Środki dydaktyczne w nauczaniu dzieci
niepełnosprawnych intelektualnie
Do realizacji programu dydaktyczno-wychowawczego w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo niezbędne są różnego rodzaju środki dydaktyczne zarówno ogólno dostępne, jak i specjalnie dostosowane do możliwości i potrzeb dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Konieczność stosowania podczas każdej jednostki lekcyjnej odpowiedniego zestawu środków dydaktycznych wynika z pewnych uwarunkowań leżących w sferze możliwości dziecka.
Środki dydaktyczne to przedmioty, które dostarczając uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości.
Tak rozumiane środki dydaktyczne spełniają w procesie nauczania następujące funkcje:
poznawcza - służy bezpośredniemu poznawaniu przez uczniów określonych fragmentów rzeczywistości;
kształcąca - jest narzędziem rozwijania zdolności poznawczych oraz uczuć i woli dzieci i młodzieży;
dydaktyczna - ułatwia utrwalanie przerobionego materiału, pozwala na sprawdzenie stopnia opanowania wiedzy itp.
motywacyjna - wywołuje zaciekawienie, zainteresowanie, chęć i gotowość uczenia się, oglądania, spostrzegania, mówienia, manipulowania, rysowania;
wychowawcza - umożliwia kształtowanie odpowiednich postaw wobec określonych zjawisk, osób, rozwija umiejętność współżycia w zespole.
Wszystkie wymienione funkcje wzajemnie uzupełniają się i łączą ze sobą.
U dzieci upośledzonych umysłowo występują liczne zaburzenia w zakresie receptorów tj. wzroku, słuchu, dotyku oraz uszkodzenia kory mózgowej, w której dokonuje się analiza i
synteza odebranych wrażeń. Procesy spostrzegania przebiegają wolno, zakres ich jest ograniczony. Dzieci te mają trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk, również trwałość uwagi jest niewielka. Występują wyraźne opóźnienia w rozwoju mowy, myślenia. Dlatego też, aby realizować pewne założenia programowe należy stosować różnorodne środki dydaktyczne.
Zasady, jakimi należy kierować się w doborze odpowiednich środków dydaktycznych to:
stosowanie i wykorzystywanie takich środków, które tkwią w bezpośrednim, naturalnym otoczeniu dziecka;
używanie możliwie różnorodnych środków, gdyż tylko wówczas można oddziaływać na różne zespoły receptorów;
traktowanie środków dydaktycznych jako jednego z elementów procesu nauczania.
Najbardziej znane i stosowane na zajęciach środki dydaktyczne to: modele, atrapy przedmiotów, makiety, obrazy, zabawki, komputer, telewizja, specjalne pomoce służące do usprawnienia manualnego, kształtowania koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozwijania mowy i innych funkcji. Najważniejsze jest to, aby środki dydaktyczne były dostosowane do poziomu intelektualnego uczniów, do zasobu ich pojęć, wiadomości do ich wydolności psychofizycznej. Aby spełniały funkcje przypisaną im na danej lekcji. Ponadto powinny wpływać kształcąco na postawę uczniów, rozwijać aktywność własną uczniów, ich zainteresowania oraz budzić i rozwijać uczucia społeczne, dostarczać wartościowych przeżyć emocjonalnych.
Poniżej wymienię najważniejsze rodzaje środków, które wykorzystuje się w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo.
Środki wzrokowe
Środki te umożliwiają uczniom nabycie wrażeń adekwatnych do rzeczywistości, co wywiera pozytywny wpływ na proces kształtowania pojęć.
Pomoce naturalne to wszelkiego rodzaju przedmioty, które znajdują się w klasie, szkole, domu, czyli meble, przybory szkolne, naczynia, owoce, warzywa, ubranie, pieniądze, zegary, kalendarze itp. Stosowanie i wykorzystanie ich w pracy dydaktyczno-wychowawczej pozwala dziecku lepiej poznać otaczające środowisko, uczy właściwego w nim postępowania, radzenia sobie w różnych sytuacjach, nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi. Obok naturalnych przedmiotów można wykorzystać również ich zastępniki - modele, atrapy. Wprowadzamy je wówczas, gdy dziecko potrafi kojarzyć treść zastępników z konkretnymi sytuacjami naturalnymi.
Zabawki dydaktyczne rozwijają zainteresowania uczniów, wyzwalają ich aktywność, pozytywne nastawienie emocjonalne do działania. Do najczęściej wykorzystywanych zabawek należą: lalki, pojazdy, klocki, zabawki wtyczkowe, dobieranki obrazkowe, układanki, itp. Wszystkie te środki rozwijają uwagę i spostrzegawczość uczniów, koordynację wzrokowo-ruchową, orientację w stosunkach przestrzennych, zachęcają do działania, kształtują pojęcia matematyczne, usprawniają manualnie itp.
Ilustracje stosowanie ich umożliwia rozwijanie przez dzieci spostrzegawczości, koncentracji uwagi, kształtowania mowy, wrażliwości, wyobraźni, logicznego myślenia. W trakcie zajęć należy wykorzystywać obrazki o różnorodnej tematyce związanej z treścią danej jednostki lekcyjnej.
Listy obecności, kalendarze pogody to powszechnie stosowane pomoce w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo. Kształtują spostrzegawczość, uwagę, pojęcia społeczne, orientację, pojęcia czasowe.
Środki słuchowe
Udział środków słuchowych w procesie nauczania stale wzrasta. Dzieje się to dzięki postępowi techniki. Do tych środków należą - radio, magnetofon, płyty CD. Dzięki tym urządzeniom można odtwarzać różne dźwięki nagrane z otaczającej rzeczywistości, a które trudne byłyby do zaobserwowania w naturalnym środowisku, np. nagrane głosy zwierząt, różnych urządzeń, itp. Są głównym narzędziem pracy na zajęciach muzycznych.. rozwijają zainteresowania muzyczne, kształtują wrażliwość słuchową.
Wzrokowo-słuchowe
Środki te oddziałują jednocześnie na dwa analizatory - słuchowy i wzrokowy.
Filmy edukacyjne, przeźrocza rozwijają zdolności poznawcze uczniów, utrwalają i sprawdzają wiedzę, kształtują koncentrację uwagi, myślenie. Mają one wiele zalet.
Przedstawiają określone rzeczy, zjawiska, wydarzenia w postaci wyraźnych, powtarzalnych dowolną liczbę razy sekwencji obrazów.
Ukazują ruch.
Wykorzystują dźwięk naturalny, towarzyszący eksponowanym zjawiskom oraz narrację.
Operują kolorem.
Eksponują za pomocą obrazu i dźwięku to, co w inny sposób byłoby utrudnione lub nawet niemożliwe.
Należy jednak zwrócić uwagę na to, aby były one dostosowane do możliwości percepcyjnych ucznia.
Maszyny dydaktyczne
Do najczęściej stosowanych w ksztalceniu specjalnym należy komputer.
Pracując z komputerem korzystamy najczęściej z edukacyjnych programów komputerowych. Nie ma może zbyt wielu programów napisanych z myślą o dzieciach upośledzonych umysłowo, ale z powodzeniem można wykorzystać programy opracowane dla dzieci w młodszym wielu szkolnym.
Dzięki temu urządzeniu uczniowie:
poznają i utrwalają litery;
zwiększają zasób słownictwa;
kształtują samodzielne i logiczne myślenie;
rozwijają umiejętności matematyczne;
zapoznają się z różnymi zjawiskami przyrodniczymi;
rozwijają umiejętności manualne;
rozwijają wyobraźnię i pobudzają ją do działania.
Komputer nie tylko wspiera proces dydaktyczny, ale rejestruje efekty uczącego się, wskazuje trudności, daje dodatkowe wyjaśnienia. Rozwija pozytywną motywację do nauki, dzięki czemu nudna niekiedy lekcja zamienia się w ciekawą zabawę edukacyjną.
Literatura:
I. Polkowska „Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia”, WSiP, Warszawa 1994
H. Olechowicz (Red), „Wychowanie i nauczanie głębiej upośledzonych umysłowo”, WSiP, Warszawa 1994
Cz. Kupisiewicz „Podstawy dydaktyki ogólnej”, Polska Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1994
O. Lowaas „Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo”, WSiP, Warszawa 1993
5