyje dłużej kontynuując linię władcy

4. dramatyczna śmierć obojga w tym samym momencie

ostatni etap--. U schyłku panowania Echnaton dostrzega niepowodzenie swojej reformy; zmierza do kompromisu powołuje do współrządów Semenchkare i daje mu za żonę MEritaton. Krewny lecz niezaangażowany w reformę.Wznosi w Tebach świątynię Amona. Prze pewien czas Amon i Aton koegzystują;

1. w 17 rp. Umiera Echnaton i w zbliżonym czasie Semenchkare

2. Echnaton żyje dłużej; Semenchkare i MEritaton umierają przed nim

3. Echnaton poślubia MEritaton i podnosi ją do rangi królewskiej małżonki. Po śmierci władcy po roku poślubia Semenchkare.

TUTANCHAMON 1319-1309

syn królewski; niektórzy przypisują ojcostwo Amenhotepowi III

badania grup krwi Semenchkare i Tutanchamon ta sama grupa

ośrodkiem centralnym jest nadal Amarna

małżonka Anchespaaton

zmiana imion:Tutanchamon i Anchesenamon

opuszcza Amarnę I przenosi się do Memfisdogodne położenie, miasto garnizonowe(geopolityka)

„stela restauracyjna” okres amarneński=kraj na etapie choroby

dawne bóstwa odzyskują prawa; Aton nadal ważnym bóstwem

Achetaton popada w zapomnienie

EJE 1309-1305 HOREMHEB 1305-1292

ostatni władcy XVIII dyn.

Eje wezyr, boski ojciec, nosiciel wachlarza po prawicy króla

W czasach Echnatona Horemheb osobą o niewielkim znaczeni, brak dowodów rywalizacji

* przejmując władzę musiał mieć zgodę Horemheba; obaj zaczęli realizować w imieniu Tutanchamona politykę powrotu do sytuacji przedamarneńskiej; ponownie zaczęto wznosic świątynie wielu bogów

Horemheb odpowiedzialny za bezpieczeństwo granic wyprawa do Nubii ocalenie resztek wpływów

nowi wezyrowie Górnego i Dolnego Egiptu: Usermuntu i Pentu

grobowce urzędników w Memfis (nieliczne w Tebach)

Horemheb grobowiec w Memfis; odkryty w XIX w. ; splądrowany, reliefy w muzeum w Lejdzie; poszukiwania grobowca: misja Angielsko holenderska

Tutanchamon w chwili śmierci miał od 18 do 20 lat; zmarł bezpotomnie; wymiera cała dynastia;

• zmarł w grudniu lub styczniu 1309 r girlandy kwiatów na mumii

• pogrzeb odbył się w marcu lub kwietniu

• grobowiec pomyślany jako miejsce spoczynku osoby o znacznie mniejszej randze pochówek taki w Dolinie Królów nie mógł mieć dekoracji

• za pochówek odpowiedzialny był Maya

• grobowiec jednorazowy, zespół pomieszczeń z czasów Amenofisa III przeznaczony dla kogoś z jego rodziny;

stopniowe wycofywanie wszystkiego co wiąże się z Atonem

Seti II(XIX dyn) zdecydowana restauracja; wszyscy władcy amarneńścy skazani na niepamięć; odtwarzanie zniszczonych imion Amona; Achetaton skazane na zniszczenie;

Amon nie odzyskał już tak istotnej pozycji; równie ważni: Re i Ptah

Teby nie uzyskały utraconej dominującej pozycji

Księgi Jaskiń(czasy ramessydzkie) pojawia się Aton bez określenia imienia pod postacią tarczy;

zmiana kształtu grobu królewskiego za czasów amarneńskich

prosta ośdroga dla promienia słońca

• grobowce skalne

• podobnie w czasach ramessydzkich(XVIII dyn plan zagmatwany)

język nowoegipski językiem literackim rozkwit opowiadań, baśni (krąg ludowy)

Sztuki Piękne

*rzeźba, relief, malarstwo

*sama maniera upada lecz pewne rozwiązania do czasów ramessydzkich np. pejzaż

oddziaływania poza Egiptem: myśl ludzka, literatura, kwestia monoteizmu;

SZTUKA AMARNEŃSKA

• różnice w stylu, kanonie form, tematyce;

• pierwsze przejawy: świątynia Atona w Karnaku(kolosy, bloczki wykonane reliefem wgłębnym talatat)

2 etapy: wczesny styl amarneński

* Karnak świątynia Atona

* budowle Achetaton wzniesione zaraz po przybyciu

*talatat--. Zatarcie różnic płci

*Re-Harachte występuje przedstawiony z głową sokoła

II faza

*skośne oczy

*złagodzenie ztylu, brak groteskowej przesady

*Semenchkare i Meritaton(relief)

*malowidło 2 księżniczki próba ujęcia światłocieniowego

Tutanchamon, Horemheb, Eje reperkusja sztuki amarneńskiej

działalność 2 artystów Tutmozis i Mak

---