Prawo konstytucyjne - wykład.

1. Prawo konstytucyjne.

1. Prawo konstytucyjne jest osobną gałęzią prawa, jest podstawową gałęzią prawa, jej normy wyznaczają zakres przedmiotowy wewnątrz którego inne gałęzie prawa mogą usadowić swoje regulacje prawne. Wyznacza dopuszczalny zakres działalności innych organów oraz dopuszczalny zakres treści innych norm prawnych. Zakres przedmiotowy prawa konstytucyjnego oprócz materii związanej z konstytucją, odnosi się także do innych gałęzi prawa wyznaczając dopuszczalny zakres ich działalności normatywnej.

2. Prawo konstytucyjne w znaczeniu wąskim.

1. Prawo konstytucyjne traktowane jest jako akt prawny, który jest spisany. W tym rozumieniu, prawem konstytucyjnym jest tylko to, co jest zawarte w konstytucji, normach o najwyższej mocy prawnej. Kryterium wyróżniającym jest moc prawna normy.

2. W zależności od kraju, za prawo konstytucyjne można brać normy zawarte w jednym akcie albo w kilku aktach.

1. Konstytucja Polski jest aktem nowym i pełnym. Ujmuje wszystkie materie, które konstytucja powinna zawierać. W przypadku nowelizacji konstytucji, wszelkie zmiany będą załączane do tekstu jednolitego. Z takiej konstytucji nie dowiemy się niczego na temat stanu prawa wcześniej obowiązującego.

2. Konstytucja USA nie jest aktem pełnym, aby znać faktyczną treść Konstytucji USA, należy znać także treść kilkudziesięciu innych aktów prawnych - poprawek. Poprawka jest aktem o randze konstytucji.

3. W wyniku przemian ustrojowych, w danym kraju może obowiązywać kilka aktów prawnych o randze konstytucji. W Polsce w latach 1992-97 obowiązywały 4 takie akty: Konstytucja PRL (22.07.1992), Mała Konstytucja - Ustawa Konstytucyjna (17.10.1992), Ustawa Konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP (23.04.1992), Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (22.07.1952). Dopiero te
   4 akty prawne regulowały łącznie zakres podmiotowy, który miałby się znaleźć w pełnej konstytucji.

3. Prawo konstytucyjne w znaczeniu wąskim - prawa zawierające się w normach o najwyższej randze. Akty te nie muszą posiadać w swojej nazwie słowa `konstytucja` aby mieć miej rangę. Aby akt taki miał rangę konstytucji, musi mieć nazwę jaka w danym państwie, w określonym czasie, oznacza akt prawny o nadrzędnej pozycji. Takim aktem prawnym w Polsce była Konstytucja III Maja, której oficjalną nazwą była Ustawa Rządowa.

3. Prawo konstytucyjne w znaczeniu szerokim:

1. Prawo konstytucyjne w znaczeniu szerokim - zakładamy, że konstytucja to ustrój danego państwa. Kryterium, które pozwoli wyznaczyć nam treść (przedmiot, materię) prawa konstytucyjnego, jest to, co znajdujemy w normach prawnych.

2. Należy rozdzielać znaczenie materialne i formalne jakiegoś aspektu. Na przykład, demokratyczne państwo prawne jest zasadą konstytucji w znaczeniu zarówno materialnym, jak i formalnym.

3. Przedmiot prawa konstytucyjnego:

1. Jeśli jakaś norma dotyczy prawa konstytucyjnego, to jest prawem konstytucyjnym. Norma taka nie musi wcale być normą o najwyższej mocy prawnej. Kryterium tutaj jest przedmiot prawa, a nie moc prawna normy.

2. Normy, które określają podmiot władzy w danym kraju (kto jest suwerenem), sposoby sprawowania przez niego władzy, są zaliczane do prawa konstytucyjnego.

3. Do prawa konstytucyjnego w szerokim znaczeniu, należą wszystkie normy mówiące o miejscu państwa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych. Do stosunków wewnętrznych przykładem są przepisy dotyczące relacji państwo-obywatel, a do zewnętrznych - normy regulujące stosunki między państwem, a innymi państwami lub organizacjami międzynarodowymi.

4. Normy mówiące o tym, z jakim systemem rządów mamy do czynienia, są zaliczane do prawa konstytucyjnego. Będą to więc wszystkie normy dotyczące systemu organów państwowych, ich organizacji, struktury, zasad, trybu powoływania czy relacji pomiędzy poszczególnymi organami.

5. Normy mówiące o podstawach ustroju społeczno-gospodarczego w kraju. Będą to na przykład normy opisujące formy własności w państwie (art. 20-23; 64) czy normy dotyczące sposobów organizacji życia społecznego i gospodarczego, działalności kulturowej, proekologicznej.

6. Normy dotyczące statusu obywatela w państwie, w tym: praw i obowiązków obywatela, jego ochrony, zakresu ingerencji państwa w życie obywatela.

7. Normy dotyczące podstaw systemu wyborczego - ściśle związane z demokracją obywatelską. Normy dotyczące: ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu, wyborach prezydenckich, sposobach liczenia głosów, sposobach przeliczania oddanych głosów na mandaty.

8. Normy dotyczące zasad tworzenia prawa - ustalanie procedur ustawodawczych, zasady tworzenia i zmian w Konstytucji, zasady wydawania ustaw.

2. Demokracja bezpośrednia.

1. Konstytucja RP (art. 4) mówi, że władza zwierzchnia należy do narodu i to naród sprawuje władzę za pomocą przedstawicieli i bezpośrednio. Konstytucja podaje więc naród za suwerena i sposoby sprawowania przez niego władzy. Ważna jest tutaj kolejność: „za pomocą przedstawicieli i bezpośrednio”, która sugeruje ważniejszą pozycję reprezentowania.

2. Formy demokracji bezpośredniej:

1. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza (art. 118 ust. 2) - 100 000 obywateli może wnieść projekt ustawy do Sejmu, który ma obowiązek się nim zająć. Projekt wniesiony z inicjatywy obywatelskiej jest jedynym projektem ustawy, którego nie obejmuje zasada dyskontynuacji Sejmu. Co oznacza, że w przypadku końca kadencji Sejmu, projekt taki nie przepada i musi być kontynuowany w następnej kadencji.

2. Referendum:

1. W sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125)

2. Klauzula akcesyjna/europejska (art. 90) - przewiduje możliwość przeprowadzenia referendum dotyczącego przystąpienia do organizacji lub organu międzynarodowego, co równałoby się z przekazaniem pewnych kompetencji organów państwa.

3. Zmiany Konstytucji (art. 235 ust. 6) dotyczące przepisów rozdziału I, II lub XII, mogą być poparte referendum zatwierdzającym.

3. Prawo publiczne, a prawo prywatne.

1. Prawo publiczne - zawiera normy dotyczące stosunków prawnych między jednostką, a państwem, między organami reprezentującymi państwo. Jest prawem ustanowionym odgórnie - narzucenie pewnego rodzaju norm, bez pytania o zgodę podmiotów, których to prawo dotyczy. Prawo konstytucyjne należy do prawa publicznego.

2. Prawo prywatne - normy dotyczące stosunków prawnych między osobami fizycznymi a innymi osobami fizycznymi, między osobami prawnymi a innymi osobami prawnymi, między osobami fizycznymi a osobami prawnymi. Są to normy ustanowione na podstawie zgodnej woli stron.

4. Prawo materialne, a prawo formalne.

1. Prawo materialne - normy określające wzajemne stosunki i relacje między organami, mają na celu uporządkowanie całokształtu organizacji w państwie. Normy te systematyzują oraz pokazują zakres kompetencji danych podmiotów państwowych. Normy te są normami sankcjonowanymi.

2. Prawo formalne - normy służące do tego, aby normy sankcjonowane były stosowane, ich celem jest przestrzeganie norm prawa materialnego. Są to normy sankcjonujące.

5. Ustroje.

1. Często o prawie konstytucyjnym mówi się, że jest prawem politycznym, państwowym, czy ustrojowym, w związku z czym, wynika, że normy prawa konstytucyjnego określają z jakim ustrojem ma się do czynienia.

2. Ustrój państwowy.

1. Ustrój państwowy jest całokształtem organizacji państwa i metod działania władzy państwowej. Podstawą ustroju są normy prawne, ale im wyższa rangą norma, tym bardziej jest ona ogólna. Gdy norma prawna zawarta w konstytucji mówi o ustroju państwowym, to ma ona charakter generalny i abstrakcyjny, zakreśla pewne granice, które są następnie dookreślane w normach niższej rangi.

2. Reguła konstytucyjna - określa podstawowe cechy ustroju, zasady organizacji i funkcjonowania państwa.

3. Ustrój polityczny - prawno-instytucjonalny wyraz struktury i funkcjonowania władzy publicznej.

4. Ustrój społeczno-gospodarczy - jest niejako wymysłem czasów obecnych, normy dotyczące ustroju społeczno-gospodarczego są zamieszczane w konstytucji. Ustrój jest zawarty w normach określających warunki życia w państwie. Punkty decydujące o ustroju społeczno-gospodarczym: zakres ingerencji państwa w procesy gospodarcze, zakres wolności działania podmiotów gospodarczych, regulacje dotyczące finansów publicznych, system oświaty, system zabezpieczenia społecznego, ochrona środowiska naturalnego, rola państwa w kształtowaniu warunków sprzyjających rozwojowi kulturowemu i naukowemu.

6. Systemy rządów.

1. System rządów - wzajemne relacje między władzą ustawodawczą, a wykonawczą oraz wewnątrz władzy wykonawczej. Władza sądownicza powinna być niezależna i odseparowana od innych władz, a sędziowie powinni być niezawiśli.

2. System prezydencki a system klasyczny parlamentarny:

SYSTEM PREZYDENCKI	SYSTEM KLASYCZNY PARLAMENTARNY
Władza wykonawcza - jednolita, monistyczna, jednoelementowa. Na czele stoi prezydent i sekretarze (kierownicy) departamentów. Brak rządu w rozumieniu europejskim, administracja państwowa zarządzana przez prezydenta.	Władza wykonawcza - jest dualistyczna (dwuczłonowa egzekutywa), gdzie jednym członkiem jest premier z rządem, a drugim prezydent.
Prezydent - wybierany w wyborach powszechnych (wybory bezpośrednie lub pośrednie). Nie ponosi odpowiedzialności politycznej ponieważ jest wybierany w wyborach powszechnych. Naród nie może go zatem odwołać ponieważ nie istnieje coś takiego jak instytucja `kontrwyborów`.	Prezydent - wybierany przez parlament, ponosi odpowiedzialność konstytucyjną (wraz z członkami rządu). Nie ponosi odpowiedzialności politycznej ponieważ cała jego odpowiedzialność polityczna przechodzi na członka rządu w wyniku wykonania instytucji kontrasygnaty.
Rząd - brak rządu jako takiego. Istnieją sekretarze departamentu/stanu powoływani przez prezydenta, lecz zaliczani są do administracji państwowej. Sekretarze ponoszą odpowiedzialność polityczną przed prezydentem, jako że to on ich powołał.	Rząd - powoływany przez prezydenta, jednak jest to czynność o charakterze formalnym, konstruktywny charakter ma wotum zaufania. Gdy parlament udziela rządowi wotum zaufania, to w ramach odpowiedzialności politycznej, może udzielić także wotum nieufności, zarówno całemu rządowi, jak i poszczególnym ministrom.
Ścisła separacja pomiędzy władzą wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Zasada incompatibilitas jest zatem bezwzględnie przestrzegana.	Ściśle odseparowana jest jedynie władza sądownicza. Zasada incompatibilitas istnieje, lecz gdy chodzi o relacje rząd-parlament, to nie jest ona bezwzględnie przestrzegana. Członka rządu można wybrać spośród członków parlamentu.
Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną.	Członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną.

Odpowiedzialność polityczna - odpowiedzialność przed organem, który powołał na daną funkcję.

Powyższe systemy w założeniach są idealne, lecz realnie niemożliwe jest ich utworzenie. W systemie prezydenckim wszelkie modyfikacje prowadzą do utraty zasady trójpodziału władz, co w efekcie skutkuje totalitaryzmem lub kultem jednostki. W ramach systemu parlamentarnego istnieje cała gama możliwości modyfikacji, prowadzące do systemów zmodyfikowanych, hybrydalnych, mieszanych, zracjonalizowanych. Mogą powstać nawet ustroje łudząco podobne do prezydenckich, lecz nadal będące systemami parlamentarnymi (np. V Republika Francuska). Dopóki jednak w danym systemie istnieje instytucja kontrasygnaty, to dany ustrój jest ustrojem parlamentarnym.

3. Modyfikacje systemu parlamentarnego.

1. V Republika Francuska.

1. Konstytucja z 1958 r.

2. Prezydent zajmuje centralną pozycję wśród urzędów państwowych na co wskazuje choćby systematyka konstytucji. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Sam powołuje swój urząd, brak instytucji wotum zaufania dla prezydenta, parlament może jedynie w ciągu 24 godzin wyrazić wotum nieufności. Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną tylko w sytuacji zdrady stanu.

3. Parlament jest dwuizbowy, równoprawny, prezydent przewodniczy obradom rządu. Premier może zastąpić prezydenta pod jego nieobecność tylko w wyjątkowych sytuacjach działając ponadto tak, jak mu zalecił prezydent. Żaden akt rady ministrów nie jest ważny bez podpisu prezydenta. Zasada incompatibilitas traktowana bezwzględnie.

2. Niemcy.

1. System kanclerski - samo istnienie instytucji kanclerza nie oznacza, że dany kraj posiada kanclerski system rządów. Tak na przykład jest w Austrii.

2. Władza wykonawcza trójczłonowa (kanclerz + rząd + prezydent).

3. Parlament powołuje kanclerza, zatem odpowiada on politycznie przed parlamentem. W wypadku uchwalenia konstruktywnego wotum nieufności dla kanclerza, parlament automatycznie głosuje nad wotum zaufania dla następnego kanclerza. Kanclerz powołuje radę ministrów, która odpowiada przed nim politycznie.

4. Prezydent ma słabą funkcję polityczną i niski zakres kompetencji, często jest związany kontrasygnatą. Sprawuje głównie funkcje reprezentatywne i symboliczne.

5. Kanclerz posiada silną pozycję polityczną, to on podejmuje zasadnicze decyzje w państwie i ustala linię polityki.

3. Polska.

1. Władza wykonawcza - prezydent wybierany w wyborach bezpośrednich i powszechnych (modyfikacja systemu, prezydenci normalnie są wybierani przez parlament, takie wybory prezydenckie istnieją w Polsce od 1990 roku). Prezydent spełnia funkcje o charakterze dyplomatycznym, symbolicznym i reprezentatywnym. Została mu przypisana pozycja arbitra, mediatora, na którego barkach spoczywa obowiązek utrzymywania ciągłości organów władzy państwowej, obowiązek dbania o przestrzeganie podstawowych zasad konstytucji, dbania o suwerenność państwa i narodu. Prezydent nie sprawuje władzy wykonawczej w sposób bezpośredni, rolę tą przejął rząd z premierem na czele.

2. Premier sprawuje silną władzę polityczną (art. 146), jest jedynym kompetentnym podmiotem zdolnym do udzielenia kontrasygnaty na akcie urzędowym prezydenta (modyfikacja, normalnie wszyscy ministrowie mają takie kompetencje). W tym wypadku, wotum nieufności wydawane zostaje dla premiera, co w konsekwencji prowadzi do odwołania całego rządu, a nie pojedynczego ministra, jakby to było w systemie niezmodyfikowanym.

3. Kontrasygnata w klasycznym systemie parlamentarnym jest wymagana do każdego aktu prezydenta. W Polsce spod wymogu kontrasygnaty jest wyłączony dość szeroki katalog kompetencji prezydenta (art. 144 ust. 3). Kompetencje te są jednak ujęte w zakresie działań prezydenta w sferach medialnych i arbitrażowych, nie posiada on rzeczywistej władzy wykonawczej. Prezydent wg Konstytucji jest najwyższym reprezentantem narodu, nie oznacza to jednak, że przewodniczy on innym reprezentantom (konsulom, ambasadorom). Nie może on tym podmiotom wydawać żadnych instrukcji, czy poleceń służbowych.

7. Odpowiedzialność polityczna a odpowiedzialność konstytucyjna:

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONSTYTUCYJNA	ODPOWIEDZIALNOŚĆ POLITYCZNA
Charakter prawno-karny, a więc odpowiedzialność za złamanie prawa, naruszenie normy prawnej. System polityczny, a także organ z którym ma się do czynienia, kształtują warunki odpowiedzialności konstytucyjnej. Odpowiedzialność o charakterze obiektywnym, znamy granice norm, których naruszenie kwalifikuje do odpowiedzialności konstytucyjnej. Ponoszą ją osoby sprawujące najwyższą władzę w państwie.	Ma charakter subiektywny, nie ponosi się jej za złamanie jakiejkolwiek z norm. Egzekwowana za naruszenie linii polityki danej ekipy politycznej.
We Francji, prezydent może ponosić odpowiedzialność konstytucyjną tylko w razie dokonania zdrady stanu.
W Niemczech, prezydent ponosi odpowiedzialność za umyślne złamanie ustawy zasadniczej lub ustaw federalnych.
W Polsce, prezydent ponosi odpowiedzialność za naruszenie konstytucji lub za popełnienie przestępstwa, także nieumyślnie.
Tryb jej egzekwowania nie jest uzależniony od tego, z jakim systemem rządów ma się do czynienia. W systemie common law, istnieje instytucja impeachment`u - izba niższa decyduje o tym czy pociągnąć do odpowiedzialności, izba wyższa - decyduje o winie oraz o wymiarze kary. W systemie prawa stanowionego jest powołany organ o charakterze sądowym do tego celu.	Ponoszona przed organem, który powoływał.
Kary: zawieszenie w piastowaniu urzędu, w razie stwierdzenia winy i kary - pozbawienie urzędu oraz kara przewidziana za naruszenie normy.	Karą jest pozbawienie stanowiska.
Odpowiedzialność indywidualna.	Odpowiedzialność może być zarówno indywidualna (wotum nieufności dla ministra) jak i solidarna (konstruktywne wotum nieufności dla całej rady ministrów).

8. Zasady konstytucyjne.

1. Zasady konstytucyjne - pewnego rodzaju normy, które decydują o treści norm znajdujących się na dalszych miejscach w postanowieniach konstytucji, wyznaczają sposób rozumienia innych norm, wyznaczają interpretację norm konstytucyjnych, wskazują pewne `punkty charakterystyczne` całego systemu w danym kraju. Zasady te nie są jednorodne wewnętrznie, mają różny charakter (zasady-normy, zasady-dyrektywy, zasady-idee), odnoszą się do różnych kwestii. Zasady konstytucyjne nie muszą zawierać się w I rozdziale konstytucji.

2. W różnych państwach, zasady reprezentowane przez zasady konstytucyjne, mogą być różne, niezależnie od systemu politycznego. W konstytucjach państw po transformacji ustrojowej, znajduje się dużo zasad. Mają być one zabezpieczeniem przed ewentualnym powrotem do systemu dawniej obowiązującego.

3. Art. 2 Konstytucji RP: `Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.`

1. Państwo prawne.

1. Państwo prawne - państwo, w którym prawo stoi ponad państwem, prawo wyznacza w nim główne nurty i kierunki życia społecznego, kierunki dopuszczalnej działalności władzy. Prawo wyznacza granice dopuszczalnego działania, ma służyć ogólnemu porządkowi, a nie czyimś indywidualnym interesom. Prawo jest powszechnym regulatorem życia.

2. Podparte jest to zawartością art. 7 - zasadą nadurzędności (praworządności) formalnej (`organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa`). Egzystencja organu, dopuszczalność jego istnienia, a także zakres władzy i działalności tego organu, musi posiadać podstawę prawną. Organy realizują te kompetencje, które zostały im wyraźnie przypisane. Kompetencji nie można domniemywać chyba, że domniemanie kompetencji jest wyraźnie napisane w przepisach prawa (art. 146 ust. 2 i art. 163).

3. W państwie prawa, prawo stanowi jak samo ma być stanowione. Zmiana prawa stanowionego winna być przeprowadzana w formie ewolucji, a nie rewolucji. Nie można stanowić nowego prawa łamiąc stare prawo, wtedy nowe państwo nie mogłoby być państwem prawnym.

4. Państwo prawne to takie państwo, w którym w odniesieniu do procedury ustanawiania prawa, funkcjonuje kilka drobnych zasad, które powinny być przestrzegane (lex retro non agit, vacatio legis, nie należy pozbawiać adresatów ich praw nabytych w sposób słuszny i sprawiedliwy, prawo powinno być ustanowione w sposób jasny i przejrzysty).

5. W państwie prawa, prawo musi być jasne, przejrzyste, wewnętrznie niesprzeczne. Oczywiście zawsze będą występować kolizje między przepisami prawa, dlatego w państwie prawa istnieją reguły kolizyjne (lex superior derogat legi inferiori, lex specialis derogat legi generali, lex posteriori derogat legi priori).

6. W państwie prawa człowiek może robić wszystko to, co nie zostało mu zakazane. Natomiast organy władzy publicznej mogą robić tylko to, co zostało im nakazane lub dozwolone.

7. W państwie prawnym, prawo musi być tak długo przestrzegane, dopóki nie zostanie usunięte z obiegu prawnego.

2. Państwo demokratyczne.

1. Prawo, które jest podstawą funkcjonowania porządku prawnego i organów państwa, musi być ustanowione w sposób demokratyczny. Podczas jego ustanawiania musi być przestrzegana zasada, w zależności od zasad przyjętych w danym kraju, w trybie demokracji przedstawicielskiej albo w trybie demokracji bezpośredniej.

2. W Polsce (art. 4) władza sprawowana jest za pomocą przedstawicieli. Istnieją w naszym kraju dwie instytucje pozwalające na ustanawianie prawa w sposób bezpośredni: referendum oraz obywatelska inicjatywa ustawodawcza.

3. Niezbędne jest aby w ustawie zasadniczej znajdował się tryb ustanawiania prawa. Dodatkowo, procedura ta powinna być odpowiednio skomplikowana aby zagwarantować demokratyzm.

4. Państwem demokratycznym jest państwo, którego ustawa zasadnicza została zaakceptowana przez naród w drodze referendum.

3. Państwo urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej.

1. Różnica pomiędzy ius a lex.

1. Ius - pewne wartości, które decydują o treści prawa. Aksjologia, moralność, etyka, sprawiedliwość, słuszność, równość, prawa człowieka, życie ludzkie jako wartość.

2. Lex - prawo ustanowione, którego należy przestrzegać bez względu co się o nim myśli.

2. Prawo, które jest ustanowione demokratycznie ma być ponadto słuszne, sprawiedliwe, niedyskryminujące, dające równość. Ten zapis w Konstytucji łagodzi zdecydowany charakter państwa prawnego jako państwa, w którym nie można łamać prawa.

9. Zasada jednolitości i podziału władz - art. 10

1. Zasada jednolitości władzy - zasada, która obowiązywała w czasach PRL. Ta zasada posiada swoją podstawę ideologiczną w rozważaniach Jana Jakuba Rousseau. Stworzył on zasadę zwierzchnictwa narodu, zgodnie z którą, władza nie mogła zostać podzielona, ani przekazana innym podmiotom. Zasada ta była chętnie przejmowana w krajach socjalistycznych.

1. W systemie, w którym istnieje zasada jednolitości władzy, istnieje także rozdział kompetencji. Odbywa się on jednak według innych zasad. Organ posiadający całość władzy, może przekazać część swoich kompetencji innemu organowi, ale organ ten jest uzależniony od tego, który przekazał mu kompetencje. Organy te nie są samodzielne, istnieje nadzór oraz kontrola nad nimi. Rozdział kompetencji w systemie z zasadą jednolitości władzy jest pionowy (wertykalny).

2. Podział władz.

1. Podział władz ma swoje uzasadnienie doktrynalne w myślach filozofów.

1. John Locke jako pierwszy sprecyzował zasadę trójpodziału władz. Według niego gwarantem wolności i niezależności jednostki miało być podzielenie władz. Władza ta miała być podzielona na: władzę prawodawczą (stanowienie praw), wykonawczą (władza wykonawcza, rządzenie i wymiar sprawiedliwości) i federacyjną (polityka zagraniczna).

2. Locke widział potrzebę istnienia dwuizbowego parlamentu, był świadom różnic społecznych, dlatego uważał, że każdy powinien mieć swoją reprezentację w parlamencie. W tym podziale parlamentu, Sejm miał być według Locke`a izbą niższą, a Senat wyższą.

3. Monteskiusz na podstawie szeroko podjętych badań, dokonał modyfikacji idei trójpodziału władz na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Jego zdaniem, trójpodział był niezbędny po to, aby zapewnić przestrzeganie wolności i praw człowieka. Po podziale, władze miały się wzajemnie hamować, ograniczać.

3. Trójpodział władz w znaczeniu przedmiotowym: władza ustawodawcza, władza wykonawcza, władza sądownicza. W znaczeniu podmiotowym w warunkach polskich będą to więc podmioty sprawujące tą władzę, a więc: Sejm i Senat, Prezydent i Rada Ministrów, Sądy i Trybunały.

1. Każdy z wyżej wymienionych organów ma przydzielone kompetencje. Wykonują one te kompetencje we własnym imieniu oraz na własną odpowiedzialność (różnica między trójpodziałem a systemem jednolitości władzy).

2. Suchocka - nakładanie się na siebie kompetencji. Elementy statyczne i dynamiczne podziału.

3. Z trójpodziałem związana jest zasada niepołączalności, aczkolwiek w polskich warunkach, jest ona specyficznie urzeczywistniana.

4. W polskich warunkach, podział władz i ich równowaga, nie są do końca urzeczywistniane. Równowaga została świadomie zwichnięta na korzyść parlamentu, a wewnątrz parlamentu - na korzyść Sejmu.

10. Zasada suwerenności.

1. Historia.

1. Jean Bodin (1530-96).

1. Jean Bodin po raz pierwszy zajął się zasadą suwerenności. Jego koncepcja suwerenności różniła się od tej suwerenności w obecnym rozumowaniu. Zasada suwerenności wg Bodin`a miała bowiem być wytłumaczeniem na silną władzę monarszą.

2. Państwo: sprawiedliwy rząd nad wszystkimi rodzinami i tym wszystkim co jest im wspólne.

3. Najważniejszą cechą państwa miała być suwerenność, każde państwo miało cechować się suwerennością. Monarchia najbardziej naturalnym ustrojem.

4. Suwerenność miała być wg niego niepodzielna, miała być niezależnością
   i samodzielnością monarchy zarówno wobec wpływów wewnętrznych jak
   i zewnętrznych (do czynników zewnętrznych zaliczał także Kościół, dlatego postulował o oddzielenie państwa od Kościoła). Ta suwerenność miała powodować pełnią władzy i niezależność prawodawczą monarchy.

2. Jan Jakub Rousseau (1712-78).

1. Rousseau w `Umowie społecznej` (1762 r.) przedstawił swoją koncepcję zasady suwerenności. Zakładała ona zasadę zwierzchnictwa narodu, któremu została przyznana pierwotna, niepodzielna, powszechna, niepozbywalna i pełna władza.

2. Zgodnie z zasadą niepozbywalności władzy narodu, koncepcja Rousseau zakładała sprawowanie władzy w sposób bezpośredni, bez reprezentantów. Z czasem, Rousseau zaczął zdawać sobie sprawę z utopijności swoich poglądów i postanowił dokonać aktualizacji swoich poglądów dopuszczając możliwość sprawowania władzy przez suwerena za pomocą przedstawicieli obwarowując to jednak szeregiem zastrzeżeń. Ilość tych zastrzeżeń nadal powodowała koncepcję Rousseau utopijną stawiając na pierwszym miejscu demokrację bezpośrednią.

3. Współcześnie doszło do przewartościowania pojęć dotyczących suwerenności. Władza narodu nie jest już niepodzielna, doszło do trójpodziału władz, chociaż istnieją nadal państwa z zasadą jednolitości władzy (Szwajcaria). Demokracja bezpośrednia pełni dziś jedynie pomocniczy charakter.

2. Konstytucja RP.

1. W Preambule Konstytucji znajduje się szereg odniesień do zasady suwerenności.

2. W artykule 4 znajduje się sformułowanie urzeczywistniające zasadę suwerenności w Polsce, przyznające władzę narodowi. W ustępie drugim, zaznaczono jednak, że władza ta może być sprawowana w sposób pośredni lub bezpośredni.

3. Suwerenność:

1. Państwa - udział RP w organizacjach o charakterze międzynarodowym (jak np. Unia Europejska). Kiedyś za suwerenność państwa uważano jego niezależność wobec organów innej władzy. Obecnie, kwestia ta jest dużo bardziej zawiła. Jednak dołączając do organizacji o charakterze międzynarodowym, RP nie przekazuje swoich kompetencji w zakresie danych spraw, lecz możliwość ich wykonywania. Z tego powodu, nie można tutaj mówić o utracie suwerenności przez RP.

2. Narodu - jeżeli naród w drodze referendum wyraża zgodę na konstytucję o danej treści, a w tej konstytucji zaznaczone jest, że można przekazać kompetencje organom władzy, to zasada suwerenności narodu nadal została utrzymana.

11. Zasada republikańskiej formy rządu.

1. Sformułowanie `republika` nie zawsze odnosiło się do państwa. Oznaczało ono także określenie ustroju wielkich miast. Obecnie przyjmuje się, że gdy państwo jest republikańskie, to jest to także połączone z ustrojem demokratycznym, jednak w przeszłości nie zawsze tak było (PRL, ZSRR).

2. W Konstytucji RP nie ma expressis verbis wyrażenia określającego ustrój państwa za republikański, ale wynika ono z wielu elementów, chociażby z jej tytułu lub nazwy I Rozdziału. Ponadto, w Preambule znajdują się odniesienia do formy republikańskiej: kontynuacja najlepszych tradycji I i II Republiki.

3. Koncepcje praw i wolności człowieka i obywatela.

1. Kolektywistyczna (uniwersalistyczna) koncepcja obywatela - nadawane ludziom prawa i wolności są ustanawiane przez państwo. Nie ma możliwości przyznania pewnego rodzaju wolnościom charakteru przyrodzonego. W tej koncepcji, to państwo konstruuje, tworzy i nadaje prawa jednostkom. Jej celem jest dobro państwa, więc wolności i prawa są nadawane z punktu widzenia dobra dla państwa. Często prawa przyznawane są uzależniając ich przyznanie od wykonywania pewnych obowiązków wobec państwa. Człowiek jako całość przestaje się liczyć, a jego rolę przejmuje obywatel, który poprzez wykonywanie pewnych obowiązków staje się przydatny dla państwa. Koncepcja ta występowała w krajach socjalistycznych.

2. Indywidualistyczna koncepcja - jednostka ludzka jest wartością. Prawa naturalne i przyrodzone są dopuszczone. Państwo nie konstruuje wszystkich praw, a jedynie stwierdza istnienie pewnych wolności oraz zobowiązuje się do strzeżenia i respektowania tych praw i wolności. Uzasadnieniem władzy państwowej według tej koncepcji jest działanie na rzecz człowieka. Brak możliwości przyznania jednostce jakichś praw w zależności od wykonywania jakiegoś obowiązku. Koncepcja ta jest przestrzegana w krajach o ustroju republikańskim, w tym w Polsce.

4. Republikańska forma rządów jest zapisana expressis verbis w niektórych konstytucjach, np. we Francji, Włoszech, Grecji, USA. W obecnej chwili forma ta jest formą obowiązującą w krajach o ustroju demokratycznym. W państwie, w którym panuje republikańska forma rządów, władze powinny być podzielone oraz wybieralne w drodze wyborów powszechnych.

12. Zasada pomocniczości (subsydiarności).

1. Zasada pomocniczości - bardzo ważna zasada obowiązująca w większości krajów europejskich, jednak nie jest zapisana expressis verbis w konstytucjach tych państw, prócz Niemiec i Portugalii. Zasada ta precyzuje problem roli władzy publicznej, dokąd może sięgać ingerencja organów władzy państwowej oraz jak jest zorganizowany podział kompetencji pomiędzy poszczególne organy. Ingerencja państwa w życie społeczeństwa uzasadniona jest koniecznością realizacji potrzeb społeczeństwa. Władza może podejmować działania tylko w takim zakresie, w jakim nie są w stanie tych działań zrealizować pomniejsze społeczności ponieważ zadania te obejmują terytorium całego kraju (wojsko). Z zasady pomocniczości wynika decentralizacja, demokracja oraz zasada pluralizmu państwowego. Zasada ta jest wyrażona także w Traktacie z Maastricht, jednak odnosi się ona do kompetencji państw wspólnotowych, które nie są kompetencjami wyłącznymi tych państw ani wspólnot. Zasada pomocniczości jest wymieniona tylko w 2 konstytucjach europejskich.

2. Zasada pomocniczości często jest rozumiana w sposób błędny, często uważa się ją jako obowiązek państwa do zagwarantowania spełnienia potrzeb poszczególnych jednostek. Władza państwowa nie może wyręczać mniejszych społeczności w zadaniach, które potrafią one same zrealizować. Tak samo te mniejsze społeczności nie mogą wyręczać poszczególnych jednostek w realizacji zadań, które ta jednostka potrafi sama zrealizować.

3. Postulaty związane z zasadą pomocniczości:

Postulaty w odniesieniu do jednostki:

- tyle wolności, ile można (należy jej zagwarantować)

- tyle uspołecznienia ile koniecznie trzeba

Postulaty w odniesieniu do społeczeństw:

- tyle uspołecznienia, ile się tylko da

- tyle państwa, ile koniecznie trzeba

4. Pomocniczość jako zasada ustrojowa III RP.

1. Polska jest państwem o charakterze unitarnym, pod tym względem dokonana została transformacja ustrojowa. Doszło do podporządkowania całości życia społecznego, gospodarczego i ustrojowego w państwie rygorom prawa z Konstytucją na czele. Konstytucja może być stosowana w sposób bezpośredni. Ma to bardzo duże znaczenie dla pozycji jednostki ponieważ może się ona odwoływać na postanowienia Konstytucji, która przewiduje dla tej jednostki pewne prawa, obowiązki, uprawnienia i wolności. Dane funkcje państwa są określone wobec całości społeczeństwa, wobec poszczególnych jednostek składających się na społeczeństwo oraz wobec poszczególnych grup społecznych (lokalnych, zawodowych). Jest to istotne z punktu widzenia zasady indywidualistycznej koncepcji praw człowieka ponieważ może być stosowana do całego społeczeństwa oraz poszczególnych jednostek.

2. Elementy niezbędne do funkcjonowania zasady subsydiarności w III RP:

1. Zasada pluralizmu politycznego - zastąpiła zasadę partii hegemonicznej, która jest łudząco podobna do systemu monopartyjnego. Różnice polegają na tym, że w systemie monopartyjnym funkcjonuje tylko 1 partia, tylko ona istnieje legalnie; istnieją wątpliwości czy taki ustrój można w ogóle nazwać systemem. System partii hegemonicznej polegał na tym, że istniała 1 partia, która zawsze była przy władzy oraz partie, które miały charakter satelicki. W tym systemie nigdy nie ma możliwości aby partie satelickie zdobyły władzę ponieważ rotacja partii przy władzy jest niemożliwa, nawet w konstytucji było napisane: `Polska Zjednoczona Partia Robotnicza jest pierwsza wśród głównych`.

2. Zasada gospodarki rynkowej - oparta na zagwarantowaniu prawa do własności oraz ochronie wszelkich rodzajów własności według takich samych zasad. Zasada ta zastąpiła zasadę uspołecznionej gospodarki rynkowej, centralnego planowania gospodarki i własności ogółu.

3. Tradycyjny prezydent zastąpił Radę Państwa, która była wieloosobowym organem i sprawowała kontrolę oraz nadzór nad samorządem terytorialnym. Prezydent jako władza wykonawcza nie może sprawować kontrolnej funkcji nad samorządem terytorialnym.

4. Parlament dwuizbowy zastąpił pojedynczy Sejm oraz proklamowano demokratyczne państwo prawne, które realizuje zasady sprawiedliwości społecznej.

3. Wraz z rozwojem demokracji, nastąpiła zmiana statusu różnego rodzaju organizacji społecznych, została im zagwarantowana swoboda tworzenia się, działania, przekształcania w Konstytucji. Ważne jest także przystąpienie Polski do Europejskiej Konwencji Ochrony Praw Człowieka i Wolności oraz Rady Europy.

4. Wpływ na zasadę pomocniczości mają także różnego rodzaju jednostki, które funkcjonują w życiu społecznym i politycznym na zasadzie samodzielności i autonomiczności. Same mogą ustanawiać sobie prawo i regulaminy, które są jedynie ograniczone tym, że muszą być zgodne z prawem obowiązującym.

5. Zasada subsydiarności, w przeciwieństwie do zasady republikańskiej formy państwa, została expressis verbis ujęta w Konstytucji, jednak zostało to zrobione w dość dziwny sposób. Otóż zasada pomocniczości została ujęta w Preambule jako samo sformułowanie, bez legalnej definicji. Z tego względu, rola doktryny prawa konstytucyjnego oraz orzecznictwa są duże w rozwijaniu znaczenia tej zasady. W zasadzie subsydiarności istnieje szerokie odwołanie do zasady dobra wspólnego, a więc do art. 1, 12, 25, a także do samorządu terytorialnego, do zasady decentralizacji, samorządów zawodowych, obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej.

5. Zasada udziału samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy.

1. Istota samorządu - pewien wyodrębniony w sposób prawny podmiot, który uzyskuje na podstawie litery prawa możliwość w sprawowaniu pewnej części władzy publicznej.

2. Samorząd posiada osobowość prawną, co nie oznacza jeszcze przyznania mu kompetencji (kompetencji nie należy domniemywać). Dopiero konkretne akty normatywne są w stanie przyznać samorządom terytorialne pewne kompetencje. Osobowość prawna samorządu jest przyznana już w Konstytucji w art. 165.

3. Konstytucja III RP przewiduje dwa domniemania prawne:

1. W art. 163 - Konstytucja przyznaje domniemanie kompetencji jednostkom samorządu terytorialnego w zakresie zadań publicznych.

2. W art. 164 ust. 3 - przyznanie domniemania kompetencji gminie w sprawach nie zastrzeżonych dla innych jednostek samorządu terytorialnego.

4. Struktura samorządu nie jest sprecyzowana w Konstytucji. Rodzi to wiele niejasności oraz zastrzeżeń w doktrynie.

5. Samorząd terytorialny wykonuje swe zadania własne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Ta samodzielność jest chroniona prawnie poprzez sądy. Wolność w sprawowaniu władzy nie jest w żaden sposób ograniczana poprzez możliwość sprawowania nadzoru przez administrację rządową nad jednostkami samorządu terytorialnego. Samorząd terytorialny może wydawać akty prawa miejscowego, które są powszechnie obowiązujące na danym terytorium oraz mają charakter ustrojowy, jest to bardzo ważny aspekt samodzielności samorządu. Organy samorządu terytorialnego mogą także wydawać przepisy porządkowe, które są wydawane w trybie pilnym.

6. Na uchwały samorządu terytorialnego można składać skargi na ich działalność lub bezczynność. Jednak wyroki w sprawach dotyczących bezczynności jednostek samorządowych, sąd nie może nakazać dokonania danej czynności przed upływem jakiegoś czasu, wyroki te są jedynie wyrokami stwierdzającymi bezczynność.

7. Organy samorządu terytorialnego muszą być powoływane w drodze wyborów aby zapewnić im samodzielność w sprawowaniu swych zadań. Oczywiście jednostki samorządowe zawsze będą w pewien sposób uzależnione od administracji rządowej. Sam udział społeczeństwa w wyborach lokalnych nie wyczerpuje jeszcze istoty samodzielności samorządu, istnieją także inne instrumenty realizacji samodzielności danej społeczności lokalnej (referendum, konsultacje społeczne).

13. Zasada godności.

1. Indywidualistyczne podejście do praw człowieka.

2. Artykuł 30 Konstytucji III RP zawiera normę deklaratywną, a nie konstytutywną. Stwierdza on istnienie pojęcia godności, a nie tworzy je.

3. Zasada godności jest niezbywalna i nienaruszalna.

4. Uregulowanie kwestii godności człowieka w konstytucji wynika z szeregu ratyfikowanych aktów międzynarodowych których Polska jest stroną.

14. Zasada społecznej gospodarki rynkowej.

1. Zasada społecznej gospodarki rynkowej wyrażona jest w art. 20, 21, 22, 23 oraz 64.

2. Artykuł 20 wprowadza zabezpieczenia chroniące przed powrotem do starej, centralnie zarządzanej gospodarki rynkowej. Artykuł ten wskazuje na oparcie gospodarki na trzech filarach:

- wolności działalności gospodarczej - z zasady istnieje wolność zakładania działalności gospodarczej, jej prowadzenia, łączenia z innymi rodzajami działalności, dzielenia i rezygnowania z jej prowadzenia. Ograniczenie wolności działalności gospodarczej może nastąpić jedynie w drodze ustawy i ze względu na ważny interes publiczny - artykuł 22. Ograniczenie takie może być zarówno przedmiotowe, jak i podmiotowe.

- własność prywatna - artykuł 21 Konstytucji statuuje ochronę własności prywatnej, a także prawa do dziedziczenia, dopuszczając przy tym możliwość wywłaszczenia. Artykuł 64 mówi, że prawo do własności przysługuje każdemu, wszystkie prawa do własności podlegają równej ochronie prawnej, własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy. Istnieje tutaj pewna sprzeczność ponieważ artykuł 64 mówi, że własność może być ograniczona `tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności`. Natomiast artykuł 21 zezwala na wywłaszczenie, które jest niczym innym jak naruszeniem wspomnianej istoty własności.

- solidarność, dialog oraz współpraca partnerów społecznych - nawiązanie do suwerenności, subsydiarności, formy republikańskiej, podstawa do funkcjonowania Komisji Trójstronnej.

15. Bezpośrednie i pośrednie stosowanie konstytucji.

1. Pośrednie stosowanie konstytucji miało miejsce w okresie PRL, kiedy to bezpośrednio konstytucję mogły bezpośrednio stosować jedynie organy państwowe ze szczególnym uwzględnieniem Parlamentu. Nie było wtedy możliwości wszczęcia roszczeń przez obywatela przeciwko państwu w oparciu o konstytucję. Ponadto sama konstytucja z 1952 r. zawierała sformułowania nie nadające się do bezpośredniego stosowania. W okresie PRL brakowało pozaparlamentarnej kontroli konstytucyjności aktów.

2. Artykuł 8 ust. 2 Konstytucji mówi, że przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że stanowi inaczej. Stosowanie aktu polega na tym, że w oparciu o akt generalny i abstrakcyjny, poszczególne organy wydają akty (orzeczenia, wyroki, decyzje), które mają charakter indywidualno-konkretny.

3. Aby możliwe było bezpośrednie zastosowanie konstytucji, musi mieć ona charakter normatywny, z jej treści wynikać możliwość wyczytania normy generalno-abstrakcyjnej. W Konstytucji III RP część postanowień ma charakter normatywny i nadaje się do bezpośredniego zastosowania.

4. Współstosowanie normy konstytucyjnej i ustawowej - nie można stosować wyłącznie przepisów konstytucji z pominięciem ustaw, które się odnoszą do tego samego zakresu przedmiotowego. W przypadku niezgodności przepisów ustawy z przepisami konstytucji odnoszącymi się do tej samej materii, nie można pominąć norm ustawy, sędziowie w razie wątpliwości powinni korzystać z konstrukcji zapytania prawnego.

---